Итэҕэл үөскээһинэ

Итэҕэл үөскээһинэ диэн туох эмэ баҕа санаа элбэх дьоҥҥо тарҕаныыта ааттанар.

Өй-санаа тус-туспа өрүттэртэн; үгэстэртэн, үөрүйэхтэртэн, куттартан хомуллан, таҥыллан, мунньуллан үөскүүрүн быһаарар таҥара диэн тылынан этиллэр итэҕэл сахалар төрүт итэҕэллэрэ буолар. Таҥ, таҥар, таҥара диэн тыллар сахалыы өйдөбүллэрэ өй-санаа үөскээһинигэр, мунньулларыгар, тус-туспа үгэс буолан таҥылларыгар сөп түбэһэллэр.

Сахалар таҥара диэн былыр-былыргыттан бэйэлэрин итэҕэллэрин ааттыыллар. Таҥараҕа итэҕэл олус былыргы кэмнэргэ саҥа эра арыллыан быдан инниттэн Алтайга үөскээн тэнийбитин туһунан Евразия омуктарын, түүрдэри үөрэтээччи Мурад Аджи улахан үлэтигэр суруйар. (1,258).

Омуктар күүһүрбүт, сайдыыны баһылаабыт кэмнэригэр атыттары сэриилээн кыайдахтарына бэйэлэрин таҥараларын, итэҕэллэрин атын омуктарга тарҕаталлар, кинилэр урукку итэҕэллэрин умуннараллар. Урукку колониялары сэриилээн ылыы саҕана сайдыыны ситиспит, кыайбыт омуктар таҥараларын кыайтарбыт омуктарга күүстэринэн эмиэ соҥнууллара.

Элбэх киһи баҕа санааларын биир сыалга түмнэхтэринэ санаалара күүһүрэрин былыргыттан билэллэр. Бары баҕа санааларын итэҕэйэллэрэ эбиллэр, санаалара өссө күүһүрэр. Элбэх киһи санааларын күүһүн түмүллүүтүн табан туһаныы итэҕэйэр дьон элбээн иһиилэригэр тириэрдэр.

Билигин хас биирдии таҥара туһунан үөрэхтэр бэйэлэрэ таҥараларын туһунан өйдөбүллэри оҥостон туһаналлар. Саха тылын кылгас быһаарыылаах тылдьытыгар таҥараны бу курдук быһаараллар. Таҥара диэн итэҕэл үөрэҕинэн бүтүн Аан дойдуну айбыт уонна дьаһайар, киһи курдук мөссүөннээх үрдүкү айыы. Таҥара хаптаһыҥҥа, холустаҕа ойууламмыт, металга быһыллан оҥоһуллубут мэтириэтэ. (2,179).

Бу таҥараны быһаарыылартан бастакыта, атын улахан православнай, мусульманскай итэҕэллэри быһаччы үтүктүү, батыһа сатааһын буолар. Сахалар “Киһи - Айылҕа оҕото” буоларын билинэннэр ханнык да таҥара сири-дойдуну, айылҕаны айбатаҕын, айыы диэн киһи ураты, саҥаны айар өйө-санаата эрэ буоларын итэҕэйэллэр. Онтон иккиһэ, сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ билэр иччи, түүктүйэ, эмэгэт диэн өйдөбүллэригэр сөп түбэһэр. Былыр-былыргыттан үрүҥ, үтүө санаалаах киһи кута иҥэриллибит бэлиэ маллара аймах-билэ дьонугар көмөлөөхтөрүн сахалар билэллэр уонна олохторугар туһаналлар этэ. Кини оҥорбут үрүҥ, үтүө дьыалаларыгар, үгэстэригэр эдэрдэри, кэлэр көлүөнэлэрин уура сылдьан үөрэтээрилэр эмэгэт, түүктүйэ оҥорон туһаналлара.

Былыр-былыргыттан сахалар таҥаралара киһи кутун итэҕэйиигэ олоҕурар. Айылҕаҕа куттар араас көрүҥү ылыммыттара биллэллэр; кут бэйэтэ сылдьар, кут туох эмэ малга иҥэр, куту ханнык эмэ бүтэй иһиккэ хаайан илдьэ сылдьаллар. Бу көрүҥнэри маннык араартыахха сөп:

1. Иччилэр. Киһи эбэтэр кыыл кута туохха эмэ иҥэн эбэтэр олохсуйан сылдьыыта. Дьиэ иччитэ, мас иччитэ, хайа иччитэ эҥин диэн буолаллар.

