Түүркүйэ

*Türkiye Cumhuriyeti*
Түүркүйэ Өрөспүүбүлүкэтэ
Türkiye Cumhuriyeti Түүркүйэ Өрөспүүбүлүкэтэ
	Ыҥырыыта: Yurtta Barış, Dünyada Barış
	Өрөгөй ырыата: İstiklâl Marşı;
	Location of Turkey Location of Turkey
Киин куората	Анкара
Largest city	Истанбул
Ил тыла	Туурак тыла
Олохтоохтор ааттара	Туурактар
Дьаhалтата	Өрөспүүбүлүкэ
Иэнэ
Олохтоохторо
БИО (АКП)	2021 estimate
БИО (номинал)	2021 estimate
Дьини (2017)	43.0 (medium)
КСИ (2019)	▲ 0.820 (medium) (67с)
Валюта	Туурак лирата (TRY)
Кэм зоната	EET (UTC+3)
Ил домен	.tr
Телефон кода	+90

Түүркүйэ Өрөспүүбүлүкэтэ (туур. Türkiye Cumhuriyeti), кылгас аата - Түүркүйэ, Эуразия дойдуларыттан биирдэстэрэ. Түүркүйэ икки континеҥҥа баар: Эуропаҕа уонна Азияҕа, сүрүн сирэ Азия өттүгэр сытар. Эуропа өттө Румелия диэн, Азия өттө — Анатолия. Аҕыс дойдулуун кирбиилэhэр: хотугулуу-арҕаа Болгариялыын, арҕаа Грециялыын, хотугулуу-илин Грузиялыын, илин Эрмээн Сириниин, Азербайдьанныын уонна Иранныын, соҕуруулуу-илин Ирактыын уонна Сириялыын. Сир ортотунааҕы байҕал соҕуруу, Эгей байҕала арҕаа уонна Хара байҕал хоту. Анатолия уонна Румелия икки ардыларыгар Мармара байҕал баар уонна икки силбэhиилэр: Боспор уонна Дарданеллалар. Икки континент сыстыhар сиригэр баар буолан Түүркүйэ култуурата арҕаа уонна илин култууралар булкаастара буолар. Түүркүйэ демократ, секуляр, унитар конституция өрөспүүбүлүкэтэ. Бу политика систематын 1923 с. дойду баhылыга Мустафа Кемал Ататүрк тэрийбитэ, Осман империята бастакы аан дойду сэриитигэр кыаттаран эстибитин кэннэ. Иккис аан дойду сэриитин кэнниттэн Түүркүйэ Арҕаа дойдуларыныын сиhилии холбоhон барбыта. Эуропа Сүбэтэ (1949) уонна NATO (1952) кыттааччылара.^[1]

