1975 сыл

1975 сыл.

Туох буолбута

Күнэ-дьыла чопчуланыахтаах

• 1975 сыллахха Соҕуруу Саха сирин территориальнай производственнай комплексын оҥоруу саҕаламмыт, соруга — Япония металлургиятын анаан таас чоҕу хостооһун. Чох билигин да ол дойдуга экспортанар.

Кулун тутар

• Кулун тутар 26 — Биологическэй сэрии сэбин туһунан конвенция олоххо киирбит.

Муус устар

• Муус устар 4 — Microsoft хампаанньаны Билл Гейтс уонна Пол Аллен Альбукерке куоракка (Нью-Мексико) төрүттэбиттэр.
• Муус устар 14 — Саха АССР култууратын министиэристибэтин коллегиятын быһаарыытынан Пушкин аатынан бибилэтиэкэ иһинэн Аҕыйах ахсааннаах омуктар сиэктэрдэрэ тэриллибитэ. Пуондатын олоҕунан Г.М. Василевич бибилэтиэкэтин кинигэлэрэ буолбуттара, барыта аҕыйах ахсааннаах хотугу омуктар тылларынан 43 кинигэ этэ.
• Муус устар 30 — Хотугу Вьетнам сэрииһиттэрэ Соҕуруу Вьетнам киин куоратын Сайгону ылбыттар, сэрии түмүктэммит.

Ыам ыйа

• Ыам ыйын 10 — Sony хампаанньа Betamax видеомагнитофону көрдөрбүт.

• Ыам ыйын 15 — Дьокуускайга Политпрос дьиэтигэр үөрүүлээх быһыыга-майгыга 16 хомсомуолу БАМ тутуутугар атаарыы буолбут. Олор истэригэр Покровскайтан төрүттээх мас ууһа Гавриил Адамов баара.

• Ыам ыйын 16 — Дьоппуон альпинистката Дзюнко Табэи аан дойдуга саамай үрдүк Джомолунгма хайатын чыпчаалыгар дьахталлартан бастакынан тахсыбыт.
• Ыам ыйын 21 — "Саха хомсомуола" тутар этэрээт Амыр уобалаһыгар БАМ тутуутугар аттаммыт. Хамыһаарынан Покровскайтан төрүттээх Гавриил Адамов барбыт.

• Ыам ыйын 29 — Белоруссия заводугар ССРС-ка саамай улахан грузовик оҥоһуллан тахсар буолбут (БелАЗ-7520).

Бэс ыйа

• Бэс ыйын 20 — Саха сиригэр Нуучча литэрэтиирэтин уонна ускуустубатын күннэрэ саҕаламмыттар. Бу күн Дьокуускайга аһыллыбыт киинэ бэстибээлигэр саҥа «Шел солдат» диэн киинэни көрдөрбүттэр. Тэрээһиҥҥэ кытта өрөспүүбүлүкэҕэ 300-чэ киһилээх дэлэгээссийэ кэлбит. Кинилэр истэригэр аатырбыт киинэ, тыйаатыр артыыстара, эстрада артыыстара, суруйааччылар, хампаһыытардар уонна худуоһунньуктар бааллара: Зинаида Кириенко, Сергей Михалков, Маргарита Суворова, Майя Булгакова, Ольга Аросьева, Александр Флярковскай, Лариса Лужина, Марина Ладынина, Жанна Прохоренко, Татьяна Конюхова, Петр Вельяминов уо.д.а. Ыалдьыттар Миирнэйгэ, Лиэнскэйгэ, Депутатскайга, Майаҕа, Намҥа, Бороҕоҥҥо, Тиксиигэ, Хаандыгаҕа, Уус-Маайаҕа сылдьыбыттара. Күннэр үөрүүлээх сабыллыыллара өрөбүл күн бэс ыйын 29 күнүгэр «Спартак» стадиоҥҥа буолбута. Сэмэн Данилов Литэрэтиирэ үрдүкү куурустарыгар бииргэ үөрэммит доҕоро татаар бэйиэтэ Заки Нури кэлэ сылдьыбыта биллэр.

• Бэс ыйын 25 — элбэх сыл тухары тутулуга суох буолуу иһин саа-саадах тутан охсуспут Мозамбик Португалияттан арахсыбыт. Самора Машел бэрэсидьиэн буолбут.
• Бэс ыйын 26 — Пайн-Ридж диэн АХШ Соҕуруу Дакота штатыгар индеецтэр резервацияларыгар буолбут ытыалаһыы түмүгэр икки ФБР агена уонна биир индеец өлбүттэр. ФБР агеннарын өлөрбүтүн иһин Леонард Пелтиер диэн индеец икки олоҕун тухары болдьоххо хаайыллан олорор. Индеец өлүүтэ силиэстийэлэммэтэҕэ. Леонард Пелтиеры өйөөн Сэбиэскэй Сойууска элбэх аахсыйа ыытыллыбыта, кэлин Михаил Горбачев кинини босхолуур туһунан этии киллэрэ сылдьыбыта.