2. Үөрдэр. Киһи кута бэйэтэ бэйдиэ, урут олорбут сирдэринэн сылдьарын ааттыыллар.

3. Туос түүктүйэлэр эбэтэр туой көһүйэлэр. Үтүө киһи кутун ити иһиттэргэ хаайан илдьэ сылдьыы ааттанар.

4. Эмэгэттэр. Кут ханнык эмэ матырыйаалга иҥэриллэн уһун кэмҥэ сылдьарын итинник ааттыыллар. Бу көрүҥҥэ маска уруһуйдаммыт таҥара мөссүөнэ уонна араас илдьэ сылдьыллар ымыы бэлиэлэр эмиэ киирсэллэр.

Бу сахалар итэҕэйэр таҥаралара киһи кута туох көрүҥү ылыммыттарынан эрэ уратыланаллар. Бары таҥаралар дьайар күүстэрэ кыахтаах киһи кута буолар. Кут ханнык иһиккэ хаайыллыбытыттан эбэтэр иҥмититтэн туга да уларыйан хаалбат. Хаптаһыҥҥа уруһуйдаммыт мэтириэттэр, маһынан оҥоруллубут эмэгэттэр эмиэ куту уларыппаттар. Арай бу кут бэйэтэ төһө күүстээҕэ, кыахтааҕа эрэ быһаарар оруолу ылар.

Атын омуктар таҥараларын күлүктэригэр иҥэриллибит үтүө дьоннорун куттара бэйэлэрин курдук санаалаах, саҥалаах дьоҥҥо көмөлөһөллөр, атын өйдөөх-санаалаах, туспа тыллаах дьону туораталлар. Сахалар атын омуктары баттаан, симэлитэн, сирдэрин-дойдуларын былдьыыр өйдөрө-санаалара былыр-былыргыттан суох. Ол бэлиэтинэн саха дьонугар таҥаралара элбэҕэ буолар. Сахаларга холбоспут, саха буолбут булчуттар Байанай, сылгы көрөөччүлэр Дьөһөгөй, ынах сүөһү көрөөччүлэр Ынахсыт, Иэйиэхсит таҥараларын илдьэ сылдьаллар. Нууччалар атын омуктары баһылыырга ыҥырар православнай таҥараларын өйдөрө-санаалара саха дьонун таҥараларын суох оҥоро, туората сатыыра үөрэхтээх, сайдыылаах дьон өйдөрүгэр-санааларыгар хайа да өттүнэн сөп түбэспэттэр.

Таҥаралар хантан кэлэн баар буолбуттарын быһаарыы билигин да дьоҥҥо кыалла илик боппуруос буолар. Ол барыта таҥара диэн өй-санаа үөрэҕэ, итэҕэл буолара уонна быһаарыыта икки өрүттээҕиттэн, икки аҥы тутулуктааҕыттан үөскээн тахсар. Өй-санаа, итэҕэл үөрэҕин сахалар «Айыылаах-таҥаралаах» диэн холбуу этэн ааттыыллар. Бу холбуу этиилэрэ итэҕэл икки өрүттээҕин чуолкайдык быһаарар. Ол өрүттэрэ манныктар:

1. Таҥара итэҕэлэ. Таҥара итэҕэлэ диэн дьон бэйэлэрин өйдөрө-санаалара, ситиһэ сатыыр баҕа санааларын итэҕэйиилэрэ, ону үгэс оҥостуулара ааттанар. Оҕо сайдан иһэр өйүн-санаатын үчүгэй киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэтэринэн таҥара үөрэҕэ аан бастаан өйү-санааны салайар, киһи буолууга, киһилии быһыыланыыга иитэр, үөрэтэр.