Устуоруйата

1071 с. атырдьах ыйын 19 к. — Манцикертка кыргыһыы. Алп-Арслан тойонноох түрктэр Манцикерт кыргыһыытыгар византиецтары кыайаллар (Маназкерт, Манзикерт^[2]) уонна Византия ыраахтааҕытын IV. (Төрдүс) Роман Диогены билиэн ылаллар.
1077 с. — Түрктэр дойдулара Коний (Рум, Ромиэй) султанаата үөскүүр (киин куорат аатыттан ааттаммыт - Конья). Улам-улам Аччыгый Азия сирдэрин баһылаан ылаллар.
1243 с. — Коний султанаата моҕоллорго бас бэринэр. Коний султаннара Хулагу сыдьааннарыттан тутулуктаах буолаллар. 1307 сылга диэри бүтүннүү хас да бэйликтарга (улуустарга) ыһыллар. Кэлин Осман бэйлигэ күүһүрэн Улуу Ыраахтааҕылыгы (Империяны) үөскүтүө (Осман Ыраахтааҕылыга).
1284 — Испания ыраахтааҕыта X. (Онус) Альфонсо бастакы «Estoria de Espanna» диэн хроникатыгар Экбатана киин куораттаах "Түркийэ" (Turquia) ыраахтааҕылыгы (империяны) ахтар ^[3].
1318 сыллаахха Хулагуиттар бүтэһик сельдьук султаанын самнараннар Түркийэни эһэллэр.
1326 с. түрктэр византиецтартан сэрилээн ылбыт сирдэригэр бэйэлэрин султанааттарын тэринэллэр. Киин куораттара Бурса буолар. Саҥа дойду сүрүн күүһэ янычардар буолаллар.
1362 сыллаахха түрктэр Эуропа сирдэрин сэриилээннэр киин куораттарын Эдирниэҕэ көһөрөллөр. Эуропатааҕы сирдэрэ Румиэлийэ диэн ааттанар.
1396 с. балаҕан ыйын 25 к. - Никопольга кыргыһыы. Никополь кириэпэс анныгар түрк султаана I. (Бастакы) Байазид Священнай Римская Империя крестоносецтарын кыргар. Бу кыргыһыыга кыайыы түрктэр Балканнарга былаастарын бигэргэтэр.
1453 с. түрктэр Константинополь куораты сэриилээн ылаллар. Бу кэнниттэн Константинополь саҥа ыраахтааҕылык (империя) киин куората буолар (Осман Ыраахтааҕылыга).
I. Сэлим саҕана түрктэр Сирияны, Аравияны уонна Египеты бас билэллэр.
1526 сыллаахха Мохачка кыргыһыы буолар. Бу кыргыһыы түмүгэр түрктэр чех-венгр холбоһуктаах сэриитин кыайаллар. Онтон сылтаан Венгрия Осман Ыраахтааҕылыгын улууһа буолар уонна 1529 с. Венаҕа тиийэллэр. "Чаҕылхай" Сүлэймэн кэмигэр (1520 - 1566) Осман Ыраахтааҕылыга саамай үрдүк чыпчаалыгар тиийэр: түрктэр сирдэрэ Венаттан саҕалаан Перс хомотугар диэри уонна Кырыымтан саҕалаан Мароккоҕо диэри тарҕаммыттара.
1678 сыллаахха түрктэр Днепртан аннараа өттүгэр сытар сирдэри бэйэлэригэр холбууллар.
1683 түрктэр Вена куораты төгүрүйэллэр.
Нуучча-түрк сэриилэрин кэмэ - уопсайа 242 с. уһуннаах (1676 - 1918 сс.). Ол иһигэр: 17 - 19 үү. уон сэрии, ону таһынан Бастакы Аан Дойду сэриитигэр Кавказка утарсыы.
1914 с. алтынньы 30 к. Түркийэ официаллык Бастакы Аан Дойду сэриитигэр кыттыһар.
1918 с. алтынньы 30 к. Мудрос эйэлэһиитэ буолар, Түркийэҕэ сэрии бүтэр. Ол эрээри, 1919 с. грэктэр мөлтөөбүт Түркийэ сирдэригэр иҥсэрэҥнэр сэриини саҕалыыллар. Онтон сылтаан Көҥүл туһугар сэрии буолар, Түркийэни утары Англия, Франция, Италия, Греция уонна Армения буолаллар. 1922 с. балаҕан ыйын 18 к. Мустафа Кемал Ататүрк баһылыктаах түрктэр бу сэриини кыайаллар. 1923 с. от ыйын 24 к. Лозанн эйэлэһиитэ буолар, ол түмүгүнэн билиҥҥи Түркийэ үөскүүр.
1923 с. алтынньы 29 к. Түрк Өрөспүүбүлүкэтэ биллэриллэр, онтон Мустафа Кемал Ататүрк саҥа дойду бастакы президена буолар.
1925 с. ахсынньытыгар Түркийэ мусульман халандаарыттан григориан халандаарыгар көһөр.
1938 с. сэтинньи 10 к. Түрк Өрөспүүбүлүкэтин бастакы президена Мустафа Кемал Ататүрк өлөр.
2003 с. кулун тутар 14 к. Түркийэ премьер-министра Рэдьэп Эрдоҕан буолар.

