Киһи - Айылҕа оҕото

Киһи-айылҕа оҕото диэн сахалар этиилэрэ сири-дойдуну, дьону ханнык да таҥара айбатаҕын, айылҕаҕа киһи бэйэтэ сайдыбытын биллэрэр.

Саха дьоно айылҕаны харыстыыр, буорту оҥорбот, уларыйбакка өр кэмнэр, уһун үйэлэр усталарыгар биир кэмник турарыгар баҕа санаалара элбэх. Күөх халлаан, үрэхтэр, өрүстэр ыраас дьэҥкир уулара, күөҕүнэн чэлгийбит алаастар уонна онно мэччийэ сылдьар сылгылар, ынахтар сахалар үтүө, үчүгэй, олохторугар ситиһэ сатыыр баҕа санаалара буолар.

Сахалар бэйэлэрэ “Айылҕа оҕото” буолалларын билинэллэр, “Киһи – айылҕа оҕото” диэн бэйэлэрин этинэллэр. Саха киһитэ айылҕа оҕото буоларын билиниитэ олус дириҥ суолталаах, өй-санаа төрүттэрин, сайдан иһиитин суолун, киһи айылҕаҕа ылар миэстэтин таба быһаарыы буолар. Айылҕа бэйэтэ киһини айбытын, үөскэппитин, киһи айылҕаттан кыратын, “оҕото” эрэ буоларын билинии, киһи айылҕаҕа дьиҥнээх бэйэтин миэстэтин арыйар, оннун булларар, аһара өйдөөҕүмсүйэн, барыны-бары кыайарын курдук сананан барарын тохтотор. Киһи айылҕаттан кыратын, оҕотун билиниитэ айылҕаны ордук кыһанан харыстыырыгар, уларыта, аһара баһылыы сатаабатыгар тириэрдэр дириҥ суолталаах быһаарыы буолар.

Саха дьоно «Киһи – Айылҕа оҕото» диэн этэллэр. Бу этии аһара улааппыт, тоталитарнай турукка тиийбит Христос, Аллаах таҥаралар Сири-дойдуну, киһини, кыыллары, көтөрдөрү барыларын таҥара айбыта диэн этиилэрин сымыйатын, албынын дакаастыыр. Биир таҥараны үөскэтии диктатураҕа кубулуйуу бэлиэтэ буоларын биллэрэр.

Сахалар дьиҥнээх итэҕэллэрин билбэт, өй-санаа, таҥара үөрэхтэрин анньа ахтыбат, араас атын омуктары үтүктэ сатааччылар сахаларга “творец”, “айыы” баар диэн этэллэрэ таһы быһа сымыйалааһын, албыннааһын буолар. "Айыы үөрэҕэ" сахалары быһаччы албынныыр. Сахалар “Киһи - айылҕа оҕото” диэн бэйэлэрэ билиниилэрэ айылҕаны ханнык да киһи, таҥара айбатаҕын, айылҕа киһиттэн быдан уһун үйэлээҕин чуолкайдык биллэрэр.

Сир Күн планетата буолан “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн, икки өттүттэн тутулуктааҕыттан, эргийэриттэн, хардары-таары хамсааһыны уонна тэҥнэһиини үөскэтэн иһэрэ, уһун үйэлэргэ айылҕа сайдан, билиҥҥи туругун ситиһиитигэр тириэрдибитэ. Бу быһаарыыга киһи сайдыыта эмиэ сөп түбэһэр. Киһи этэ-сиинэ биир өрүтүн, онтон өйө-санаата иккис өрүтүн үөскэтэллэрэ уһун үйэлэргэ хардары-таары хамсааһыны үөскэтэн сайдыыны ситиһэригэр кыах биэрбитэ.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн быһаарыы өйгө-санааҕа аан бастаан сыһыаннаһарын аныгы наука билиннэҕинэ, бары атын, сахалар таҥараларыттан уратылар сыыһаларын билинэргэ тиийиэхтэрэ. Сири, айылҕаны ханнык да таҥара айбатаҕа, айылҕа бэйэтэ икки өттүттэн тутулугун икки ардыларыгар хардары-таары хамсааһыныттан уонна кэмиттэн кэмигэр тэҥнэһиини үөскэтэриттэн уһун үйэлэргэ сайдан, билиҥҥи туругун ситиспитин сахалар билэллэриттэн “Киһи – айылҕа оҕото” диэн этэллэр, киһини бэйэтин айылҕа айбытын билинэллэр.

