Польша

Rzeczpospolita Polska
Польша Өрөспүүбүлүкэтэ
Rzeczpospolita Polska Польша Өрөспүүбүлүкэтэ
	Өрөгөй ырыата: Mazurek Dąbrowskiego; ; ;
	Location of Poland Location of Польша (orange) – on the European continent (camel & white); – in the European Union (camel) [Legend]
Киин куората; (уонна саамай улахан куорат)	Варшава; 52°13′N, 21°02′E
Ил тыла	Поляк тыла
Олохтоохтор ааттара	Поляктар
Дьаhалтата	Парламент өрөспүүбүлүкэтэ
История
ЭУ кыттыыта	1 ыам ыйа 2004
Иэнэ
Олохтоохторо
БИО (АКП)	2007 (IMF) estimate
БИО (номинал)	2007 (IMF) estimate
КСИ (2005)	▲ 0.870 (high) (37th)
Валюта	Злоты (PLN)
Кэм зоната	CET (UTC+1)
Ил домен	.pl
Телефон кода	+48
	Location of Poland

Польша (пол. Polska,; Польска), официальнай аата Польша Өрөспүүбүлүкэтэ (пол. Rzeczpospolita Polska; Жэчпосполита Польска) — Илин Эуропаҕа баар дойду.

Атын дойдулары кытта кэккэлэһэр: хоту - Балтик байҕал, Россиялыын (Калининград уобалаһа) уонна Литвалыын, илин – Беларусьтуун уонна Украиналыын, соҕуруу – Чехиялыын уонна Словакиялыын, арҕаа – Германиялыын.

Польша уопсай иэнэ 312,679 км²^[1], Уопсай иэнинэн 77-с улахай дойду буолар. Нэһилиэнньэтэ 38,5 мөл. киһи. Улахан аҥара куораттарга олороллор, Варшава, Лодзь, Краков.

Дойду национальнай структуратын, чуолаан, иккис аан дойду сэриитин (Холокоста) уонна сэрии кэннинээҕи уларытыылары уонна немецкэй, Польша нэһилиэнньэтин, ону сэргэ государство этническэй политиката. Официальнай статистика көрдөрөрүнэн,кэнники икки сылга Чечняттан хас да тыһыынча тэскилээччи ылылларыттан ураты, Польшаҕа бэлиэтэммит. Польша сокуоннарынан тэскилээччилэр статустара дойдуга баар, ол гынан баран хамнас кээмэйин, судаарыстыбаттан да социальнай пособиены ылбат, дойдуларыттан тэскилээбиттэри хааччыйыы аан дойдутааҕы уонна олохтоох гуманитарнай уонна аһымал тэрилтэлэргэ ылар. Онон дойдуларыттан тэскилээччилэргэ үксэ транзит буолар эбит.^[2]

Историята

И вот легенда, Польша заснаня. Үс бырааттыылар: Лях, Рус уонна Чех. Сырдыкка сирдээбиттэрэ эрээри, биирдэ эмэ арахсыбыттара .Лях хонуу устун өр сылдьыталаата да, дуплопаттан маска кэтиллэ түстэ. Дупаҕа белый Өксөкүлээх (билигин Польша гербэтигэр), онон кини онно уйаламмыт куораты Ҕнезҥо (Польша бастакы киин куората) олохтообута.

Польша диэн дойду аата бастаан 966 сыллахха официальнайдык туттуллубута. 1569 сыллахха Литваны кытта олус күүстээх союз тэрийбитэ. 1795 сыллахха үс дойдуга бытарыллыбыта. Бастакы аан дойду сэриитин кэнниттэн суверенитетын төттөрү ылбыта, уонна Аан дойду иккис сэриитигэр эмиэ сүтэрбитэ. Аҕыйах сыл буолан баран Польша народнай өрөспүүбүлүкэтэ буолбута, ССРС хонтуруолугар баар Илин блок састаабыгар киирбитэ.

1989 хомуньуустуу дойду буолан бүппүтэ уонна либеральнай демократия олохтоммута. 2004 сыл ыам ыйын бастакы күнүгэр Европа Сойууһун састаабыгар киирбитэ. Билигин ону тэҥэ НАТО, ХНТ уонна ВТО организациялар чилиэнэ буолар.