Дойду ис политикатын тутула

Түрк Өрөспүүбүлүкэтин парламена биир палаталаах - Түркийэ Улуу Омук Мунньаҕа диэн ааттаах (түрк. Türkiye Büyük Millet Meclisi). ТУОМ 600 дьокутааттаах, мандаттара 5 сыл уһуннаах (2007 с. диэри 5 сыл этэ). Партияларга 10%-наах харгыс. Дойдуну президент салайар. Былааһы уонна парламены Түркийэ Конституциятын Дьүүлэ кэтиир. Дьүүл 15 киһилээх. Конституция Дьүүлүн салайааччытынан Хашим Килич буолар (2007 с. алтынньытыттан саҕалаан) ^[4]^[5].

Былааска орто консерватор көрүүлээх Кырдьык уонна Сайдыы Партия (түрк. Adalet ve Kalkınma Partisi) турар.

Дойду тутула

Түркийэ 81 илгэ (улууска) арахсар (былыр вилайиэт диэн тыл туттуллар этэ). Хас биирдии ил илчэ диэҥҥэ арахсар, уопсайа 2007 с. 923 илчэ баар эбит. Ил киинэ ортоку илчэҕэ баар. Иллэр 7 бөлөхтөргө бөлөхтөнөллөр:

Мармар бөлөҕө (Marmara Bölgesi)
Ис Анатолия бөлөҕө (İç Anadolu Bölgesi)
Хара байҕал бөлөҕө (Karadeniz Bölgesi)
Илиҥҥи Анатолия бөлөҕө (Doğu Anadolu Bölgesi)
Эгей байҕал бөлөҕө (Ege Bölgesi)
Сир ортотунааҕа байҕал бөлөҕө (Akdeniz Bölgesi)
Соҕуруу-Илиҥҥи Анатолия бөлөҕө (Güneydoğu Anadolu Bölgesi)

Хас биирдии или бырабыытылстыба анаабыт баһылыга (vali) салайар. Баһылык резиденцията вилайэт (vilayet) диэн ааттанар.

1926 с. Түркийэҕэ 57 ил тэриллибитэ, 1989 сылга 67-ҕэ диэри улааппыта, кэлин өссө 14 ил эбиллибитэ. Бүтэһик, Дүздьэ диэн ааттаах ил, 1999 с. үөскээбитэ.

Туризм

Туризм туризм-дойду экономикатыгар биир улахан суолталаах, кэлиҥҥи уон сылга киһи барыта улахан оруоллаах. Онно икки мөлүйүөн киһи (510 тыһ. быһаччы,өссө 1,5 мөл. ыкса үлэлэһэр салааларга).

Дойду туристар ортолоругар аан дойдуга алтыс миэстэҕэ сылдьар.

Турция бу салааны сайыннарыыга бары төрүккэ баар: түөрт байҕал (Средиземнэй, Эгейскэй, мраморнай уонна хара, муора кытылыгар турар, субтропическай орто байҕал климаттаах (Кытыл уһуна 7200 км, онно 355 пляжей); 2870- тан 700 тыһ. миэстэлээх, Европаҕа иккис уонна сэттис миэстэлээх (1300); Лэгэнтэй Тройу, Лэгэнтэй Тройу, византийскай кэм пааматынньыктарынан аан дойдуга иккис миэстэлээх (1300); Лэгэнтэй уонна былыргы куораттарын урусхалларын киллэрэн туран, Лэгэнтэй Тройу, византийскай кэм пааматынньыктарын киллэрэн туран, былыргы уонна былыргы куораттарын урусхаллара элбэх.уонна Османскай империя). Ис транспорт ситимэ дойду хайа баҕарар муннугар сыҕарыйар кыахтаах.

Турция Египети кытта сэргэ экскурсия саахалланар ахсааныгар киирсэр.^[6]

Итэҕэл

Сокуон быһыытынан итэҕэл государствоттан арахсыбыта уонна хас биирдии киһи тугу итэҕэйэрин бэйэтэ бас билэр. Нэһилиэнньэ улахан чааһа исламы итэҕэйэр. Туурсуйа нэһилиэнньэтин 89,5 %- на-мусульманнар. Дойду үрдүнэн 94,000 мечеть баар, 321 христианскай түмсүү, 36 синагога, 90 греческай таҥара дьиэтэ, 55 эрмээн-григориан таҥара дьиэтэ уо.д.а.