Айылҕаны кытта туруулаһыыга дьон-аймах кыаттарыахтарын, ахсааннара лаппа аҕыйыырыгар тиийиэхтэрин сөбүн олус былыргы кэмнэргэ Ной диэн киһи баар буола сылдьыбытын уонна улахан устар ааллары оҥорбутун туһунан кэпсээннэр туоһулууллар. Ол кэмҥэ олус улахан уу соһуччу кэлбитигэр дьон улахан устар ааллары оҥостон быыһаммыттарын, үрдүк, хайалаах сирдэри этэҥҥэ булбуттарын туһунан кэпсээннэр бааллар.

Дьон өйдөрө-санаалара сайдан улахан тиэхиникэлэри оҥостор буолан истэхтэринэ айылҕаны тупсаран, уларытан, өрүстэри төттөрү сүүрдэр санаалара эбиллэн испит кэмнэрэ бааллара. Кэлин кэмҥэ айылҕа дьон үлэлэрин-хамнастарын түмүгэр уларыйан, сир хамсааһыннара, улахан долгуннар, күүстээх тыаллар уонна уу эбиллэн иһиитэ дьон оҥорбут тутууларын, туохтарын барытын суох оҥорор кыахтаахтара кэлин кэмҥэ биллэн таҕыста. Билигин киһи айылҕаны кыайан уларыппатын үгүстэр билинэргэ тиийдилэр.

Сахалар өй-санаа, таҥара үөрэхтэрэ сири-дойдуну үс; Үөһээ, Орто уонна Аллараа дойдуларга араарар. Үөһээ дойдуга айыы, абааһы сирэ-олохторо бааллар, аллараа дойдуга – абааһы сирэ. (1,313). Бу дойдулартан Орто дойдуга эрэ тыыннаах, эттээх-сииннээх дьон, киһи буолан олохторун олороллор диир сахалар таҥараларын үөрэҕэ.

Үөһээ дойдуттан киһилии дьон Орто дойдуга түспэттэрин сахалар былыргы кэпсээннэрэ биһиэхэ тириэрдэ сатыыллар. Улуу ойуун үс түүннээх-күнү быһа кыыран түһэрбит дьонун, аатырбыт Додор кулуба куттанан, дьиэттэн тахсан көрсүбэтэҕин туһунан кэпсээн баар. (2,29). Бу кэпсээн Үөһээ дойду дьоно Орто дойду дьонуттан олус улахан уратылаахтарын, куһаҕан сыттаахтарын, хаһан да тапсыбаттарын биллэрэр.

Үөһээ дойду диэн былыргы үйэлэргэ өлбүт дьон өйдөрө-санаалара үгэс, айыы буолбуттара сылдьар сирдэрэ буолар. Бу дойдуга былыргыта ыйанан өлбүт Бороҕон Айыыта, Дүпсүн Айыыта, киһи өлөрбүт киһитэ Бахсы Айыыта уонна да атын былыр үйэҕэ өлбүт дьон өйдөрө-санаалара, араас, үрүҥ, үчүгэй, хара, куһаҕан айыыларга кубулуйбуттара бары холбуу сылдьаллар. Тыыннаах, эттээх-сииннээх Орто дойдуга олорор киһи кыайан сылдьыбат, олох олорбот сирэ, дойдута буоларын иһин, дьону Ол дойдуга барыыга, айыы буолууга ыҥырыы, өлүүгэ ыҥырыыга тэҥнэнэриттэн олус улахан куһаҕан быһыы буолар.

Өй-санаа Үөһээ дойдуттан түспүтэ, үөһээттэн көнтөстөөхпүт диэн этиилэр сахаларга бааллар. Үөһээ дойду өйө-санаата киһи түүлүгэр биллэн, араас былыргы да үйэҕэ өлөн хаалбыт дьон өйдөрүн-санааларын билиигэ тириэрдэрэ былыргы дьон санааларыгар Үөһээ дойдуттан түспүт курдук өйдөнөн хаалбыта ити этиллэ сылдьар. Итини тэҥэ киһи өйө-санаата түүллэриттэн улахан тутулуктааҕа, түүл киһи өйүн-санаатын уларытара, үөһээттэн көнтөстөөхпүт, тутулуктаахпыт, өй-санаа Үөһээ дойдуттан түспүтэ диэн этиллэрэ сөптөөх.

