Иһинээҕитигэр көс

Сэбиэскэй Социалистыы Республикалар Сойуустара

Сигэни уларыт
Бикипиэдьийэ диэн сиртэн ылыллыбыт
(Мантан: СССР көстө)
Сэбиэскэй Социалистическэй Республикалар Сойуустара
Союз Советских Социалистических Республик
Flag of Сэбиэскэй Социалистыы Республикалар Сойуустара Coat of arms of Сэбиэскэй Социалистыы Республикалар Сойуустара
Ыҥырыыта: Пролетарии всех стран, соединяйтесь! (Аан дойду пролетариаттара, холбоһун!)
Өрөгөй ырыата: "Государственный гимн СССР"
Location of Сэбиэскэй Социалистыы Республикалар Сойуустара
Location of Сэбиэскэй Социалистыы Республикалар Сойуустара
Киин куоратаМоскуба
Ил тыла Нуучча тыла уонна атын өрөспүүбүлүкэ тыллара
Иэнэ
 -  Бүтүн 22 400 000 km² 
8 648 688 sq mi 
Олохтоохторо
 -   estimate 293 мөл. 
Валюта Солкуобай (RUB)
Кэм зоната UTC +2, +3 ... +11, +12.

Сэбиэскэй Социалистическэй Республикалар Сойуустара (ССРС) (нуч. Союз Советских Социалистических Республик (СССР)) - Эуразияҕа баар эбит дойду. 1922-с сылга, ахсынньы 30 күнүгэр тэриллибитэ. 1991-с сылга, ахсынньы 26 күнүгэр суох буолбута.

ССРС сир дойду 1/6 чааһын туппута[1], 293 мөл. олохтоохтордаах этэ.

Остуоруйа

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

ССРС тэриллиитэ

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Сүрүн ыстатыйа: Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ

1922-с сылга, ахсынньы 29 күнүгэр[2], Москуба диэн куоракка БССР, ЗСФСР, РСФСР, УССР договор баттаабыттара[3].

1923-1941. Сталин

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Иһинээҕи бэлиитикэҕэ элбэх ситиһии баара. Социальнай неравенство кыччаабыта, грамота таһыма улааппыта. Үөрэх, мэдэсиинэ үксүн босхо буолбута[4][5].

1920-с сыллартан, индустриализация уонна коллективизация ааспыта. Индустриализация түргэнник аастын гынарга, сельхозтар коллективизациялыммыттара.

1930-с сылларга, коллективизацияттан салтаан[6], аччыктааһын саҥаламмыта, саамай эрэйдэммит оройуоннар: Хоту Кавкаас, Поволжье, Соҕуруу Ураал, Арҕаа Сибиир уонна Казахстаан территорияларыгар мөлөһүөнүнэн киһи өлбүтэ[6]. Ол эрээри коллективизация уонна индустриализация үксүн сэбиэскэй экэниэмикэҕэ көмөлөспүтэ.

1930-с сылларга, улахан террор ол эбэтэр сталинские репрессии саҥалыммыттара. Ол иһин 700 тыһ. тахсан киһи өлбүтэ[7]. ГУЛАГтарга, депортацияларга, атын репрессияларга 4-6 мөл. киһи өлбүтэ[8].

Молотов-Риббентроп пактара.

1939-1941. Польша уонна Финляндия

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

1939-с сылга, ССРСы уонна Нацист Германияны кытта элбэх сүбэлэһиилэр суруллубуттара. Ити сүбэлэһиилэр Эуропаны үллэспиттэрэ. ССРС зоонатыгар: Польша илин чааһа, Бессарабия (Молдова), Финляндия, Латвия, Эстония бэрилибиттэрэ[9]. Нацист Германия зоонатыгар: Польша арҕаа чааһа, Чехословакия, Литва уонна Вильно бэриллибиттэрэ[10][11].

Молотов-Риббентроп паактарын батааһын.

1939-с сылга, ССРС Финляндия өттүгэр ультиматум ыыппыта, ол эрээри Финляндия сөбүлэспэтэҕэ[12]. Ол иһин ССРС сэриини саҥалаабыта (1939 с., Сэтинньи 30 күнүгэр - 1940 с., кулун тутар 12 күнүгэр диэри). Сэрии саҥаламмыт кэннэ, ССРСы Лига Нацийтан үүрүлүммүтэ[13].

