Италия

Бикипиэдьийэ диэн сиртэн ылыллыбыт
(Мантан: Италиа көстө)
Навигацияҕа көс Көрдөбүлгэ көс
Италия Өрөспүүбүлүкэтэ
Repubblica Italiana
Flag of Italy Coat of arms of Italy
Өрөгөй ырыатаIl Canto degli Italiani
(атын аата Inno di Mameli)



Location of Italy
Location of Italy
Location of  Италия  (dark green)

– in Эуропа  (light green & dark grey)
– in the Эуропа Унията  (light green)  —  [Legend]

Киин куората
(уонна саамай улахан куорат)
Рим
41°54′N, 12°29′E
Ил тыла Италия1
Олохтоохтор ааттара Италиялар
Дьаhалтата Өрөспүүбүлүкэ
 -  Бэрэсидьиэн Сердьо Маттарелла
 -  Премьер-министр Дьузеппе Конте
Историята
 -  Холбоhуу 17 кулун тутар 1861 
 -  Өрөспүүбүлүкэ 2 бэс ыйа 1946 
ЭУ кыттыыта 25 кулун тутар 1957 (тэрийээччи кыттааччы)
Иэнэ
 -  Бүтүн 301,338 km² (71с)
116,346,5 sq mi 
 -  Уу (%) 2.4
Олохтоохторо
 -  1 кулун тутар 2008 estimate 59,715,627 (23с)
 -  Алтынньы 2001 census 57,110,144 
 -  Олохтоох чиҥэ 197.6/km² (54th)
511,7/sq mi
БИО (АКП) 2007 estimate
 -  Total $1,787 trillion (10с)
 -  Per capita $30,365 (IMF) (25с)
БИО (номинал) 2007 estimate
 -  Total $2,104 миллиард ()
 -  Per capita $35,745 (IMF) (20с)
Дьини (2000) 36 (medium
КСИ (2005) 0.941 (high) (20с)
Валюта Эуро ()2 (EUR)
Кэм зоната CET (UTC+1)
 -  Сайыҥҥы кэм CEST (UTC+2)
Ил домен .it3
Телефон кода +39

Италия (ит. Italia), официаллык Италия Өрөспүүбүлүкэтэ (ит. Repubblica Italiana) диэн Соҕуруу Европаҕа, Италия тумул арыытыгар уонна Сир ортотунааҕы байҕал икки ордук улахан арыыларыгар, Сицилияҕа уонна Сардинияҕа баар дойду. Италия хоту Альпа нөҥүө Франциялыын, Швейцариялыын, Австриялыын уонна Словениялыын кирбиилэhэр. Италия тумул арыытыгар Сан Марино уонна Ватикан диэн тутулуга суох иллэр бааллар.

Италияҕа Европа култууралара үөскээбиттэрэ, холобур, этрускалар уонна римнэр, кэлин университеттар уонна Ренессанс хамсааhына. Италия киин куората Рим үйэлэр тухары Арҕаа цивилизация киинэ этэ.

Бүгүн, Италия демократтыы өрөспүүбүлүкэ уонна сайдыылаах дойду. Европа Униятын уонна NATO тэрийбит кыттааччыта. G8, OECD, Аан Дойду Атыы Тэрилтэтин, Европа Сүбэтин, Арҕаа Европа Униятын, Орто Европа Инициативатын уонна Шенген кыттыылааҕа.

Этимологията[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Italia диэн тыл хантан төррүттээҕэ чопчу биллибэт. Ордук тарҕаммыт көрүүгэ олоҕурбут тиэрмин Греция иһиттэн кэлбит уонна “торбостор дойдулара” диэн өйдөбүллээх. Атыыр оҕус Италия соҕуруу өттүгэр олорор норуоттар символлара этэ. Бастаан Italia аата соҕурууҥҥу Италияҕа туттуллар эрэ этэ (билиҥҥи Калабрия провинциа).