Сахалар таҥараларын үөрэҕэ өй-санаа уратыларын табатык быһаарар. Тыыннаах, Орто дойдуга олорор дьону “айыы буолууга” ыҥырыы, “айыы киһитэ” диэн ааттааһын олус улахан сыыһа, өлүүгэ, өйө көтүүтүгэр ыҥырыыга тэҥнэнэр быһыы буолар. Орто дойдубутугар киһи буолан, биирдэ бэриллэр кылгас олохпутун киһи быһыылаахтык олорорго кыһаныахпыт, эдэрдэри киһи буолууга ыҥырыахпыт, үөрэтиэхпит этэ.

Сахаларга айыы диэн тыл «творец» диэн нуучча тылын оннугар хаһан да туттуллубат. Тыл өйдөбүлүн уларытан тутта сатааһын олус улахан сыыһа. Айыы диэн тыл куһаҕан өйдөбүлэ элбэҕин былыргылар билэллэр, оннук тутталлар этэ. Оҕолорун «Айыы диэмэ», «Айыыны оҥорума» диэн этэн үөрэтэллэрэ, көрсүө, сэмэй буолууга иитэллэрэ. Киһи айылҕаны айбатаҕа, киһи бэйэтэ «Айылҕа оҕото» буоларын, айылҕа киһиттэн үрдүктүк турарын сахалар үөрэхтэрэ былыргыттан билинэр уонна тутуһар.

Айылҕа киһиттэн үрдүктүк турар, үөскээбит кэмэ олус диэн былыргы, киһи өйө-санаата кыайан тиийбэт ыраах кэмэ. Ол иһин сахаларга Күн саамай үрдүкү, улахан, сүрүн таҥаранан ааттанар. «Киһи Айылҕа оҕото» диэн этиинэн киһи Айылҕаттан кырата, оҕото эрэ буолара чуолкайдаан бэриллэр. Саха дьоно киһи айылҕаттан кыратын, оҕото эрэ буоларын билинэллэрэ араас ааттаах атын таҥара үөрэхтэрэ киһи өйө-санаата сайдыытын билбэттэрин биллэрэр.

Күн - айылҕа тутаах тутулуга. Айылҕа Күнэ суох үөскээбэт. Күн сахаларга саамай улахан, үрдүк таҥараҕа кубулуйбут. Айылҕаҕа тугу барытын Күнтэн кэлэр итии быһаарар. Күн Айылҕаны айбыта диэтэхпитинэ, наука этиитигэр эмиэ сөп түбэһэр.

Киһи Айылҕа айыыта, Айылҕа оҕото эрэ. Сахаларга ханнык да таҥара Сири, Айылҕаны, киһини айбыта, оҥорбута диэн этии букатын суох. Нууччалар православнай таҥараларын быһалыы үтүктэн Үрүҥ айыы тойон айылҕаны айбыта диэн сыыһа үөрэҕи "айыы үөрэҕин" айааччылар этэллэр. Кинилэр биир киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорон кэбиһэр икки өрүттээх майгынын уратытын өссө да арааран билэ иликтэр, ол иһин өй-санаа үөрэҕэр ханнык да сыһыаннара суохтар.

Сахалар Үрүҥ Аар тойон таҥаралара олус былыргы кэмҥэ олорон ааспыт улахан салайааччы, Аар тойон диэн ааттаах баһылык аата-суола өйдөнөн хаалбыта сылдьар. Кини өйө-санаата өлбүтүн кэннэ дьайа, биллэ сылдьарын биллэрэн, үчүгэйи, туһалааҕы оҥорбутун үтүктээри, өйүн-санаатын иҥэринээри Үрүҥ Аар тойон таҥара оҥостубуттар.

