Иччи

Иччи диэн кыыллар эбэтэр дьон өйдөрө-санаалара, куттара ханнык эрэ бэлиэ миэстэҕэ сыстан сылдьаллара ааттанар.

Сахалар былыр-былыргыттан олорор сирдэрин Орто дойду диэн ааттыыллар. Орто дойдуга күнүс сырдаан, онтон түүн хараҥа сабардаан сырдык уонна хараҥа бэйэ-бэйэлэрин хардары-таары солбуйсан биэрэн иһэллэр. Бу дойдуга айыы аймахтара олороллор уонна олус үгүс эҥин элбэх иччилэр бааллар. Саха дьоно айыы аймахтарынан ааттаныылара хайа эрэ, ыраах, чугас аймахтара өлөн, өйө-санаата айыы буолан Үөһээ дойдуга сылдьарын билинэллэрин, кинилэри ытыктыылларын, үөрэхтэрин-билиилэрин тутуһалларын биллэрэр.

Айылҕа бары ото-маһа, үөннэрэ-көйүүрдэрэ, көтөрдөрө, кыыллара уонна дьоно-сэргэтэ барылара биир көстүбэт ситиминэн холбуу баайылла сылдьалларын киһи-аймах ситэ үөрэтэ илик. Арай былыргы сахалар «Аан дойдуну санаа тутан турар», "Киһини санаата салайар" диэн этиилэрэ бу туга-ханныга биллэ илик боппуруоска быһаарыыны биэрэр. Аан дойду санаа ситиминэн быыһа суох бүрүллэн турар. Дьон санаалара хайа диэки халыйар да, олох ол диэки салаллан барар.

Саха итэҕэлинэн туохха барытыгар иччи баар. Быһаарыылаах кылгас тылдьыкка иччини маннык диэн быһаараллар: Киһиэхэ үчүгэйи да, куһаҕаны да оҥоруон сөптөөх тыын. Уот иччитэ. Уу иччитэ, Тыа иччитэ. Аал уот оттон иччилэри аһаталлара. (1,82). Kиһи хараҕа эмиэ иччилээх: «Иччитэ суоҕунан көрүү» диэн этии өйө суох киһи мээнэнэн, мэндээриччи көрөрүн бэлиэтиир. Бу этии иччи суох буоллаҕына, өй суох буоларын чуолкайдаан биэрэр уонна иччи диэн ханнык эрэ өй-санаа буоларын бигэргэтэр. Сахалар өй-санаа мунньустуутун кут диэн ааттыыллар. Оччоҕо иччи диэн ханнык эрэ кут сылдьара быһаарыллар.

Психолог Карл Юнг (ниэм. Carl Jung) быһаарбыт «Коллективное бессознательное» диэн өйдөбүлүгэр былыргы олорон ааспыт дьон өйдөрө-санаалара мунньуллан сылдьаллар. (2,84). Бу өй-санаа мустубут сирэ сахалар ойууннарын Үөһээ дойдуларыгар сөп түбэһэрэ оруннаах. Ойуун кыыран өйө көппүт кэмигэр киирдэҕинэ өйө-санаата Үөһээ дойдуга тахсар. Ойуун Үөһээ дойдуга таҕыстаҕына эбэтэр тиийдэҕинэ онно баар айыылартан ыйыталаһан инники туох буоларын билэр. Ол дойдуга былыргы дьон куттара баалларыттан ойуун туох быһыы буоларын ыйыталаһар. Ойуун араас манньалары биэрэн куттар санааларын көннөрдөҕүнэ, инники туох буолаары турарын этэн биэрэллэрин истэн дьоҥҥо тириэрдэр.

Былыргы сахалар итэҕэллэринэн туох баар барыта; от, мас, сир-дойду, тыынар-тыыннаахтар иччилээхтэр. Саха дьоно иччилэр баалларын билигин да итэҕэйэллэр уонна ыксаатахтарына олортон күүс-көмө, тирэх көрдүүллэр. Кинилэр санааларыгар Аан дойду иччитэ Аан Алахчын хотун туох баар тыынар-тыыннааҕы барыларын көрөр-истэр уонна харыстыыр, кэмэ кэллэҕинэ көмүскүүр кыахтаах.

