Иччилэргэ үҥүү

Иччилэргэ үҥүү диэн кыахтаах иччилэртэн көмө көрдөөһүн ааттанар.

Сахалар былыр-былыргыттан киһини «Айылҕа оҕото» диэн ааттыыллар. Кинилэр ити этиилэрэ киһи Айылҕаттан олус улахан тутулуктааҕын, айылҕаттан кыратын, оҕото эрэ буоларын бигэргэтэр, айылҕаны баһылыы сатаабатыгар ыҥырар. Айылҕа хайдах туруктааҕа киһи олоҕор быһаччы дьайарын ити этии эмиэ биллэрэр.

Киһи бэйэтин аһара күүстээх курдук сананыытын үөскэппит коммунистар-материалистар билигин бэйэлэрэ мөлтөөн-ахсаан иһэллэр. Кинилэр элбэх ахсааннаах үлэһит дьон тулуурдаах, дьулуурдаах үлэлэригэр, үтүөнү баҕарар санааларыгар өй-санаа, кут-сүр үөрэҕин билинэн холбообуттара эбитэ буоллар итэҕэллэрэ күүстээх, Айылҕаттан тутулуктаах буолуо этэ, үлэни-хамнаһы кыайа-хото тутууларыттан эстиигэ тиийиэ суоҕа этилэр. Билигин мөлтөөн-ахсаан, эстэн бараннар Айылҕаттан тутулуктаахтарын син билинэн эрэллэр.

Коммунистар салайан олорбут кэмнэригэр хайа баҕарар кытаанах санаалаах коммунистан: «Иччи баарын итэҕэйэҕин дуо?»- диэн ыйыттахха ханнык да эппиэти кыайан биэрбэт этэ. Бэйэлэрэ эмиэ түүлү көрөллөрүттэн түүл Айылҕаттан тутулуктааҕын билэллэрэ, онно-манна, тыаҕа-хонууга сылдьаннар иччилэр тустарынан эмиэ истэллэрэ, түбэһэ түһэн көрөөччүлэр да бааллара. Арай материалистар үөрэхтэрэ түүллэри, иччилэри итэҕэйимэҥ диэн олус кытаанахтык этэриттэн тугу көрбүттэрин-истибиттэрин кыайан быһаарбаккалар улаханнык эрэйдэнэллэр этэ.

Киһи бэйэтэ мөлтөөтөҕүнэ, дьадайдаҕына, ыарыйдаҕына, тугу эмэни кыайбатаҕына, ким кыахтаахтан көмө көрдүүр санаата киирэр.

Айылҕа кыаҕын-күүһүн итэҕэйдэҕинэ сүгүрүйэр, мөлтөҕүн билинэн Айылҕаттан көмө көрдөһөргө тиийэр.

Бу көмө көрдөөһүнэ - үҥүү диэн ааттанар. Үҥүү көнөтүк өйдөбүлүнэн, Айылҕа бары өттүнэн баһылыырын билинэн, күүһүн-кыаҕын сыаналаан, көрө-истэ сылдьарын учуоттаан харысхалыгар, көмүскэлигэр киирии, Айылҕа көмөтө суох киһи Сир үрдүгэр олох олороро табыллыбатын билинии буолар. Саха дьоно Айылҕа олус былыргы кэмҥэ үөскээбитин, ханнык да таҥара айылҕаны, киһини айбатаҕын билинэллэр, күүһүгэр итэҕэйэллэр, бэйэлэрин «Айылҕа оҕотунан» ааттаналлар. Айылҕа күүһэ, өйө-санаата дьоҥҥо түүл буолан өйдөрүгэр-санааларыгар киирэн дьайа сылдьар. (1,28).

Өлбүт киһи өйө-санаата туспа баран Үөһээ дойдуга айыы буолан сылдьар. Киһи өллөҕүнэ өйө-санаата этиттэн-сииниттэн туспа баран айыы буолар. Айыы диэмэ, айыы буола сатаама, аны өлөн хаалыахха сөп. Өлбүт төрөппүттэри, аймахтары ытыктааһыны, кэриэс этиилэрин толорууну сахалар куруук тутуһаллар. Түүлгэ өлбүт төрөппүттэр көрө-истэ, оннооҕор эмтии сатыыллар.