Философ Дмитрий Макаров быһаарарынан сахаларга айыы “творец мира и человека” буолара ханнык да үһүйээҥҥэ баара биллибэт эбит. Үрүҥ Айыы таҥара диэн ааттан айыы диэн тылы быһа тардан ылан “творец” диэн курдук өйдөөһүн улахан сыыһатын быһаарар. Айыы диэн тыл сахаларга киһи ураты өйө туохха сыһыаннаһарын, саҥаны айарын эрэ биллэрэр эбит. (3,24).

Айыы диэн тыл маннык быһаарыыта бу тыл суолтатыгар ордук сөп түбэһэр. Киһи ханнык саҥаны айбыта, айыыны оҥорбута атыттартан уратытынан, маарыннаабатынан айыы буолан туспа сылдьар кыахтанара өй-санаа, үгэстэр үөскээһиннэринэн быһаарыллар. Киһи өлбүтүн кэннэ өйө-санаата куттара тус-туспа баран ыһыллаллар. Ордук күүстээх, атыттарга маарыннаабат өйдөр-санаалар, айыылар Үөһээ дойдуга уһуннук сылдьар кыахтаналлар. Ол иһин сахаларга “Айыы буолуу” диэн өйдөбүл үөскээбит уонна киһи өллөҕүнэ, өйө-санаата этиттэн-сииниттэн туспа бардаҕына биирдэ кэлэр өйдөбүл буоларын арааран билии ирдэнэр.

Саха дьоно киһи өйө-санаата улахан кыыл, сүөһү өйүттэн-санаатыттан сайдан, тупсан субу таһымын ситиспитин билинэллэр. Киһи өйүгэр-санаатыгар, оҥорор быһыытыгар сөп түбэспэт быһыыны оҥорор киһини сүөһүнэн ааттааһын, онно тэҥнээһин олохсуйбут. Киһи өйүгэр-санаатыгар тиийбэт өй-санаа сүөһүгэ, улахан кыылга баар буолар.

Айыыны оҥоруу киһи быһыытын аһара бардахха, сиэр көрдөбүлүн тутуспатахха эрэ кыаллар, олоххо киирэр кыахтаах. Сиэри кытаанахтык тутуһар сахаларга айыы диэн тыл былыр-былыргыттан куһаҕан өйдөбүлэ элбэҕин иһин бэйэтэ куһаҕан тылга киирсэр. Нууччалыы тылбаастаатахха «грех» диэн тылга сөп түбэһэрэ элбэх тылдьыттарга киирэн, суруллан сылдьар. Бу айыы тыл киһи оҥорор бары быһыыларын; үчүгэйин уонна куһаҕанын холбуу ылан быһаарарыттан, оҕо ийэ кута сыыһа иитилиннэҕинэ куһаҕаны оҥороро элбээн хааларыттан куһаҕан өйдөбүлэ элбиир.

Сахаларга айыы диэн тыл ”творец” диэн өйдөбүлгэ букатын туттуллубат. Аан дойдуну киһи, таҥара айбыта диэн этии сымыйа, дьону албынныыр өйдөбүл сахаларга былыргыттан суох. Аан дойду айыллыыта, куба көтөр ууга умсан таһаарбыт буоруттан үөскээбитин туһунан кэпсээн биһиэхэ баара киһи таҥара онно букатын сыһыана суоҕун быһаарар.

Киһи өйө-санаата сайдыыларын таһымнарын, куттара үөскээһинин уонна киһи өллөҕүнэ өйө-санаата, куттара арахсан туспа баралларын сахалар арааран билэллэриттэн, хайа эрэ киһи Аан дойдуну барытын айбыта диэн өйдөбүлү хаһан да туттубаттар, таҥараны да, айыыны да аһара улаатыннара сатаабаттар.

Нууччалыы итэҕэли сахатыта сатааһынтан Айыы тойон таҥара диэн хайа эрэ былыргыта өлбүт салайааччы, тойон киһи өйүн-санаатын быһаарар этиини аһара улаатыннаран Аан дойдуну барытын айбыта диэн этэ сатыы сылдьаллара олус улахан сыыһа. Учуонай Д.С. Макаров сахалар итэҕэллэрин хомуйбут үлэтигэр айыы диэн тылы сыыһа өйдөөн буккуйуу үөскээбитин толору арыйар.