География

Польша территорията Балтийскай муораттан Карпат хайаларыгар дылы дэхси сир буолар. Ол дэхси сир иһигэр сир илинтэн арҕааҕа дылы араастык уларыйар.

Польшатааҕы Балтия кытыла сүнньүнэн көнө, ол гынан баран Гданьск уонна Шечин куорат аттыларыгар буухталардаах. Байҕал кытыытыгар араас сиэ кумахтар, дюналар уонна араас күөллэр бааллар. Ол күөллэр уруут муора сорҕото эбиттэр, билигин муораттан быһыллыбыттар. Сороҕор оннуктары лагууна диэн ааттыыллар. Шечин лагууната арҕаа Германия кыраныыссатын аттыгар баар, онтон Висла лагууната Арассыыйа Калининградын кытары кыраныыссалаһар. Висла - Польша олус уһун өрүһэ - Висла лагуунатыгар уонна Балтия муоратыгар сүүрэн түһэр.

Дойду хотугулуу илин өттө олус хойуу тыалардаах, нэһилиэнньэтэ аҕыйах уонна тыа хаһаайыстыбатын уонна араас промышленнай ресурсалара суох.

Польшаҕа элбэх күөл баар. Европаҕа киниттэн ордук Финляндияҕа эрэ элбэх күөллэрдээх. Ордук бөдөҥ күөллэрэ Шнардовы уонна Мамры диэн ааттаахтар. Соҕуруу баар күөллэргэ эбии Татрас хайаларыгар күөл элбэх.

Туризм

Польшаҕа Туризм дойду уопсай экономикатыгар кылаатын киллэрэр. Ордук киэҥник биллибит Крков, Варшава, Воцлав, Гдань, Позань, Щецин, Любилин, Туунь, Закопане, туус шахтата уонна историческай миэстэлэргэ немецкэй нацистскай концентрационнай лааҕыр буолар. Сынньанар бастыҥ миэстэлэрэ Польша Күөл кытыытыгар, Балтийскай муора кытылыгар, татаардар (саамай үрдүк хайа арҕаһа Карпат), судьуйалар уонна Белолюбская бырдаҕа киирэллэр. Польша сүрүн туристическай этиилэрэ куорат уонна историческай пааматынньыктар, дьыалабыай сырыылар, квалификациялаах туризм, агротуризм, хайа походтарын (тркинг) уонна альпинизм куораттарын кэрэ- бэлиэ сирдэрин чинчийииттэн тураллар.^[3]

Польша Европаҕа омук туристарын, аан дойду туристарын рейтинигэр сөп түбэһиннэрэн, 2016 сылга — 17,463 мөл. киһи, аан дойду туризмыттан 10,977 млрд долларга тэҥнэһэр.

Польша доруобуйа харыстабылын министерствота

Польша доруобуйа харыстабылын министерствота Польша Өрөспүүбүлүкэтин министерстволарыттан биирдэстэрэ буолар ситэриилээх былаас органа. Кини билиҥҥи миниистир Адам Недзельскай^[4].

Доруобуйа харыстабылын министерствота (1918-1923))
Үлэ, социальнай хааччыйыы уонна доруобуйа харыстабылын министерствота (1944-1945))
Доруобуйа харыстабылын министерствота (1945-1960))
Доруобуйа харыстабылын уонна социальнай хааччыйыы министерствота (1960-1999))
Доруобуйа харыстабылын министерствота (1999 — билиҥҥи кэмҥэ)

Административнай түҥэтии


Воеводство	Польскай тылынан аата	Киин куорат
Мазовецкай	Mazowieckie	Варшава
Дольнослязкай	Dolnośląskie	Вроцлав
Куявско-Поморскай	Kujawsko-Pomorskie	Бидгощь,Торунь
Люблинскай	Lubelskie	Лүблин
Лүбускай	Lubuskie	Гожув-Улуупольскай,Күөх Хайа
Лодзинскай	Łódzkie	Лодзь
Кырапольскай	Małopolskie	Краков
Опольскай	Opolskie	Ополе
Подкарпатскай	Podkarpackie	Ряшов
Подляскай	Podlaskie	Үруҥосток
Поморскай	Pomorskie	Ҕданск
Свентакшыскай	Swiętokrzyskie	Кельцо
Слязкай	Śląskie	Катовица
Улуупольскай	Wielkopolskie	Познань
Вармино-Мазурскай	Warmińsko-Mazurskie	Өльштин
Арҕаа-Поморскай	Zachodniopomorskie	Щецын