2. Үрүҥ айыы итэҕэлэ. Үрүҥ айыы итэҕэлэ диэн урукку, иннинээҕи олорбут элбэх көлүөнэ дьон үтүө, үчүгэй өйдөрүн-санааларын, үөрэхтэрин, тылларын, үгэстэрин итэҕэйии, тутуһуу, олору толоруу, харыстааһын өйө-санаата буолар. Аныгы тупсубут өйдөөх-санаалаах көлүөнэлэргэ сөп түбэһэр өрүттэрин, ол аата үрүҥүн эрэ талан ылан туһаныы ааттанар, онтон былыргы, өйдөрө-санаалара өссө да сайда илик дьон оҥорбут хара айыылара умнуллар, хаалларыллар аналлаахтар.

Итэҕэл үөрэҕин бастакы чааһа дьон өйө-санаата сайдан истэҕин аайытын ситиһэ сатыыр баҕа санаалара, саҥаны айыыны оҥороллоро аһара элбээн иһиитин үөскэтэриттэн итэҕэл иккис чааһа, Үрүҥ айыылартан тутулуктаах өттө харыстыыр, уларыппат аналлаах. Үрүҥ айыылартан тутулук диэн омуктар тылларын, олохторун үөрэҕин, былыргы үгэстэрин, үөрүйэхтэрин ордук күүскэ харыстааһын, тутуһуу, уларыппат буолуу ааттанар.

Итэҕэл бу икки өрүттэриттэн хайалара да аһара барбакка хайаан да тэҥнэһии балаһыанньатын тутуһа сылдьыахтаахтара өй-санаа сайдыыта туруктаах, дириҥ силистээх, олохтон тутулуктаах буолуутун хааччыйар. Өй-санаа, салгын кут үөрэҕи ситиһэн, саҥаттан саҥаны арыйан аһара түргэнник сайдыыта олохтон, айылҕаттан тутулуктаах эт-сиин сиппэккэ хаалан хаалыытын үөскэтиэн сөп. Эт-сиин быраҕыллар туруктанар. Итэҕэл Үрүҥ айыылартан тутулуктаах өттө оннук балаһыанньаны үөскэппэт, былыргы үгэстэри харыстыыр аналлаах.

Омуктар ханнык таҥаралара дьоҥҥо ордук туһалаах буолара билигин да биллэ илик. Хас биирдиилэрэ бэйэлэрин таҥараларын хайгыыллар. Олохторугар ыарахан кэмнэр кэллэхтэринэ таҥараларыттан көмө көрдөөн үҥэллэр, бэйэлэригэр эрэ элбэх үчүгэйи оҥороругар ыҥыраллар, көрдөһөллөр.

Кут-сүр үөрэҕэ сайдыыта таҥара диэн тугун, туохтан үөскүүрүн быһаарыыга улахан оруолу ылар. Ол курдук сахалар ойууннара киһи кута, санаата туспа күүстээҕин, атыттар өйдөрүгэр-санааларыгар дьайар кыахтааҕын былыргыттан билэн туһаналлара. Киһи баҕа санаата үгэс буолан бэйэтин салайара таҥара үөскээһинигэр тириэрдибит.

Таҥара диэн сахалар өйдөрүгэр олус дириҥник иҥмит өйдөбүл буолар, таҥара туһунан элбэх өс хоһооннорун үөскэппиттэрин билигин да туһана сылдьабыт. Саха дьонун өйдөбүллэригэр таҥара уонна итэҕэл биир өйдөбүл курдуктар. Ол эрээри таҥара диэн бэйэтэ үтүө, үчүгэй санаа түмсүүтэ буоллаҕына, итэҕэл диэн быдан киэҥ, дириҥ үөрэх буолар. Бу үөрэххэ хас да сүрүн өйдөбүллэр холбуу киирсэ сылдьаллар:

1. Кут-сүр үөрэх өйдөбүллэрэ бары таҥаралар үөрэхтэрин төрүттэринэн буолаллар. Кыахтаах киһи күүстээх кута-сүрэ аймах дьонугар көмөлөһөр кыахтааҕа таҥара үөскүүрүгэр төрүтүнэн буолбут. Киһи кута Айылҕа араас матырыйаалларыгар иҥэн уһун кэмҥэ сылдьар кыахтааҕын туһаныы таҥараны үөскэтэр. Арҕааҥҥы омуктар таҥаралар мөссүөннэрин ханнык эрэ кут иҥэр матырыйаалыгар уруһуйдаан баран, онно кут иҥэрэн таҥара оҥостоллор. Кэлин бу таҥаралара кинилэр үчүгэйгэ баҕарар, кини курдук буола сатыыр санааларын киһитигэр кубулуйан хаалбыттар. Бу кут иҥмит мөссүөнүттэн көрдөһөн, көмө көрдүүргэ туһаналлар. Илиҥҥи омуктар киһи курдук улахан эмэгэккэ кут иҥэрэн бэйэлэрин үчүгэй баҕа санааларын киһитэ оҥороннор, ол киһи курдук буола сатыыр баҕа санааны үөскэтинэллэр.