От ыйа

• От ыйын 6 — Комор арыылара Францияттан тутулуга суох буолбуттар.
• От ыйын 17 — Куйаарга «Союз» (ССРС) уонна «Аполлон» (АХШ) хараабыллар стыковкаласпыттар.

Алтынньы

• Алтынньы 22 — «Венера-9» диэн советскай космическай станция Чолбон планетаҕа түһэн аан бастаан атын планетаны хаартыскаҕа түһэрэн Сиргэ ыыппыт.

Сэтинньи

• Сэтинньи 6 — Нүөрүҥгүрү куорат буолбут. Ньируунгра эбэҥкилииттэн "Дьарҕаалаах үрэх" диэн. 1952 сыллаахха Нүөрүнгүрүүтээҕи геологическэй чинчийэр партия тэриллэн Нүөрүнгүрү үрэх үрдүгэр бастакы геологтар балааккалара турбут. 1963 сыл балаҕан ыйыгар "Модун" дьапталҕа илин учаастагар бастакы арыйыы саҕаламмыт, ол кэннэ 1967 сыл бүтүүтэ экскаватарынан бастакы чох хостоммут. Онтон БАМ хоту салаатын тутан саҕалаабыттар (Тында – Беркакит хайысхата) уонна Саха сирин соҕурууҥҥу производственнай холбоһугун тэрээһинэ саҕаламмыт.
• Сэтинньи 8 — Рига рейдыгар турбут «Сторожевой» диэн байыаннай хараабылга өрө туруу буолбут. Валерий Саблин диэн замполит хараабыл хапытаанын хаайбыт уонна дойду салалтата Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин таҥнарбытын туһунан биллэрбит, Киин тэлэбиидэнньэҕэ тахсары модьуйбут. Брежнев хараабылы тимирдэргэ бирикээс биэрбитэ. Кронштадка (Швеция кыраныыссатыттан чугас) баран эрэр хараабылы буомбалаан тохтоппутарын кэннэ хапытаан Саблины бэстилиэтинэн атахха бааһырдан былааһы бэйэтигэр төннөрбүтэ. Саблины сууттаан баран дойдуну таҥнарыыга буруйдаан ытан өлөрбүттэрэ, киниэхэ көмөлөспүт Александр Шеин диэн мотуруоһу 8 сыл хаайыыга ыыппыттара. Атыттар дисциплинарнай миэрэҕэ тардыллыбыттара. 1994 сыллаахха дьыала хат көрүллүбүтэ, Үрдүкү суут таҥнарыыга буруйдарын устубута, ол эрээри устаабы кэһиигэ буруйдарын бигэргэппитэ, онон толору реабилитациялаабаҕа.
• Сэтинньи 11 — Ангола Португалияттан тутулуга суох буолбут.
• Сэтинньи 22 — Франсиско Франко өлбүтүн кэннэ Хуан Карлос Испания хоруолунан биллэриллибит.

Ахсынньы

• Ахсынньы 21 — Бүлүүтээҕи ГЭС иккис уочарата үлэҕэ киирбит.

• Ахсынньы 26 — Звуктааҕар түргэнник көтөр Ту-144 сэбиэскэй пассажирскай сөмүлүөт үлэҕэ киллэриллибит.

Төрөөбүттэр

• Бэс ыйын 18 — Аммосов Айаал Александрович, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх артыыһа.

• Ахсынньы 9 — Чурапчы улууһугар Людмила Кузьмина — опера ырыаһыта, меццо-сопрано, СӨ Опера уонна балет тыйаатырын артыыһа.

Өлбүттэр

• Попов Кирилл Егорович (12.02.1917—1975) — Социалистическай Үлэ Геройа, ойуур хаһаайыстыбатын үлэһитэ
• Старостин Семен Константинович – Одьоо Ыстаарыһын (1900—1975) — уустук, чаҕылхай олоҕу олорбут саха киһитэ.
• Степанов Николай Иванович — Ноорой (1897—1975), олоҥхоһут.
• Тохсунньу 1 — Түнгүрээдэп Захар Тимофеевич, Саха АССР культуратын үтүөлээх диэйэтэлэ.
• Кулун тутар 13 — Иво Андрич (сербтыы: Иво Андрић) (9.10.1892 төр.) – Югославия уһулуччулаах суруйааччыта, 1961 сылллаахха Нобель бириэмийэтин ылбыта.

• Муус устар 5 — Чан Кайши (1887 төр.), Кытай байыаннай уонна судаарыстыбаннай диэйэтэлэ.

• Ыам ыйын 11 — Васильев Сергей Степанович — Борогонскай (1907—1975), поэт, публицист уонна очеркист.
• Балаҕан ыйын 26 — Попов Иннокентий Гаврилович (1919—1975), история билимнэрин кандидата, Саха государственнай университетын ректора (1959—1973).
• Алтынньы 10 — Спиридонов Илья Константинович (1913—1975), Социалистическай Үлэ Геройа
• Сэтинньи 25 — Габышев Лев Михайлович, саха худуоһунньуга, Саха АССР ускуустубатын үтүөлээх диэйэтэлэ.