Тас политиката[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Аан дойду чилиэнэ[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Сэбилэниилээх күүстэр[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Италия Сэбилэниилээх күүстэригэр: армия, флот, халлаан күүстэрэ, карабинердара киирэллэр.

2005с. Тохсунньу 1 күнүттэн байыаннай истипиэндьийэ көтүллүбүтэ. Ити иннинэ Италияҕа ыҥырыллар саас 18 саастан саҕаланар, сулууспа болдьоҕо 10 ый этэ.

Италияҕа байыаннай истипиэндьийэни уонна профессиональнай армияны тэрийэр туһунан сокуон ылылыммыта. Ахсынньы 31 күнүгэр 1985с. төрөөбүт эдэр дьон армияҕа ыҥырыллыбаттар.

Административнай түҥэтиитэ[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Италия — унитарнай судаарыстыба. Судаарыстыба киин куората - Рим. Дойду 20 уобаласка түҥэтиллибит - Валле-д’Аоста, Ломбардия, Трентино-Альто-Адидже, Фриули-Венеция Джулия, Пьемонт, Лигурия, Венеция, Тоскана, Умбрия, Эмилия-Романья, Марке, Абруццо, Лацио, Молизе, Базиликата, Кампания, Калабрия, Апулья, Сардиния уонна Сицилия (кинилэртэн 5 - Сицилия, Сардиния, Трентино-Альто-Адидже, Валле-д’Аоста и Фриули-Венеция-Джулия — ураты статустаахтар), административнай- территориальнай бас билии быһыытынан 110 провинция баар. Бэйэбит уочараппытыгар коммунальнай хаһаайыстыбаларга, уопсайа 8101 коммунальнай көрүҥҥэ арахсабыт. Автономнай уобаластарга бэйэлэрин бэрэстэбиитэллээх органнара - уобаластааҕы сэбиэттэр уонна толоруулаах органнар-джунттар, уобаластар уонна автономнай провинциялар Конституцияҕа суруллубут боппуруостарга уобаластааҕы уонна провинция сокуоннарын ылыныахтарын сөп.

Уобулас Киин куората Болуоссата (км’2) Нэһилиэнэтэ
Тоскана Флоренция 22 997 3 677 000
Пьемонт Турин 25 399 4 401 000
Фриули-Венеция-Джулия Триест 7855 1 222 000
Трентино-Альто-Адидже Тренто 13 607 1 007 000
Лацио Рим 17 207 5 561 000
Базиликата Потенца 9992 591 000
Умбрия Перуджа 8456 884 000
Сицилия Палермо 25 708 5 030 000
Кампания Неаполь 13 595 5 811 000
Ломбардия Милан 23 861 9 642 000
Абруццо Л’Акуила 10 794 1 324 000
Калабрия Катандзаро 15 080 2 007 000
Молизе Кампобассо 4438 320 000
Сардиния Кальяри 24 090 1 666 000
Лигурия Генуя 5421 1 610 000
Венеция Венеция 18 391 4 832 000
Эмилия-Романья Болонья 22 124 4 276 000
Апулия Бари 19 362 4 076 000
Валле-Д’Аоста Аоста 3263 126 000
Марке Анкона 9694 1 553 000

Экономиката уонна үпэ[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Харчы кээмэйэ — евро. 2018 сыллааҕы туругунан Италияҕа үлэ төлөбүрүн орто кээмэйэ 2595 евро (брутто) уонна 1878 евро социальнай уонна чааһынай чэпчэтиилэри учуоттаабакка (нетто) ыйга. 2019 сылга Евросойуус ВВП Италияҕа кылаата 11,3% тэҥнэһэр.

Италия-үрдүк сайдыылаах индустриальнай- аграрнай дойду. Ордук индустриальнай уонна үрдүк сайдыылаах хотугу уонна мөлтөх сайдыылаах, аграрнай соҕуруу.