Сахалар айыы диэн өлбүт киһи өйө-санаата Үөһээ дойдуга сылдьарын ааттыыллар. Хас киһи өйө-санаата бэйэтин уратытынан, атын ханнык да өйгө-санааҕа маарыннаабатынан өлбүтүн кэннэ туспа баран айыы буолан сылдьар кыахтанарын арааран билэн итинник ааттаабыттарын аһара улаатыннара сатааһын табыллыбат, өй-санаа сайдыытыгар сөп түбэспэт.

Өй-санаа уратытын таба өйдөөн айыы диэн тылбытын бэйэтин икки өрүттээх; үчүгэйдээх уонна куһаҕаннаах өйдөбүллээх суолтатыгар, уларыппакка эрэ туһанарбытын өй-санаа уратылара ирдииллэр. "Аньыы" диэн тылы булан туһаннара сатыыр тыл үөрэхтээхтэрин албыннарыгар үлэһиттэр киирэн биэрбэттэрэ эрэйиллэр.

Киһи оҥорор саҥаны айыылара барылара быстах, кылгас кэмнээхтэрин, олоххо, айылҕаҕа киллэрэр уларытыылара айылҕа тэҥнэһиитин алдьаталларын сахалар былыр-былыргыттан арааран билэн айыы диэн тыл үчүгэйинээҕэр куһаҕан өйдөбүлэ элбэх, оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ букатын туттуллубатын «Айыы диэмэ», «Айыыны оҥорума» диэн аналлаах үөрэх баара биллэрэр.

Улуутуйар Улуу тойон таҥара киһи өйүн-санаатын салайааччы, сүрү биэрээччи, ойууннары үөскэппит таҥара буолар. Киһи сүрдээх буоллаҕына эрэ киһи буолан сылдьарын сахалар өй-санаа үөрэхтэрэ быһаарбыта ырааппыт. Сүр диэн тулуур, тулуурдаах, өһөс буолуу ааттанар. Киһи көрсүө, сэмэй, тулуурдаах буоллаҕына эрэ сыыһа-халты, аһара туттубакка олоҕун уһуннук олорор кыахтанарын сахалар былыр-былыргыттан билэннэр олоххо туһаналларыттан “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһоонун айбыттар. Араас элбэх ойуунунан ааттанааччылар Улуу тойон таҥара үөрэҕин олоххо киллэриигэ үлэлэһэллэрэ ирдэнэр. (4,28).

Өй-санаа сайдыытын уратыларын сахалар билэллэриттэн «Өлөн иһэн өйдөммүт», «Буолар буолбутун кэннэ» диэн өй-санаа муҥурун, хойутаан киирэрин биллэрэр этиилэр бааллара буолар. Ол аата ханнык эрэ саҥаны айыыны оҥорон кэбиспитэ улахан куһаҕан буолан тахсарыттан хомойорун биллэрэр. Киһи субу оҥорор быһыыларыттан өй ылынан өйө-санаата сайдарын билиэхпит этэ. Өй-санаа киһи оҥорор быһыыларыттан хойутаан, кэнники кэлэрин биллэрэр этиилэр бааллара дьон олохторун сайдыыта улахан уустуктардааҕын быһаарар.

“Киһи айылҕа – оҕото” диэн этии киһи айылҕаны баһылыы, салайа сатаабакка, ордук кыһанан харыстыырыгар ыҥырар. Айылҕаны харыстыырга, ийэлии, оҕо ийэтигэр сыһыаннаһарын курдук сыһыаннаһарга ыҥырарынан ордук улахан суолталааҕын таба өйдөөн сахалар олохторугар туһаналлар. (5,17).

Туһаныллыбыт литература

1. Боло С.И. Прошлое якутов до прихода русских на Лену. – Якутск: Нац. кн. изд-во “Бичик”, 1994. – 352 с.

2. Колосов, Федор Дмитриевич. Дьикти кэпсээннэр уонна үһүйээннэр. – Дьокуускай: Сайдам, 2009. – 176 с.

3. Макаров, Дмитрий Степанович. Избранные труды. – Дьокуускай: Сайдам, 2009. – 544 с.

4. "Туймаада" хаһыат. №140,141. 28.02.2013.

5. Каженкин И.И. "Харыстас" таҥара үөрэҕэ. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я) "Бизнес-инкубатор", 2015. - 128 с.