Айыы диэмэ

Айыы, инньэ диэмэ диэн куһаҕан тыллары саҥарыма, бэйэҕэр тиийиэҕэ диэн сэрэтии буолар. Айыы диэн тыл бэйэтэ икки өрүттээх өйдөбүллээҕиттэн; үчүгэйдээҕиттэн уонна куһаҕаннааҕыттан куһаҕан өрүтэ быдан элбээн тахсар. Киһи саҥаны айыыны, уратыны, атыттар оҥорботторун оҥороору сыыһа-халты туттунара элбэҕиттэн үчүгэй буолуон сөптөөҕү да куһаҕаҥҥа кубулутара элбэх.

Киһи тыла дорҕооннорунан дьайан өйү-санааны уларытар кыахтаах. Тыл иччитэ дорҕоонноругар саһан сылдьарын туһаныы «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиини тутуһан салайыннаҕына өй-санаа туруктаах буоларын үөскэтэр, сыыһа-халты туттунууну лаппа аҕыйатар.

Кэлэр көлүөнэлэр өйдөрө-санаалара туруктаах, буккулла, уларыйа сылдьыбат, аһара барбат буолууларыттан омук салгыы олоҕо улахан тутулуктаах. Уһун үйэлээх саха омуга куһаҕан тыллары саҥарбат буолуҥ диэн оҕолорун үөрэтэллэрэ ити быһаарыыга олоҕурар.

Саха тыла былыргы кэмҥэ үөскүөҕүттэн ыла уларыйбакка сылдьарынан, өйү-санааны кытта дорҕооннорунан тутулуктарын сүтэрбэккэ эрэ сылдьар. «Рр» дорҕоону саҥатыгар элбэхтик туттар киһи, кыыһырымтаҕай соҕус буолуохтааҕын, онтон «ыы» дорҕоону саҥара сылдьыы ытааһыҥҥа тириэрдэрин кырдьаҕастар билэллэр.

Киһини куһаҕаны оҥорорго ыҥырар тыллар куһаҕан тыллар диэн ааттаналлар. Холобурга, алдьатыам, өлөрүөм, уоруом уонна да атын куһаҕан айыылары оҥорууга тириэрдэр тыллар бары уонна үөхсүү тыллара куһаҕан тылларга киирсэллэр. Оҕо бу тыллары саҥарбатыгар кыра эрдэҕиттэн үөрэттэххэ эрэ табыллар. Куһаҕан тыл киһиэхэ үгэһи үөскэтэн кэбистэҕинэ киһи бэйэтэ ол куһаҕаны оҥорон кэбиһиэн сөбө ити үөрэҕи үөскэппит.

Араас үөхсүү тыллара сахаларга нуучча тылынааҕар быдан аҕыйахтар уонна үксүлэрэ бэйэ икки ардыгар, ол аата дьон бэйэ-бэйэлэрин сыһыаннарыгар аанньа тапсыбаттарыттан үөскээбиттэр, элбэхтик туттуллубаттар.

«Ай» диэн бэйэтэ үчүгэйин уонна куһаҕанын холбуу иҥэринэн сылдьар тылга «ыы» диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллиитэ, бу тылы киһи оҥоро быһыытыгар кубулутан куһаҕан өттө баһыйар оҥорор. Аан маҥнай саҥаны айарын киһи санаатыгар оҥорор буолан «ай» диэн тыл киһи санаатын быһаарар, онтон бу санаатын олоххо киллэрээри илэтигэр оҥордоҕуна «ыы» сыһыарыы эбиллэн «айыы» буолар. Санаа илэ дьайыыга кубулуйарыттан, куһаҕан өттө элбээн тахсар.

Бу курдук, айыы диэн тыл куһаҕан өрүтэ баһыйарын сахалар былыр-былыргыттан билэн куһаҕан "ыы" дорҕоонунан анаан-минээн бэлиэтээбит тыллара эбит. Бу тыл сэрэхтээх, элбэхтик этиллибэт, улаханнык, дьыбардаахха саҥарыллыбат, ыарахан тыл.