Тыа хаһаайыстыбатыгар таба иитиитэ баһыйар. Сүрүн култууралара-сэлиэһинэй, кукуруза, рис (Европаҕа хомуйар 1- кы миэстэ; сылга 1 мөл. т тахса), Саахардаах сүбүөкүлэ. Италия-Европаҕа аан дойдуга биир бөдөҥ уонна тутаах цитрусовай (сылга 3,3 мөл. т тахса), томат (сылга 5,5 мөл. т тахса), виноград (сылга 10 мөл. т кэриҥэ; 90- тан тахса %- на арыгыга кубулуйар), оливка переработкалыыр. Сибэкки уонна көтөр иитиитэ сайдаллар.

Италия-аан дойдутааҕы туризм саамай улахан оройуона (сылга 50 мөл. тахса киһи). Дойдуга ЮНЕСКО аан дойду атын дойдуларыттан 155 пааматынньык баар. Италияҕа Туризм экэниэмикэ биир сүрүн секторынан буолар уонна ВВП 12 %- нын ылар. Италия ирээтигэр аан дойду туристическай рыногыттан 5,6 %- на тиийиэхтээх. Дойду бу көрдөрүүтүнэн Франция уонна Испания кэнниттэн Дьобуруопа 3- с миэстэҕэ сылдьар[1].

2015 с.Италия 40 мөл. омук туристарын көрбүтэ, бу көрдөрүүтүнэн дойду 4- с миэстэҕэ тиксибитэ. Ордук турист Италияҕа кэлэр — сылга 3 мөл. кэриҥэ. Үөһэ көтөҕүллүүттэн, ону тэҥэ Италияҕа куруук олорор Кытай общинатын ахсаанынан сибээстээн, 2016 сыл сааһыгар Италия былаастара ахсаабат хардыыга барбыттара: Пекиҥҥэ Италия экспертэрин салалтатынан итальянскай экспертэр салалталарынан, Римҥэ уонна Милан уулуссаларын патруллааһыҥҥа итальянскай экспертэр салалталарынан үөрэнэн ааспыт Кытай полицияларын чугаһаппыттара. Патруллар биир дойдулаахтарыттан турар Кытай форматыгар Италияҕа кытайдарга куттал суох буолуутун биллэрэргэ, оттон Италия быраабын араҥаччылыыр органнара эбии оперативнай информацияны ылар ордук хоторго көмөлөһөллөр.

ХНТ аан дойдутааҕы туристическай тэрилтэтин статистикатынан (UNWOTO) аан дойдутааҕы турпотоканан 2017 сылга, Италия 58,3 мөл. кыттааччылаах бэһис миэстэ Кытай, АХШ, Испания уонна Франция кэнниттэн бэһис миэстэ буолбута.

Физико-географическай характеристиката[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Географическай балаһыанньыата[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Италия территорията 301 340 км2 (аан дойду үрдүнэн 72-с миэстэ)

Италия Францияны, Швейцарияны, Австрияны уонна Словенияны кытта кураанах кыраныыссалардаах.

Геологическай тутул[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Италия литосфернай плиталар уобаластарыгар баар, онон сир хамсааһына үксээн кэлэр. ХХ уонна ХХІ үйэлэргэ регистрацияламмыт сир хамсааһына саамай үрдүк.

Италияҕа үлэлиир, уонна да умуллубут вулканнар бааллар.

Сир ньуура[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Италия - ордук хайалаах дойду.

Улахан күөлэ - Гарда (370 км’2) Италия саамай уһун өрүһэ По уһуна - 682 км.

Климата[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Италия субтропическай средиземноморскай климат зонатыгар баар, ону ааһан муора сабыдыала Альпаннан күүһүр, хоту уонна арҕааҥы тыалларга мэһэйдэр буолаллар.

Туһалаах баайдара[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Италияҕа туһалаах баай арааһа элбэх. Ол гынан баран, үгүстэрэ саппаастара кыра, дойду территориятынан тарҕаммыттар, үгүстүк удуобнайа суох сирдэргэ.