1940-с сылга, ССРСка Молдова территорията уонна Эстония, Латвия, Литва ааспыттара.

ССРС аҕа дойду сэрии кэмигэр

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Сүрүн ыстатыйа: Аҕа дойду Улуу сэриитэ

1941-с сылга, бэс ыйын 22 күнүгэр саҥаламмыт[14], аҕа дойду улуу сэриитэ саҥаламмыта. Сайыны уонна күһүнү быһа кыһыл армия элбэхтэ хотторбута, ол иһин Нацист Германия Москуба уобалаһын дылы тиийбитэ, Ленинград диэн куораты блокаадаҕа ылбыта[15].

Саамай улахан Нацист Германия былдьааһына (1942)

1941-с сылын, күһүнүгэр "Битва за Москву" саҥаламмыта[15], бу кыргыһыыҕа ССРС кыайбыта, уонна Нацист Германияны Москубаттан 150-200 км. барахпыттара[15].

1942-1943 сылларга, Нацист Германия тостуута буолбута, ол кэнниттэн 1944-с сылга, ССРС Польша, Румыния территорияларыгар баар этилэр[15].

Ыам ыйын 8[16] күнүгэр, ССРС чаастара Берлин куораты ылбыттара, ол иһин Нацист Германия акт о капитуляции баттаабыта.

1945-1989. Тымныы Сэрии

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Сүрүн ыстатыйа: Тымныы сэрии

1945-1949 сылларга, Ураалга көспүт заводтар уонна фабрикалар, төннүбүт территорияларга көспүттэрэ, ол кэмҥэ ССРС экэниэмикэтэ сэрии иннитин курдук буолбута[17].

1946 аччыктаһын саҥаламмыта, засухаттан эбэтэр сэлиэньиэ хаһаайстыбатын коллективазациятын салтаан[18]. Аччыктаһынтан салтаан 1,5 мөл. курдук киһи өлбүтэ[19].

Ялта конференция уонна Потсдам конференция түмүгэр, ССРСка Германия[20] илин чааһа уонна Австрия[21] хоту-илин чааһа аспыытара. Эуропа илин чааһыгар элбэх дойдулар коммунизмҥа көспүттэрэ, ол иһин Варшавский договор диэн альянс тэриллибитэ[22]. Ол иһин Эуропа сир чааһа арҕаа уонна илин чаастарга арахсабыта, ол иһин тымныы сэрии саҥаламмыта.

1953-1964. Хрущев былааһа

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Ю.А. Гагарин.

Сталин өлбүтүн кэннэ Г.М. Маленков былааска кэлбитэ, ол эрээри биир сылынан кини анныгар Н.С. Хрущев былааска кэлбитэ.

1956 сылга, XX ССКП съездыгар, Хрущев Сталины критикалыыр этиилээх тахсыбыта[23].

Хрущев былааска баар кэмигэр, ССРС бастакы исскуственнай спутнигы таһарбыта, уонна бастакы космоска тахсыбыт киһи - Ю.А. Гагарин[24].

1960-с сылларга, үксүн XX ССКП съездтан салтаан, Кытайдын кытта сыһыан куһаҕан буолбута[23][25].

1964-1985. Брежнев былааһа

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Брежнев былааһын кэмигэр, ССРС экэниэмикэ өттүнэн улаатар этэ, нефть сыаната үс төгүл улааппыта[26].

Брежнев былааһын кэмин - "Застой" диэн ааттыллар эбэтэр "Развитый Социализм", бу кэмҥэ экэниэмикэ уонна культура өттүнэн үксүн сайдыбатах уонна кыччаабатах этэ[26]. Бу кэми, экспертар, "Стабильность үйэтэ" диэн ааттыллар[26].

1985-1989. "Перестройка"

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
ССРС уонна ВДО, ССРС хайдыытын кэннэ границалара.