«Айыы-айа» диэн сылайыыттан, урут билбэт ыарыыттан эрэйдэнэри биллэрэр саҥа. Киһи маннык саҥаны доруобуйата мөлтөҕүттэн санаарҕаан, үлэни-хамнаһы кыайбатыттан кыйаханан ыксаатаҕына, санаата түстэҕинэ саҥарар. Айыы диэн соһуччу, урут биллибэт ыарыы буолбутуттан ытааһын кэлэрин биллэрэр тыл. «Эмээхсин курдук элбэхтик «Айыы-айа» диэмэ, аны ыарыы булуо» диэн этэн сэрэтиини дьону харыстаан тутталлар.

Сахалар таҥараларын үөрэҕэр «Айыы диэмэ» диэн этии туттуллар. Айыы диэн тыл суолтата билигин даҕаны Э.К.Пекарскай суруйан хаалларбыт өйдөбүллэриттэн уларыйан, үчүгэйи бэлиэтиир тылга кубулуйар кыаҕа хайдах да суох. Киһи оҥорор саҥаны айыыта хаһан баҕарар икки өрүттэнэн; үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсан иһэр. Саха тылын төрүт тутулугунан «ыы» дорҕоон хаһан да үчүгэй буолбат. «Ыы» диэн ытааһын дорҕооно киһи истэригэр саамай куһаҕан дорҕооҥҥо киирсэрэ хаһан да уларыйбат.

Айыы диэн бэйэтэ икки өрүтүн, өйдөбүлүн бииргэ иҥэринэн сылдьар, өй-санаа саҥаны айарын, айыыны оҥорорун биллэрэр тыл. Киһи билбэтин, оҥорботун оҥоруу саҥаны арыйыы, айыыны оҥоруу буоларын саха киһитэ барыта билэр. Өйдөрө-санаалара сайдыбыт, үлэни-хамнаһы баһылаабыт дьон билбэттэрэ уонна оҥорботторо диэн олох суоҕун кэриэтэ буолан турар. Бу кэмҥэ киһи билбэт, оҥорбот быһыылара барылара кэриэтэ куһаҕан быһыыларга киирсэллэрэ сөп.

Дьон оҥорор быһыылара барылара икки аҥылар; үчүгэй эбэтэр куһаҕан быһыыларга арахсаллар. Төһө даҕаны, аҥардастыы үчүгэй эрэ диир быһыыларбытын оҥорор үчүгэй дьон буола сатаабыппын иһин, куһаҕан саҥаны айыылары, быһыылары оҥорор дьон син-биир бааллар, суох буолар чинчилэрэ хата биллибэт. Олох уларыйар кэмигэр хата элбээн биэрэр уратылаахтар.

Бу «айыы» диэн тыл хайаан даҕаны үрүҥ айыы эбэтэр хара айыы диэн саҥаны айыы хайдаҕын, дьоҥҥо туһалааҕын дуу эбэтэр буортулааҕын дуу быһааран биэрэр тыллаах туттуллара эрэ табатык өйдөнөн оҥорор быһыыны тупсарар.

Киһи тыыннаах сырыттаҕына өйө-санаата куруук хамсыы, уларыйа-тэлэрийэ, эбиллэ-көҕүрүү турар. Ханнык баҕарар; үчүгэй да, куһаҕан да санаалары санаталаан ылара кыайан бобуллубат, хонтуруолланар кыаҕа суох. Үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥоруу бэйэтин иһигэр, мэйиитигэр, санаатыгар көҥүллүк сылдьар. Киһини куһаҕан санаалаах киһигин диэн туспа арааран кыайан буруйдуур кыах суох. Арай киһи бэйэтин өйүнэн-санаатынан билэн, арааран, бу үчүгэй, маны оҥоробун, бу куһаҕан, манныгы оҥорбоппун диэн быһаарынан салайынар кыахтаах буоллаҕына, үчүгэй диир быһыыларын элбэҕи оҥоруон сөп.

Сахалар таҥараларын үөрэҕэ оҕону үөрэтиигэ кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр улахан суолтаны биэрэр. Оҕо ийэ кута иитиллэр. Оҕо ийэ кута бэлэм, урут үөрэтиллэн үчүгэйэ быһаарыллыбыт билиилэртэн хомуллара туруктаах өйү-санааны үөскэтэр. Улахан киһи бэйэтэ тугу үчүгэй диирин үтүгүннэрэн, батыһыннаран элбэхтик оҥотторо үөрэтэриттэн соннук үгэстэр үөскээннэр оҕо ийэ кута иитиллэр, тугу барытын үчүгэй киһи оҥорорун курдук оҥорор, киһи быһыылаах киһи буола улаатар кыахтанар.