Былыргы сахалар кыахтаах ойуун киһи кутун туос эбэтэр туой түүктүйэҕэ хаайан эбэтэр эмэгэккэ иҥэрэн илдьэ сылдьар эбиттэр. Ыарахан кэмнэр кэллэхтэринэ олортон көмө, күүс, тирэх көрдүүллэр, олоҕу кини олорбутун курдук олорорго үөрэнэллэр. Улахан ойууннар уҥуохтарыттан күүс-көмө көрдүүллэрэ эмиэ баарын араас суруйуулар бигэргэтэллэр.

Бары таҥара үөрэхтэрин төрүттэринэн сахалар билэр уонна олохторугар туһана сылдьар кут-сүр үөрэхтэрэ буолар. Саха дьоно кут-сүр үөрэх төрүттэрин былыр-былыргыттан бэйэлэрин олохторугар, оҕолорун иитэллэригэр туһаналлар. Үөрдэри, иччилэри бу куттар араас көрүҥнэри ылынан сылдьаллар диэн былыргыттан итэҕэйэллэр.

2. Норуот өр кэмҥэ мунньуммут олоҕун үөрэхтэрэ таҥара үөрэхтэригэр кубулуйан сылдьаллар. Дьиэ кэргэн олоҕун төрүттэрэ, оҕону иитии-үөрэтии үгэстэрэ, киһи киһиэхэ сыһыанын уратылара барылара таҥара үөрэхтэригэр кубулуйбуттар. Олох үөрэхтэригэр сыһыаннаах сиэри-туому толоруулары таҥара үлэһиттэрэ баһылаан салайаллара ордук оруннаах, туһалаах. Сир үрдүгэр уһуннук олорбут омуктар бэйэлэрин олохторугар мунньуммут уоппуттара, үгэстэрэ элбэх буолара эмиэ биллэр.

Сахаларга олохторун сиэрдэрэ-туомнара, үгэстэрэ олус элбэхтэр. Арай олохторун үөрэхтэрин умнан, хаалларан кэбиспэккэ, салгыы сайыннаран эдэр көлүөнэлэрин иитиигэ-үөрэтиигэ туһана сылдьаллара эрэ эрэйиллэр. Кут-сүр, сэт, киһи буолуу, киһи быһыылаахтык олоҕу олоруу үөрэхтэрэ бары холбоһон саха дьонун олохторун үөрэхтэрэ диэн ааттаналлар. Онтон бу үөрэхтэр бары холбоһоннор сахалар таҥараларын үөрэҕэ, итэҕэллэрэ буолаллар.

3. Салайар былаас таҥара дьиэтин кытта бииргэ кыттыһан үлэлээһиннэрэ таҥара дьиэтин уонна былааһы күүһүрдэр. Хардары-таары бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэн-толорсон биэрэннэр государстволарын күүһүрдэллэр. Дьон бары биир итэҕэлгэ түмсүүлэрэ санааларын түмэр, күүһүрдэр. Омук дьоно биир итэҕэлгэ түмсэр санаалара олох ыараатаҕына ордук эбиллэр. Олох ыарахаттарын туоруурга итэҕэл оруола үрдээн биэрэр. Салайар былаас уонна итэҕэл бииргэ түмсэн үлэлээһиннэрэ государствоны тоталитарнай, диктаторскай салайыныыга тириэрдэр, таҥара дьиэтин сайыннарар, ол иһин государство күүһүрэр.