Олохтоохторо

Польша сиэмэтин үүнүүтэ 1950-2010 сс.
1950	1955	1960	1965	1970	1975	1980	1985	1990	1995	2000	2005	2010
24 824 000	27 281 000	29 561 000	31 496 000	32 526 000	34 022 000	35 578 000	37 203 000	38 119 000	38 588 000	38 649 000	38 166 000	38 530 000

Источник: Холбоһуктаах Нациялар Тэрилтэлэрин социальнай-экономическай дьыалаларын отдела, 2010 сыл.

Итэҕэл

10-с үйэҕэ Польша пруссов уонна нууччалар өттүлэриттэн баттанан, христианство сайдан барбыта. Таҥара дьиэтигэр бүтэһиктээхтик православнай уонна католическай, Польша католиков сабыдыалыгар көппүтэ. Иккис разделга Польша сорҕото Российскай Империяҕа баран, Греко-католическай церковь прусскай чаастарыгар католик ахсаана эбиллэн испит кэмигэр Польша норуота греко-католическай церковь сайдыбыта .

Билигин Польшаҕа итэҕэллэр үксүлэрэ Римо-католиктар, 200 тыһ. — греко-католиктар ,онтон аҕыйах ахсааннаах армяннар-католик бөлөхтөрө бааллар. Польшаҕа утарсааччылар ахсааннара элбэх.

Омугум

Польша нэһилиэнньэтин, национальнай бэлиэлэринэн (2011 сыл) биэрэпис көрдөрүүлэрэ^[5]
Национальность	Омугумсуйуу хоруй (тыһ/дьон)	Олортон бастакытын ааттаабыт дьон (тыһ/дьон)	Биир эрэ национальнай диэн ааттаммыт дьон (тыһ/дьон)	Хоруй бырыһыана %	Бастакы омугумсуйуу хоруйун бырыһыана %	Биир омугумсуйуу бырыһыана %	2002 сылтан уратыта (тыһ/дьон)
Поляктар	36 085	36 007	35 251	93,72 %	93,52 %	91,56 %	↓899
Силезецтар	809	418	362	2,10 %	1,09 %	0,94 %	↑636
Кашубтар	228	17	16	0,59 %	0,04 %	0,04 %	↑223
Немецтар	109	49	26	0,28 %	0,13 %	0,07 %	↓44
Украиннар	48	36	26	0,12 %	0,09 %	0,07 %	↑17
Беларустар	47	37	31	0,12 %	0,10 %	0,08 %	↓2
Ромлар	16	12	9	0,04 %	0,03 %	0,02 %	↑3
Нууччалар	13	8	5	0,03 %	0,02 %	0,01 %	↑7
Американнар	11	1	1	0,03 %	0,003 %	0,003 %	↑9
Лемектар	10	7	5	0,03 %	0,02 %	0,02 %	↑4
Англичанлар	10	2	1	0,03 %	0,01 %	0,003 %	↑9
Атыттар	87	45	34	0,23 %	0,12 %	0,09 %	—
Быһаарыллыбатах	1 862	1 862	—	4,84 %	4,84 %	—	↑1 087
Барыта	38 501	38 501	38 501	100,00 %	100,00 %	100,00 %	↑271

Польшаҕа Украина уонна Беларусь элбэх үлэһиттээх.

Быһаарыылар

[CIAWFBook-1] Халыып:CIA World Factbook link

[2] Польша гражданствотын ылыы ньымалара

[3] Автобус Польша устун айаннааһын

[4] Польшаҕа медицинскэй системаны тэрийии принцибэ

[GUS-5] Wyniki Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2011 Podstawowe informacje o sytuacji demograficzno-społecznej ludności Polski oraz zasobach mieszkaniowych (Stan w dniu 31 III 2011 r.) Архыыптаммыт 2013, Алтынньы 2 күнүгэр.: Wyniki Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2011.pdf

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]