Иччилэр тустарынан өйдөбүллэр сахалар кут-сүр үөрэхтэрин кытта сибээстээхтэр. Кут-сүр үөрэҕин быһаарыытынан бары тыынар-тыыннаахтар буор уонна ийэ куттаахтар. Дьоҥҥо эбии өссө салгын кут үөскээн сайдар.

Кыыллар бэйэлэрин олохторун устатыгар ийэ куттара сайдан иһэр. Бу кыыллар өллөхтөрүнэ ийэ куттара арахсан тыыннаах эрдэҕинэ сылдьыбыт сирдэринэн сылдьыан сөп. Кыыллар куттарын уонна дьон киэннэрин эмиэ илэ көрсүтэлиир дьон элбэхтэр. Былыргы дьон уонна кыыллар куттара иччилэр диэн өйдөбүлү үөскэтэллэр. Иччи диэн хаһан эрэ өлбүт киһи дуу, кыыл дуу буор эбэтэр ийэ кута буолар. Бу кут туох эмэ малга, эҥиҥҥэ иҥэн хаалыан эмиэ сөп.

Урут олоро сылдьыбыт киһи кута уһуннук олорбут дьиэтигэр-уотугар иҥэн хаалан бу дьиэ иччитэ буолар. Дэҥҥэ, оһолго түбэһэн хайаҕа, тыаҕа өлбүт киһи кута хайа иччитигэр, тыа иччитигэр кубулуйар. Быстах өлүүгэ түбэһэн өлбүт дьон куттара Үөһээ дойдуга кыайан тахсыбаккалар, оннуларын булбакка эрэйи көрөллөр. Быстах өлүүгэ түбэһэн өлбүт дьон кыахтаах, күүстээх куттара, атын дьоҥҥо билиннэхтэринэ эрэ иччи диэн ааттаналлар. Сэһэн Боло суруйбутунан аатырбыт-суолурбут иччилэри кэлин айыы диэн ааттыыр буолбуттар. Иччилэри айыы диэн ааттыылларын Курууппа ойуун эмиэ бэлиэтиир. Өлбүт дьон куттара айыы диэн ааттанара бигэргэтиллэр.

Сахалар итэҕэллэрэ иччилэри итэҕэйииттэн үөскээн-сайдан тахсар. Ханнык баҕарар иччи диэн бу урут тыыннаах сылдьыбыт харамай кута сылдьар дии саныыллар. Киһи салгын кута көтөн, этиттэн-сииниттэн арахсан «Өйө көтөн» хааларын сахалар былыргыттан билэллэр. Өй көтүүтэ киһи салгын кутун кытта сибээстээҕин эмиэ быһаарбыттар. Былыргы ойууннар киһи өйө көтөн, этиттэн-сииниттэн араҕыстаҕына атын сиргэ, өлбүт дьон куттара сылдьар сирдэригэр тиийэн хааларын билбиттэр. Ити сири кинилэр былыргы кэмҥэ Анараа дойду, онтон кэлин Үөһээ дойду диэн ааттаабыттар.

Сахалар билигин даҕаны Сир дойду иччилэригэр итэҕэйэллэр, иччилэри харыстыыллар. Кинилэр санааларыгар иччилэри тыыппатахха дьону эмиэ тыыппаттар. Биирдэ эмэ баалларын бэйэлэрэ да биллэрэллэр. Элбэх киһи быыһыгар «аһаҕас эттээх» дьон бааллара иччилэр чугас, тулабытыгар сылдьалларын туоһулууллар. Бу дьон ханнык баҕарар кэмҥэ бэйэлэрин санааларын түмнэхтэринэ иччилэри кытта илэ көрсөн сибээстэһиэхтэрин сөп.