Сиргэ дьайар иччилэртэн саамай күүстээх иччи - Күн иччитэ буолар. Сахалар Күн иччитин Аламай Маҕан Күн Таҥарам диэн ааттыыллар. Сир үрдүгэр туох баара барыта Kүнтэн тутулуктаах, кини кыаҕын иһинэн буолар. Күн иччититтэн киһи салгын кута тутулуктаах. Күн иччитэ быһаччы киһи салгын кутугар дьайар. Күнтэн кэлэр сырдык уонна араас эньиэргийэлэр бары киһи бу өйүгэр-санаатыгар быһаччы дьайаллар. Күнтэн кэлэр сырдыктан киһи үчүгэйи-үрүҥү уонна куһаҕаны-хараны араарар өйдөбүлэ үөскээн олохсуйар. Үтүө санаа Kүнтэн, халлаантан кэлэр диэн өйдөбүлтэн саха дьонугар Kүн таҥараҕа кубулуйбут.

Киһиэхэ бэйэтигэр ийэ кутугар быһаччы дьайар иччинэн Сир-дойду иччитэ Аан Алахчын хотун буолар. Киһи ийэ кутун өйө-санаата бу иччиттэн быһаччы тутулуктаах. Тыынар салгына, иһэр уута, аһыыр аһылыга уонна тулалыыр көстүүтэ барыта кини өйүн-санаатын оҥкулун оҥороллор, ийэ кутун төрүттүүллэр.

Киһи этэ-сиинэ, доруобуйата, буор кута Ахтар Айыыһыттан тутуллар. Ахтар Айыыһыт киһини хаһан баҕарар көрө-истэ сылдьар. Сөбүлүүр киһитин ол-бу быстах түбэлтэлэргэ түбэһээри гыннаҕына быыһаан ылыан сөп. Өбүгэлэр, төрөппүттэр – айыыһыттар буор куттара киһиэхэ бэриллэн сылдьаллар уонна хаан аймах дьоҥҥо барыларыгар дьайаллар. Бу хаан аймах дьон буор куттара барыларыгар биирдэр, хас биирдии аймах киһиэхэ бэриллэн сылдьаллар. Киһи буор кута этин-сиинин кытта куруук бииргэ сылдьар буолан Ахтар Айыыһыт итилэргэ холбуу дьайар.

Киһи иччилэртэн, куттартан көмө, тирэх, өйөбүл көрдүүр. Ол көрдөһүү - үҥүү диэн ааттанар. Ханнык баҕарар куттартан, айыылартан аатын-суолун толору ааттаан, бэйэни билиһиннэрэн баран тугу көрдөһөрү этиллэр. Төһө элбэх айыылары ааттаан, суоллаан көрдөһүллэр даҕаны, көрдөһүү туоларыгар эрэл элбиир. Kүүстээх, кыахтаах ойуун киһи кута аймах дьонугар көмөлөспүт түбэлтэлэрэ дьоҥҥо биллэллэр. Үҥүү маннык көрүҥнээх буолуон сөп:

- Сир-дойдум иччитэ Аан Алахчын Хотунум ыалларбын, аймахтарбын, доҕотторбун көмүскэс уонна харыстаа. Дьоллоох доруобай буоллуннар, кыайыыга-хотууга дьулуурдара элбээтин, майгылара, санаалара тубустун.

- Ахтар Айыыһытым араҥаччылаа эбэтэр көмүскээ уонна харыстаа.

Иччилэртэн көрдөһүү эбэтэр үҥүү диэн бэйэ өйүн санаатын иччи күүстээх санаатынан толоруу, кинилэртэн күүс-күдэх ылыныы, өйү-санааны бөҕөргөтүү буолар.