Католическай, православнай уонна мусульманскай таҥаралар олус улахан диктатураны үөскэтэннэр биир киһи баһылааһыныгар киирэннэр биир таҥараны үөскэппиттэр. Онтон буддистар уонна джайнистар өй-санаа уратыларын билэн туһаналларыттан биир таҥараны үөскэппэтэхтэр. Сахалар өй-санаа үөрэҕэ "Туох барыта икки өрүттээх" диэн этиини тутуһарын билэллэриттэн биир таҥараны үөскэтэ сатаабаттар.

Саха дьоно уһун кэмнэр усталарыгар ыраахтааҕылаах Россия православнай таҥаратын дьиэтин батталыгар, туоратыытыгар уонна албыныгар олороннор ити, таҥара дьиэтин букатын итэҕэйбэт, ылыммат буолан хаалбыттар. Олохтоох дьон санааларыгар таҥара дьиэтиттэн билигин даҕаны «инородец» диэн туоратар тылынан илгийэр, таҥара дьиэтин үлэһитэ «владыка» диэн ааттанара былыргы импиэрийэҕэ төннүүгэ ыҥырарын дьонтон кыайан кистээбэт.

Саха дьоно кут-сүр үөрэҕин билэллэр, бу уһун үйэлэр тухары мунньуммут олохторун үөрэхтэрэ буолар. Саха дьонугар таҥаралара билигин баар. Киһи таҥара диэн ааттаах. Оҕолору киһи буолууга иитэр, үөрэтэр аналлаах. Арай салайар былаастара суох буолан таҥаралара күүһүрэр кыаҕа аҕыйах. Ханнык баҕарар өй-санаа бэйэтэ мөлтөҕүн курдук сахалар таҥаралара билигин эмиэ мөлтөх.

Сахалар уһун үйэлэрдээх үөрэтиилэрин түмүгүнэн хаан аймах киһи кута-сүрэ аймахтарыгар эрэ көмөлөһөрө биллэр. Былыргы кэпсээннэргэ кэпсэнэринэн улуу, кыахтаах ойуун улахан холоруктары түһэртээн бэйэтин аймаҕын быыһаабыт түбэлтэлэрэ биллэллэр. Атаҕастаммыт киһи улаханнык иэйэн-туойан көрдөстөҕүнэ ойуун кута көмөлөһөр эбит. (3,152).

Дьон олохторугар былыргыттан олохсуйбут үгэстэри тутуһуу, өлбүт дьон уҥуохтарын ытыктааһын өйдөбүллэрэ кытаанахтык тутуһуллаллара ирдэнэр. Үйэлэргэ олохсуйбут сиэри-туому тутуспаты, кэһиини сөбүлээбэккэ улахан ойууннар сүүнэ холоруктары, этиҥнэри түһэрэннэр, өбүгэлэр үгэстэрин кэспэккэ үөрэтэллэрин суруйааччылар бэлиэтииллэр. (4,147). Ойуун уҥуоҕун ытыктаабакка куһаҕаннык тыллаһар дьону өйдөтөөрү күүстээх холоругу түһэрбитин туһунан кэпсээни Сэһэн Боло эмиэ үлэтигэр киллэрбит. (5,216).

Норуоттары баһылыыр тоталитарнай режимнэр хайа эрэ бэйэлэрин киһилэрин кутун олус улаатыннараннар, үрдэтэннэр улахан, дьон бары итэҕэйэр таҥараларыгар кубулуталлар. Атын норуоттары баһылыыр баҕаларын толорууга бу таҥараларын туһаналлар.

Билигин баар улахан таҥаралар бары күүстээх тоталитарнай салайыылар баһылыыр кэмнэригэр үөскээбиттэрэ. Дьон өйө-санаата биир сыалга түмүллүүтүн күүһүттэн таҥаралар күүһүрэн иһэллэр. Сэриитимсийбит былыргы государстволар атын сирдэри сэриилээн ылалларыгар таҥара күүһүн олус туһаммыттара биллэр. Американы арыйан бас бэриннэрии кэмигэр католическэй таҥара дьиэтэ улахан оруолу ылбыта. (6,246). Россия Азияны сэриилээн ылыытыгар православнай таҥара дьиэтэ кыаҕа баарынан кыттыспыта. Аан маҥнайгы воеводалар Саха Сиригэр кэлээт да сахалартан бэйэлэрин итэҕэллэрин ылынааччылары таҥараҕа сүрэхтээн барбыттара. (7,22). Сахалартан саҥа итэҕэли ылынар дьоҥҥо чэпчэтиилэри оҥороллоро, үс сыл устата араас хомуурдартан уонна нолуоктартан босхолуур туһунан укаас таһааран бэйэлэрин таҥараларын үөрэҕин тарҕатыыга туһаммыттара. (7,72). Туроктар Европа государстволарын сэриилээн ылан бараннар олохтоохтору күүстэринэн эбэтэр тугунан эмэнэн мэҥиэлээн мусульманскай итэҕэли ылыннараллара. (8,280). Коммунизм идеятын Арҕаа Европаҕа тарҕатыы фашистскай Германияны кыайыы кэнниттэн кыаллыбыта. ССРС Европа дойдуларын босхолооһунун кэнниттэн государстволарга салайар былааһы коммунистическай партиялар ылбыттара. (9,97).