Улахан кыахтаах, күүстээх иччилэр сөбүлээтэхтэринэ киһиэхэ көмөлөһөллөр. Көрөр сүөһүлэрэ ыалдьан барбыттарыгар Сир-дойду отун-маһын иччитин уонна Аал уот иччитин Бырдьа Бытыгы ааттаан-суоллаан туран аһатан көрдөспүттэригэр сүөһүлэрэ ыалдьаллара тохтообут, этэҥҥэ дьылы туораабыттар. (3,85). Иччилэргэ анаан бэлэх-туһах биэрии, уоту аһатыы кинилэр харысхалларыгар киирии бэлиэтэ. Сир дойду иччитэ дьахтар, Ахтар Айыы Алам Дахсым хотун. Кини олорор сирэ биллибэт буолан баран, кини сир үрдүгэр, сир кырсыгар олорор буолар. (4,15).

Уу иччитэ уу саамай дириҥэр олорор. Кини таҥастааҕа-саптааҕа биллибэт. Илим, муҥха, ардьа, туу симэхтээх. Барыта уу булдун сэбэ симэхтээх. Бэйэтэ сүдү улахан дьахтар буолар. Куруутун хотунунан аатырар. «Эбэ хотун» диэн буолан иһэр. Кини оҕустаах. Оҕуһа улахан, мыылай маҥан. Ууга уһуктааҕы түһэрбэттэр уонна туох сэптэрин барытын күөл диэки айахтаабаттар. Айахтаатахха ороһуйа көрөр. Ол быһаҕы эҥини ууга түһэрдэххинэ, уһугунан хайа миэстэтигэр түһэр да, онон эн ыалдьыах тустааххын. Уу иччитин ахтарга чугас турар тииккэ бэлэх ыйанар уонна тиит анныгар уот оттон ас биэрэллэр. (4,27).

Иччилэр биирдэ эмэ туох баҕарар көрүҥүн ылынаннар киһиэхэ көстүөхтэрин сөп:

- Биир киэһэ эбэм уҥуоргу өттүгэр тыылана сылдьан хомус быыһыгар күөлүм иччитэ хара ыт буолан тахсан олорорун көрбүтүм. Күөл иччитэ сүдү оҕус буолан, муоһунан күөл мууһун хайа солуур дииллэрэ былыргы дьон, ол этэллэрэ кырдьык эбит буоллаҕа. Эмээхсиним өлөр кыһыныгар эбэм мууһа туоратынан күөрэлэммит этэ. Нэһилиэктэн киһи өллөөрү гыннаҕына, ол курдук гынар. (5,17).

Саха дьоно былыр-былыргыттан дьиэ туттан олорор сирдэрин олус кыһанан талаллар этэ. Дьиэ туттар сири талыыга туттуллар араас билгэлээһиннэрэ, алгыстара-туомнара туспа үөрэх буолар этэ. Дьиэ турар сирин иҥнэритэ илин эбэтэр соҕуруу диэки буоларын ордороллор. Балаҕан дьиэ тутталларыгар арҕаалыы-соҕуруу баҕанатын төрдүгэр сылгы сиэлин уураллар. Сиэл уурдахха бу баҕана төрдүгэр дьиэ иччитэ олохсуйар дии саныыллар. (6,22).

Оттуу киириэхтэрин иннинээҕи күн уот оттон, ас биэрэн сирдэрин-дойдуларын аһаталлар. (6,55). Сир-дойду иччитин аһаттахха ханнык баҕарар үлэ-хамнас табылларыгар олук ууруллар. Бэйэ кэлбитин биллэрбэккэ, уот оттон иччилэри ахтан аһаппатахха, бэрт боростуой да дьыала табыллыбакка үлэ-хамнас атахтанар түбэлтэлэрэ биллэллэр. Алааска от оҕустара кэлээт, тиэтэйбит санаатыгар, биирдэ эмэтэ эргийэ түһэн баран эбиэттиэххэ диэбит киһи төҥүргэһи көрбөккө тракторын хотуурун тосту тартаран кэбиспитэ эмиэ биллэр.