М.С. Горбачев 1985 сылга, кулун тутар 11 күнүгэр былааска кэлбитэ. Горбачев былааска кэлбитин кэннэ, ССРС "Перестройка" диэн курсунан барбыта[27].

ССРС хайдыыта

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Сүрүн ыстатыйа: ССРС хайдыыта

М.С. Горбачев ыыппыт "Перестройка" курса, ССРС экэниэмикэтин, былааһын, бэлиитикэни ыытаһын суох буолан хаалбыта, ол иһин сойуус иһигэр элбэх иһинээҕи иирсэннэр баар этилэр.

1989 сылга, ВДО (Варшавскай договор Организацията) суох буолбута, ол кэннитэн СНГ тэриллиитин туһунан документ баттамыта, ол иһин ССРС суох буолбута.

ССРС баһылыктара

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
ССРС баһылыктара сылларынан
Должность Аата Сыллара
ССРС Дьон Народнай Сэбиэтин Бэрэсэдээтэлэ Владимир Ленин (Ульянов) 1922-1924
ЦК ВКП(б)[28] Генеральнай Секретааря Иосиф Сталин (Джугашвили) 1924-1953
ЦК ССКП Секретааря Георгий Маленков 1953-1954
Бастакы ЦК ССКП Секретааря Никита Хрущев 1954-1964
Леонид Брежнев 1964-1982
Генеральнай ЦК ССКП Секретааря
Юрий Андропов 1982-1984
Константин Черненко 1984-1985
ССРС Бэрэсидиэнэ Михаил Горбачев 1985-1991

ССРС өрөспүүбүлүкэлэрэ

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
ССРС өрөспүүбүлүкэлэрэ сылларынан
Өрөспүүбүлүкэ 1922-1923 1924-1936 1936-1939 1940-1956 1957-1989 1990 1991 Билигин
ЗСФСР Азербайдьан ССР Азербайджан Азербайдьан
Нагорнай Карабах Өрөспүүбүлүкэтэ НКӨ Азербайджан Азербайдьан
Грузия ССР Грузия Грузия
Осетия Соҕуруу Осетия
Грузия Грузия Абхазия Абхазия
Эрмээн ССР Армения Эрмээнийэ
РСФСР Казах ССР Казахстаан Казахстаан
Тадьик ССР Таджикистан Тадьикистаан
Кыргыс ССР Кыргыстаан Кыргыстаан
РСФСР Арассыыйа Арассыыйа
Чечня ЧРИ Арассыыйа Арассыыйа
Украина ССР Украина Украйиина
Беларусь ССР Беларусь Беларусь
Бухаар ССР Узбек ССР Узбекистан Узбекистаан
Хорезм ССР Түркмен ССР Түркменистаан Түркменистаан
Финляндия Финляндия Карел-Фиин ССР РСФСР Арассыыйа Арассыыйа
Румыния Румыния Молдова ССР Молдавия Молдова
Приднестровье Молдавия Өрөспүүбүлүкэтэ Приднестровье
Латвия Латвия Латвия ССР Латвия Латвия
Литва Литва Литва ССР Литва Литва
Эстония Эстония Эстония ССР Эстония Эстония

Олохтоохторо

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
ССРС олохтоохторо[29]
ССРС 1926 1939 1959 1970 1979 1989
146.637.530 киһи 170.557.093 киһи ↑ 208.826.650 киһи ↑ 241.720.134 киһи ↑ 262.084.654 киһи ↑ 285.742.511 киһи ↑

Культура

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Сэбиэскэй былаас бастакы сылларга исскуустуба уонна литэрэтиирэ сайдар этэ. Ити кэмҥэ Владимир Маяковскай, Максим Горькай биллэр этилэр. 1920-с сылларга ССРСка киинэ уустааһын саҥаламмыта.[30]

Сталин былааһын кэмигэр, элбэх суруйааччылар репрессиялламмыттара. Бу кэмҥэ күүскэ цензура уонна социализм реализма сайдыбыта.

Сталин өлбүтүн кэннэ цензура кыратык кыччаабыта, ол иһин сэбиэскэй исскуустуба сайдыыта салҕаммыта.

Известия туһунан почта маарката.