Таҥараттан көрдөһүү иччилэртэн үҥэн көрдөһүүттэн букатын атын. Таҥара диэн киһи бэйэтин үтүө, үчүгэй санааларын түмсүүлэрэ, баҕа санаата буолар. Киһи бэйэтин өйүн-санаатын куһаҕан санааларыттан ыраастааһынынан уонна үтүө, үчүгэй санааларынан толоруутунан ситиһиллэр. Маннык көрүҥнээх буолуохтарын сөп:

- Аламай Маҕан Күн Таҥарам сахам дьонун санааларын тупсар. Саргылаах, үтүө санаалардаах, дьоллоох-соргулаах, иллээх-эйэлээх, баай-талым олохтоох буолууну ситистиннэр.

Таҥараттан көрдөһүү диэн бэйэ куһаҕан, мөлтөх санааларыттан ыраастаныы, олортон өйү-санааны быыһааһын, сыыһалары көннөрүү, ол кэнниттэн үчүгэй, сырдык, күүстээх санааларынан толорон биэрии, үчүгэй санаалары куруук санааһын, олору харыстааһын, иҥэринии, үчүгэй үгэстэри үөскэтинии буолар.

Үөһээ дойду өйө-санаата хантан эрэ ылан дуу, булан биэрэн дуу хаһан да көмөлөспөт. Таҥараттан көрдөһөргө «кулу», «биэр» диэн тыллар туттуллумуохтарын сөп. Таҥара, иччилэр киһи бэйэтин өйүн-санаатын бөҕөргөтөн, санаатын күүһүрдэн, дьулуурун эбэн биэрэллэр. Таҥараттан, иччилэртэн күүс, көмө ылар туһугар бэйэ куһаҕан, быстах санааларын ыраастанан, олортон быыһанан, үтүө, үчүгэй санааларынан толорон биэрэрэ ордук туһалаах. Киһи санаата ыраастанарын, күүһүрэрин, кыаҕырарын атын дьоҥҥо, бэйэ дьонугар үчүгэйи баҕаран эрэ ситиһиллэр.

Таҥараны кытта сыһыаны толору быһаарарынан «На бога надейся, а сам не площай» диэн этии буолар. Бу этии сүрүн өйдөбүлүнэн баҕа санааны таҥара өйүнэн-санаатынан күүһүрдэн баран, ону толорорго бэйэ кыһанар.

Үөһээ дойду көмөтө баара киһи түүллэригэр көстөн биллэр. Киһи түүлүгэр көстүбүт куһаҕан киһини эбэтэр кыылы кыайыыта киниэхэ кыайыы, ситиһии кэлиитин түстүүр. Сорох түүлгэ киһи үөһээ ыттар, эрэйдэнэн син ситиһэр. Түүлгэ маннык кыайыылар киһи бэйэтин санаатын күүһүрдэн, кыайыыны ситиһэригэр тириэрдэллэр.

Айылҕа күүстэригэр итэҕэйэр буолуу, сири-дойдуну ытыктааһын өйдөбүлүн иҥэрэр. Айылҕа киртийиитэ дьон олоҕор биллэр уларыйыылары киллэрэн иһэрэ дьон өйдөрө-санаалара туруга суох буолууларын үөскэтэр. Манна биллэр уларыйыылар үчүгэй өттүгэр тахсыбатахтарына дьон тыыннаах сылдьалларын туһугар улахан эрэйдэри көрсөр кэмнэрэ кэлэн хаалыан сөп. Кэлэр көлүөнэ дьон сахалар үөрэхтэрин, «Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс» диэн өс хоһоонун тутуһан ордук дьулуурдарын, тулуурдарын эбэллэрэ эрэйиллэр кэмэ кэлэн иһэр.

Таҥара туһата диэн киһи өйүн-санаатын күүһүрдүү, үтүөҕэ, үчүгэйгэ баҕарар санааларынан толорон биэрии, соннук үгэстэри үөскэтии буолар. (1,16).

Туһаныллыбыт литература

1. "Туймаада" хаһыат. №140,141. 28.02.2013.

2. "Туймаада" хаһыат. №294. 03.03.2016.