Киһи ханна да сырыттаҕына иччилэр көрө-истэ сылдьаллар, сөбүлээтэхтэринэ кыахтара баарынан көмөлөһөллөрө эмиэ сэрэйиллэр. Уһуннук айаннаан иһэн массыынатын уруулун тутан олорон утуйан хаалбыт киһи хата, суол муостатын кытыытыгар туруоруллубут остоолбону тосту көтүтэн, ол тостор тыаһыттан уһукта биэрэн, өрүһүнэн, уруулун эрийэ тута охсон, массыынатын суолга киллэрэн көҥүскэ түһэриттэн быыһаммыта эмиэ баар.

Киһи иччилэргэ сыһыанын В.Тарабукин «Элэмэс кулунчук» диэн кэпсээнэ быһаарар. Биллибэт кулунчукка үтүө сыһыанын көрдөрөн, аһатан-сиэтэн сынньаппытыгар махтанан иччилэр көмөлөрүнэн Ньукулай сылгыларын туруктара көнөн, бэйэтин үлэтэ-хамнаһа тупсубута бу кэпсээҥҥэ суруллар. (7,7).

Дьиэ иччитэ сөбүлээбэтэх киһитин сүгүн хоннорботун, оннооҕор таһырдьа ылан быраҕарын туһунан кэпсээннэр эмиэ элбэхтэр. (8,7).

Иччилэр тустарынан бары быһаарыылары түмнэххэ, иччи диэн киһи дуу, кыыл дуу буор эбэтэр ийэ кута эбит. Бу кут киһи дуу, кыыл дуу өлбүтүн кэннэ этиттэн-сииниттэн арахсан туспа баран хааллаҕына иччи диэн буолар. Иччи урут олорбут, сылдьыбыт сириттэн ханна да ыраах баран хаалбат, чугаһынан көрө-истэ сылдьар. Буор кут иччитэ киһи уҥуоҕун аттыгар сылдьара бэлиэтэнэр. Иччи Айылҕаҕа үөскүүр араас эттиктэргэ иҥэн сылдьара эмиэ элбэх. Сахалар туох барыта иччилээх диэн этэллэрэ итинник дакаастанар. (9,16).

Саха дьонун итэҕэллэрэ иччилэргэ итэҕэйии, олору харыстааһын буолар. Кыахтаах, дьоҥҥо көмөлөһөр, үчүгэйи оҥорор иччилэри таҥара оҥостон үҥүү саха дьонугар тарҕаммыт.

Айылҕа бары көрүҥнэригэр баар иччилэри итэҕэйии, Айылҕаҕа харысхаллаахтык, сиэрдээхтик сыһыаннаһары үөскэтэр. Айылҕа уларыйбакка, алдьаммакка-кээһэммэккэ уруккутун курдук турдаҕына дьон-сэргэ олоҕо туруктаах буолуо диэн этиини сахалар былыргыттан билэннэр олохторугар билигин даҕаны туһана сылдьаллар. (10,71).

Туһаныллыбыт литература

1. П.С.Афанасьев, П.А.Слепцов, В.И.Лиханов и др. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта.- Дьокуускай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 1994.- 264 с.

2. Г.В.Врублевская. 5 уроков по толкованию снов. Санкт-Петербург: «СМИО Пресс», 1998.- 320 с.

3. И.С.Прудецкай. Сиринэн, тыанан сиэттиһэн... Дьокуускай: «Бичик» нац. кн. кыһата, 1994.- 96 с.

4. Н.Н.Яковлев. Курууппа ойуун көрүүлэрэ. Дьокуускай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 1993.- 56 с.

5. Сүүрбэһис үйэ кэпсээнньиттэрэ: Саха прозаиктарын айымньыларын антологията. Дьокуускай: «Бичик», 2000.- 352 с.

6. В.Ф.Трощанскай. Наброски о якутах Якутского округа. Под ред. и прим-ми Э.К.Пекарского. Казань: Типография Императорского Университета, 1911.- 144 с.

7. «Эдэр саас» хаһыат. 19.7.2000.

8. «Эдэр саас» хаһыат. 7.3.2001.

9. "Туймаада" хаһыат. №293. 25.02.2016.

10. Каженкин И.И. Орто дойду олоҕо. - Дьокуускай: 2019. - 158 с.

Өссө маны көр