СМИ

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Бэчээт

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

ССРСка элбэх сойуустааҕы хаһыаттар уонна сурунааллар баар этилэр, өссө хас та даҕаны национальнай, өрөспүүбүлүкэлээнскэй хаһыаттар, сурунааллар бааллар.

Саамай биллэр сойуустааҕы хаһыат - Известия.

Араадьыйа

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Араадьыйа ССРСка 1924-с сылтан баара этэ[31]. Сойуустааҕы араадьыйа 12 програамалаах этэ. 1 програама - биллэлиирэр, худуоһустубунай уонна бэлэтиичэскэй програамалар. 2 програама "Маяк" - муусукаальнай. 3 програама - литературнай. 4 програама - муусукаальнай. Атын 8 программа, сойуус ыраах чаастарыгар аналлаах этэ.

Бастакы чааһынай араадьыйа - Радио Ностальгия, Европа Плюс[32].

Телевидение

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Телевидение ССРСка 1931-с сылтан баара этэ[33]. Сойуустааҕы телевидение 12 програамалаах этэ. 1 програама - биллэлиирэр, худуоһустубунай уонна бэлэтиичэскэй програамалар. 2 програама - худуоһустубунай. 3 (Москуба) програама - биллэлиирэр. 4 програама - үөрэхтээһин. Атын 8 програама, сойуус ыраах чаастарыгар аналлаах этэ.

Бастакы чааһынай телеканаал - 2х2[34].

Үөрэх

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

ССРС олохтоохторо бастакы кылаастан онус кылааска диэри босхо үөрэммиттэрэ[35].

Билим

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

ССРСка билим биир норуот хаһаайыстыбатын чааһа этэ[36]. Билим тэрилтэригэр 0,3% ССРС олохтоохторо үлэлээбиттэрэ (1 мөл. киһи).

ССРСка маннык билим өттүлэр сайдар этилэр: ядернай энергетика, авиация, космонавтика уонна тиэхиникэ.

9 ССРС учуонайдара нобель премиятын ылбыттара[37].

Спорт

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
ССРС хамаандата. 1980 Сайыҥҥы Олимпия Оонньуулара.

ССРСка спортунан элбэх киһи дьарыктанар этэ. ССРСка тэриллибит ГТОлар уонна ССРС спорт маастера тэриллибиттэрэ. ССРСка элбэх күрэхтэһиилэр ыытыллар этилэр.

ССРС 1952 сылтан сайыыҥҥы олимпия оонньууларыгар кыттар этэ, 1956 сылтан кыһыҥҥы олимпия оонньууларыгар кыттар этэ. ССРС уопсайынан 1204[38] мэдээл ылбыта.