Тоталитарнай тииптээх салайыныылаах государстволар бэйэлэрин итэҕэллэригэр кыайбыт норуоттарын күүстэринэн киллэрэллэрэ, араас репрессиялары туһананнар бэйэлэрин таҥараларын итэҕэйээччилэр элбээн иһиилэрин ситиһэллэрэ.

Бу быһаарыы табатын «коммунизм» таҥаратын үрэллиититтэн булан ылыахха сөп. 19-с үйэҕэ үөскээбит үлэһит дьон баҕа санаалара, таҥаралара Аан дойдуну баһылыы сатаан баран кыайбакка 20-с үйэ бүтүүтүгэр үрэллэн, мөлтөөһүн кэмигэр киирдэ. Бу итэҕэл бэйэтин кэмигэр улахан кыахтаах тоталитарнай государстволары үөскэтэлээбитэ. Бу государстволарга итэҕэллэрэ уонна салайар былаастара бииргэ кыттыһан үлэлииллэрэ.

Коммунистар итэҕэллэрэ кут-сүр үөрэҕин билиммэт этэ. Ол иһин итэҕэллэрэ ситэтэ, Айылҕаттан тутулуга суох буолан үгүс дьоҥҥо таба өйдөммөтө. Итэҕэллэрэ дьон олоҕун сиэригэр, өйдөрүн-санааларын уратытыгар сөп түбэспэтиттэн бу государстволар тутуллара эйэлээхтик уларыйан үгүс өттүлэрэ билигин итэҕэли күүһүлээн туораппат демократия тутулун диэки салалыннылар.

Салайар былаас уонна таҥара дьиэтэ бииргэ үлэлээһиннэрэ күүстээх тоталитарнай, диктаторскай былаас үөскүүрүгэр тириэрдэр. Бары улахан таҥара үөрэхтэрэ баһылыыр былааска бас бэринэн, бэйэ кыратын, кыамматын билинэн көрдөһө, ааттаһа сылдьарга ыҥыраллар. Тоталитарнай, диктаторскай салайыныылаах государстволар норуоттар бииргэ олорууларыгар улахан кутталлары үөскэтэллэрин дьон-аймах ааспыт олохторун остуоруйата дакаастыыр. Улуу Октябрьскай революция хамсааһына былыргы олох үгэстэрин, таҥараларын үөрэхтэрин барыларын ыспыта, үрэйбитэ уонна саҥа итэҕэли үөскэтэ сатаабыта үгүс дьон, государстволар олохторун аймаабыта.

Бары таҥара үөрэхтэрэ кут-сүр үөрэҕэр олоҕураллар. Күүстээх, кыахтаах куттаах-сүрдээх киһи аймах-билэ дьонугар көмөлөһөр кыахтааҕа элбэх дьон итэҕэйэллэрин үөскэтэр.

Киһи бэйэтэ билбэт туспа таҥарата киниэхэ ханнык да дьайыыны оҥорбот. Таҥара өй-санаа үөрэҕэ буолан бэйэтэ мөлтөх, күүһэ суох. Ханнык баҕарар тоталитарнай былаас сөбүлээбэт итэҕэллээх дьонун хайдах баҕарар күүһүлээн туоратар кыахтаах. Былыргы кэмҥэ араас магтары, колдуннары тааһынан да тамнаан өлөртүүллэрэ, уокка да уматалыыллара биллэр. Николай Бердяев «Дух и сила» диэн үлэти¬гэр дьиикэй күүс өйтөн-санааттан быдан күүстээҕин итэҕэтиилээхтик быһаарар. (10,11).