Үөрэҕэ[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Италияҕа үөрэхтээһин алта сааһыттан уон алта сааһыгар диэри босхо уонна булгуччулаах.

Култуурата уонна искуустубата[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Литиратурата[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Саамай биллэр итальянскай суруйааччы Данте Алигьери, Таҥара Комедиятын айааччыта. Алта итальянскай суруйааччылар Нобелевскай премия лауреаттара буолбуттара: Джозуэ Кардуччи (1906), Грация Деледда (1926), Луиджи Пиранделло (1934), Сальваторе Квазимодо (1959), Эудженио Монтале (1975), Дарио Фо (1997). Өссө аан дойду үрдүнэн биллэр Умберто Эко.

Ойуулуур искуустубата[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Итальянскай искуустуба историята арҕаа цивилизация искууствотын историятын элбэҕи ыйбыт. Этрусскай уонна Былыргы-Римскай үгүс үйэлэр тухары Апенниналарга доминацияламмыт, Италия Эуропа искууствотыгар Силигилээһин эпохатыгар киин миэстэни ылар. Италия XVI уонна XVII үйэлэргэ эуропа доминациялаабыта уус-уран олоххо, Барокко истиилитэригэр биһик буолбута. Италияҕа XVIII үйэҕэ култуурунай түһүү буолбута, кини Эуропа духуобунай олоҕор локомотив оруолун сүтэрэн барбыта, Францияҕа оруолун биэрбитэ. Ол да буоллар, XIX үйэ ортотугар аан дойду аренатыгар төннүбүтэ маккьяйоли, футуризм, метафизическая живопись, новеченто, арте повера, трансавангард курдук уус-уран сүүрүктэрдээх. Италия искусствота история устуоруйатын тухары хас да сүрүн культурнай хамсаныылары уонна улуу худуоһунньуктар, архитектордар уонна скульптордар кэккэлэригэр киллэрбитэ.

Билигин Италия аан дойдутааҕы артыыс-сценаҕа, хас да улахан художественнай галереяҕа, музейдарга уонна быыстапкаларга дьоһун миэстэни ылар.

Куукуната[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Италия үгэс буолбут куукуната аан дойдуга киэҥник тарҕанан, пицца уонна паста курдук тарҕаммыта

Италияҕа ырыаһыттартан өр кэмҥэ популярнай деликатест этэ эрээри, билигин дойдуга дьиикэй, кынаттаах көтөрдөр айылҕа быраабын көмүскэһээчилэринэн судаарыстыба сокуонунан дьиикэй, кынаттаах көтөрдөрү сиир сатаммат.

Архитектурата[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Италияҕа европейскай архитектура биир бастыҥ айымньылара Коллизия, Пизанскай башня, собуор Санта-Мария-дель-Фьоре, Миланскай собуор, Собуор Святого Марка, Дыбарыас дожей, Моле-Антонеллиана, Вилла д’Эсте etc. Италия бары хайысхатыгар архитектура пааматынньыктарыгар баар. Ол музейдар, дыбарыастар, статуялар, таҥара дьиэлэрэ, уус-уран галереялар, вилларар, фонтаннар, историческай тутуулар уонна археологическай пааматынньыктар.

Оспуорта[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Италияҕа саамай киэҥник биллэр оспуорт көрүҥэ - футбол (атах онньуута)

Наукаҕа[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Италияҕа Наука уһун историялаах, үгэстэрдээх, былыргы эрабыт саҕаттан салҕанан барар. Италияҕа чөлүгэр түһэрии кэмигэр научнай "көмүс үйэтэ" миэстэлээх этэ. "Аныгы наука аҕатын" саҥа өйдөбүлүнэн Леонардо Да Винчи буолар, ону научнай эксперименнэрин суотугар бочуоттаах аатын ылбыт киһи.

Астрономияҕа[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Эстироид (нуч. Астероид) (477) 1901 сыллаахха Италия чиэһигэр ааттаммыта.

Быһаарыылар[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Өссө маны көр[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]