Быһаарыылар

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
  1. ↑ 22,4 мөл. км²
  2. ↑ Ахсынньы 30 күнүгэр официально тэриллибитэ.
  3. ↑ https://dogovor.sssr.su
  4. ↑ https://web.archive.org/web/20170224045212/http://demoscope.ru/weekly/2010/0417/gazeta020.php
  5. ↑ https://cheloveknauka.com/politika-sovetskoy-vlasti-v-sfere-truda-1917-1929-gg
  6. ↑ 6,0 6,1 https://proza.ru/2019/02/08/1663
  7. ↑ https://web.archive.org/web/20170828192841/http://ecsocman.hse.ru/data/066/890/1216/016Zemskov.pdf
  8. ↑ https://www.demoscope.ru/weekly/knigi/modern/modernizacija_ch5.pdf 406-444 сирэй
  9. ↑ https://web.archive.org/web/20121114024347/http://www.memo.ru/history/deport/polyan2.htm
  10. ↑ https://web.archive.org/web/20120304224405/http://www.apn.ru/publications/print1529.htm
  11. ↑ http://www.oldgazette.org/lib/propagit/20/13.html
  12. ↑ https://web.archive.org/web/20230308062327/http://oldgazette.org/lib/propagit/23/02.html
  13. ↑ https://www.history.com/this-day-in-history/ussr-expelled-from-the-league-of-nations
  14. ↑ https://www.rubaltic.ru/article/kultura-i-istoriya/10052020-velikaya-otechestvennaya-voyna-kratko-sut-konflikta-khronologiya-posledstviya/
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 http://polit.ru/article/2010/09/06/luks/
  16. ↑ Москубаҕа, 01:00 ыам ыйын 9 күнэ.
  17. ↑ https://cyberleninka.ru/article/n/opyt-osmysleniya-roli-denezhnoy-reformy-1947-g-v-vosstanovlenii-ekonomiki-sssr
  18. ↑ https://studfile.net/preview/6273670/page:3/
  19. ↑ "Уровень заболеваемости и смертности населения Нижнего Поволжья в условиях голода 1946—1947 гг". 43-52 сирэй.
  20. ↑ Берлин илин чааһа.
  21. ↑ Вена хоту-илин чааһа.
  22. ↑ http://uf.kgsu.ru/lib/doc.php?path=Kafedra%20TIGP/IOGP/Uchebniki,%20posobiya,%20lekcii/Uchebniki/Uchebnik%20pod%20red%20O.I%20CHistyakova.%20IOGP/Uchebnik%20pod%20red%20O.I%20CHistyakova.%20IOGP.%20Vtoraya%20chast%60.doc.htm&name=%D3%F7%E5%E1%ED%E8%EA%20%EF%EE%E4%20%F0%E5%E4%20%CE.%C8%20%D7%E8%F1%F2%FF%EA%EE%E2%E0.%20%C8%CE%C3%CF.%20%C2%F2%EE%F0%E0%FF%20%F7%E0%F1%F2%FC
  23. ↑ 23,0 23,1 https://histrf.ru/read/articles/xx-siezd-kpss-doklad-khrushchieva-o-kul-tie-lichnosti-stalina-event
  24. ↑ http://www.tvroscosmos.ru/322/
  25. ↑ https://histrf.ru/read/articles/voiennyi-konflikt-sssr-i-kitaia-v-raionie-o-damanskii-event
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 https://www.kp.ru/daily/23827/61408/
  27. ↑ https://web.archive.org/web/20220401135502/http://uf.kgsu.ru/lib/doc.php?path=Kafedra%20TIGP%2FIOGP%2FUchebniki%2C%20posobiya%2C%20lekcii%2FUchebniki%2FUchebnik%20pod%20red%20O.I%20CHistyakova.%20IOGP%2FUchebnik%20pod%20red%20O.I%20CHistyakova.%20IOGP.%20Vtoraya%20chast%60.doc.htm&name=%D3%F7%E5%E1%ED%E8%EA%20%EF%EE%E4%20%F0%E5%E4%20%CE.%C8%20%D7%E8%F1%F2%FF%EA%EE%E2%E0.%20%C8%CE%C3%CF.%20%C2%F2%EE%F0%E0%FF%20%F7%E0%F1%F2%FC
  28. ↑ 1952 сылтан - ССКП
  29. ↑ https://www.demoscope.ru/weekly/ssp/census.php?cy=6
  30. ↑ https://dmpokrov.livejournal.com/196450.html
  31. ↑ https://web.archive.org/web/20180301061501/http://www.tvmuseum.ru/search.asp?ob_no=17&d_from=1&m_from=1&year1_from=1924&d_to=1&m_to=1&year1_to=1925&context=&contextcond=phrase&am=30&find=%25C8%25F1%25EA%25E0%25F2%25FC%253E%253E
  32. ↑ https://ria.ru/20131001/963826795.html
  33. ↑ https://www.prlib.ru/history/619589
  34. ↑ https://sun9-7.userapi.com/c855636/v855636711/15a724/Sgrj-gctizw.jpg
  35. ↑ ССРС конституцията. 45 ыстатыйа.
  36. ↑ https://bibliotekar.ru/istoriya/266.htm
  37. ↑ https://www.photius.com/rankings/nobel_prizes_by_country_cummulative_1901_2009.html
  38. ↑ Өссө 1992 сылга, Хомуһуммут хамаанда 17 мэдээл ылбыта.
Төрдө — «https://sah.wikipedia.org/w/index.php?title=Сэбиэскэй_Социалистыы_Республикалар_Сойуустара&oldid=414028»