Уруһуйдаммыт таҥара күлүктэрин күүстэрэ олус аҕыйах буолаллар быһыылаах. Коммунистар салайар кэмнэригэр нууччалар сүүһүнэн православнай таҥараларын күлүктэрин суулларан, тэпсэн кэбиспиттэрэ, таҥара дьиэлэрин ыспыттара. Таҥараҕа бэйэтигэр ханнык да күүс суоҕа кырдьык.

Таҥара итэҕэлин күүһэ диэн киһи бэйэтин итэҕэлин, өйүн-санаатын күүһэ буолар. Киһи бэйэтэ төһө тулуурдаах, дьулуурдаах даҕаны ханнык баҕарар кыайыыны ситиһиэн сөп. Киниэхэ өйө-санаата сайдан иһиитигэр аан маҥнай төрөппүттэрэ бэйэлэрин үтүгүннэрэн үөрэтиилэрэ, үчүгэй үгэстэри иҥэриилэрэ, дьонун-сэргэтин, аймахтарын көмөлөрө, сүбэлэрэ, үөрэҕи-билиини баһылааһына уонна киһилии киһи буоларга ыҥырар баҕа санаата тирэх буолар.

Үчүгэй киһи курдук таҥара киһиэхэ кини курдук үчүгэй киһи буолар баҕа санааны иҥэрэринэн, үчүгэй киһи буолуу өйө-санаата киһиэхэ үөскүүрүгэр көмөлөһөрүнэн туһата улахан. Оҕоҕо, киһиэхэ батыһар, үтүктэр киһитэ баар буоллаҕына өйө-санаата үгэстэргэ үөрэнэриттэн туруктаахтык сайдар. Ол дьону барыларын батыһыннарар, үтүгүннэрэр оруолу киһи курдук көрүҥнээх таҥара оҥорор диэннэр таҥараны аһара улаатыннаран кэбиспиттэр.

Билигин сайдыылаах демократия олоҕор оҕо үчүгэй киһини үтүктэн үчүгэй киһи буола улаатыытыгар туһалыырынан үчүгэй киһи таҥара баара хайаан да эрэйиллэр. Демократия сокуоннарын тутуһар сахалар таҥараларын үөрэҕэ аныгы сайдыылаах олоххо ордук улахан туһалаах буолара сыыйа дакаастанан иһэр. (11,15).

Туһаныллыбыт литература

1. Мурад Аджи. Тюрки и мир. Сокровенная история.- Москва: ООО «Издательство АСТ», 2004. – 649 с.

2. П.С.Афанасьев, П.А.Слепцов, В.И.Лиханов и др. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта.- Дьокуускай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 1994.- 264 с.

3. Г.В.Ксенофонтов. Шаманизм. Избранные труды. (Публикации 1928-1929 гг.) Якутск: Творческо-производстенная фирма «Север-Юг», 1992.- 318 с.

4. С.К.Захаров - Сиэллээх. Эн сүүс сааскар диэри олоруоҥ! Ахтыы сэһэннэр, кэпсээннэр.- Дьокуускай: Бичик, 2000.- 192 с.

5. Сэһэн Боло. Лиэнэҕэ нуучча кэлиэн иннинээҕи саха олоҕо. Дьокуускай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 1994.- 352 с.

6. Е.В.Агибалова, Г.М.Донской. История средних веков. Учебник. Москва: «Просвещение», 1996.- 319 с.

7. Якутия. Хроника. Факты. События. 1632-1917 гг. / Сост. А.А.Калашников. Якутск: Бичик, 2000.- 480 с.

8. История средних веков (в двух томах), т. 2. Учевник. Под ред. С.Д.Сказкина и др. Изд. 2-е, перераб. Москва: «Высшая школа», 1977.- 336 с.

9. История СССР. (1938-1978 гг.) Учебник для 10 класса. Под ред. чл.-кор. АН СССР М.П.Кима. Москва: «Просвещение»,1980. -256 с.

10. «Илин» сурунаал. N 1. 2001.

11. "Туймаада" хаһыат. №345. 2.03.2017.