Кэлин, оҕо улааттаҕына даҕаны кыра эрдэҕинэ үөскээн, олохсуйбут ийэ кута кинини салайа, оҥорор быһыытын көннөрөн биэрэ сылдьарын билбэппититтэн, өссө итэҕэйэ иликпититтэн оҕону иитиигэ туһаммакка сылдьабыт.

Сахалар кут-сүр үөрэхтэрин баһылааһын хас биирдии төрөппүттэн ирдэнэрин билигин туһаммаппыт, ол иһин эдэрдэрбит куһаҕаны, буруйу оҥороллоро элбээтэ.

Оҕо билбэтигэр тэптэрэн куһаҕан тыллары элбэхтик саҥарара үгэс буолан кини ийэ кутугар уурулуннаҕына куһаҕан быһыылаах киһи буола улаатар кутталланар. Элбэхтик «Өлөрүөм», “Ытыалыам”, “Охсуһуом” диэн тыллары саҥарар оҕо, ийэ кутугар итинник өй-санаа уурулуннаҕына, улаатан баран ийэ кута салайар кэмигэр киирэн ыллаҕына ити саҥатын бэйэтэ толорон кэбиһиэн сөбө ордук улахан куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөп. Киһи өйө-санаата уларыйыыларын туһунан «Кут-сүр үөрэҕэ» үлэ арыйар. (1,42). Кыра эрдэхтэриттэн компьютер ытыалыыр оонньуутунан оонньоон, элбэх киһини өлөрүүлээх киинэлэри көрөн улааппыт оҕолор туохтара эрэ табыллыбатаҕына, улаханнык кыыһырдахтарына эбэтэр тугу эмэ иһэн өйдөрө-санаалара буккулуннаҕына, бэйэлэрэ элбэх киһини ытыалаан кэбиһэн улахан айдааны тардар буоллулар.

Куһаҕан тылы элбэхтик саҥарыы киһиэхэ куһаҕан үгэһи үөскэтэринэн хойутаан да буоллар куһаҕаҥҥа тириэрдэрин уһун үйэлээх омук буолан сахалар былыр-былыргыттан билэллэр. Ол билиилэрин туһанан оҕолорун кыра эрдэҕинэ «Айыы диэмэ» диэн куһаҕан тыллары букатын саҥарбатыгар үөрэтэллэр, өйүн-санаатын харыстыыллар.

Кыра, олоххо соччо суолтата суох уларыйыыны киллэрээччилэр, тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар, быстах саҥаны айыыны оҥорооччулар баһылаан салайар курдук сананыыларыттан «Айыы диэмэ», «Айыыны оҥорума» диэн таҥара үөрэҕин сүрүн тутулуктарын табан өйдөөбөккө, олоххо туһаммакка сылдьабыт. Өй-санаа үөрэҕин элбэх ахсааннаах үлэ-хамнас дьоно, тугу эмэ оҥорон-тутан таһаарааччылар баһылаан салайдахтарына, бу үөрэх урукку оннугар түһэн, көнүө, туһалааҕа биллиэ этэ.

Омук сайдыытын, ахсаана эбиллэн иһиитин үлэ-хамнас туруга, оҥорон таһаарар кыаҕа, үлэһиттэр өйдөрө-санаалара, үлэни-хамнаһы кыайыылара быһаарар. Үлэҕэ-хамнаска сылдьан биир сыыһа туттуу, саҥаны, дьон оҥорботторун, айыыны оҥоруу содуллара киһи олоҕун төрдүттэн уларытар кыахтаахтарын таба сыаналыырга үөрэнии киһи буолуу үөрэҕэ диэн ааттанар уонна сахалар таҥараларын үөрэҕин сүрүн төрүтэ буолар. (2,24).

Туһаныллыбыт литература.

1. И.И.Каженкин. Кут-сүр үөрэҕэ. Дьокуускай: Бичик, 2004.- 128 с.

2. Каженкин И.И. “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума”. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 152 с.