Буор кут

Буор кут диэн киһи этин-сиинин көрөр-истэр, харыстыыр, хамсаныылары оҥорор өйө-санаата буолар. Бу үлэҕэ киһи өйүттэн-санаатыттан, атын куттарыттан туспа арааран буор кут өйө-санаата ырытыллар. Улахан хомуһуннаах ойууннар суох буолан хаалыылара бу үөрэх сайдыытын улаханнык бытаарта эрээри кыайан симэлитэн кэбиспэтэ.

Сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ олус былыргы үөрэх. Бу үөрэхтэн туох өйдөбүллэр ордоннор баччаҕа тиийэ кэлбиттэрин мустахпытына, киһи үс куттааҕын саха киһитэ барыта билэр. Ол быстах-остох ордон хаалбыт өйдөбүллэртэн буор кут туһунан быһаарыылары туспа арааран мустахпытына манныктар:

Буор кут сир информациятын илдьэ сылдьар. Ийэ кут киһиэхэ космостан киирэр уонна айылҕа саамай дириҥ күүстэрин кытта сибээстээх. Салгын кут айылҕа түргэнник буола турар уларыйыыларын ылар. (1,24).

Сахалар этэллэринэн киһи «Айылҕа оҕото» буолар. Бу быһаарыы киһи этэ-сиинэ айылҕаттан улахан тутулуктааҕын билинэр. Буор куту ийэ кут үөскэтэр. Буор кут эти-сиини оҥорор күүс. (2,124). "Киһи - Айылҕа оҕото" диэн этии сири-дойдуну, дьону, тыынар-тыыннахтары, айылҕаны ханнык да таҥара айбатаҕын биллэрэр.

Курууппа ойуун — Яковлев Н.Н. саха итэҕэлин туһунан кэпсээнигэр буор кут киһи этиттэн-сииниттэн арахсан барарын бэлиэтиир. Бу барбыт буор куту ойуун ол дойдуттан таһаарар. Буор кут бардаҕына киһи ыалдьар. (3,32). Киһи өллөҕүнэ буор кута сир-халлаан ыккардыгар көтөн хаалар диэн өйдөбүл баара. Тыал-хаар, ардах, самыыр буолаары гыннаҕына, өлбүт киһи түүлгэ киирэр дииллэр. (1,51).

Сахалар өйдөбүллэринэн кут диэн тыл киһи тыыннаах буолар олоҕун төрүтэ. Буор кут – киһи үс кутуттан биирдэстэрэ, киһи өллөҕүнэ, сири кытта сир буолан хаалар. (4,98).

Киһи Айылҕа оҕото буоларынан тыыннаах буолан олох олоруон баҕарар уонна ол иһин бэйэтин этин-сиинин харыстыыр аналлаах. Киһи бэйэтин этин-сиинин харыстанарыгар аналлаах оҥоһуутунан хайа баҕарар этигэр куһаҕан буоллаҕына, ол онно ыарыы үөскээн өйүгэр-санаатыгар биллэр. Киһи этин-сиинин ханнык эмэ чааһын туохха эмэ дэҥнээтэҕинэ эбэтэр бааһыртаҕына, онтон үөскээбит ыарыы өйүгэр-санаатыгар тиийэ тарҕанар. Бу ыарыы төһө күүстээх буолара төһө улахан эчэйии, бааһырыы буолбутуттан быһаччы тутулуктанар. Маннык соһуччу ыарыыттан киһи аан маҥнайгы көмүскэнэр хамсаныытынан ыалдьыбыт өттүн түргэнник сыҕарыта охсон биэрии эбэтэр бүтүн бэйэтэ куота көтөн быыһаныыта буолар. Ыарыы буоллаҕына бу хамсаныылары киһи олус түргэнник оҥоро охсубутун бэйэтэ өйдөөбөккө да хаалар.

Ыарыы сүүрээнэ куһаҕаныттан киһи бэйэтэ аны итинник ыарыы хаттаан хатыламматыгар дьулуһар, ол иһин ыарыы өссө буолбатын наадатыгар быстах, түргэн хамсаныылары тугу да толкуйдуу турбакка эрэ оҥоро охсор. Бу ыарыы уонна онтон көмүскэнэр хамсаныылар хаһан, туохтан уонна ханнык кэмҥэ буолбуттара киһи этин-сиинин өйүгэр-санаатыгар суруллан, мунньуллан ууруллан иһэллэр. Ол мунньуллан, ууруллан иһиилэрэ, аны хаһан эмэ итинник ыарыы буоллаҕына уонна урут оҥоруллубут хамсаныылар ыарыы суох буоларыгар туһалаабыт эбит буоллахтарына, киһи этин-сиинин өйүттэн-санаатыттан олус түргэнник ылан ол хамсаныылары үтүктэн, бу сырыыга эмиэ ол курдук оҥороругар туһалыыр эбиттэр. Киһи этигэр үөскээбит ити ыарыылар өйүгэр-санаатыгар суруллан, ууруллан иһэллэрин психолог Рон Хаббард бигэргэтэр. (5,53).

Оҕо Айылҕаттан аналын быһыытынан кыра эрдэҕинэ ордук сэрэнэр. Тугун эмэ эчэттэҕинэ, онтон ыарыы буоллаҕына, ол онтуттан ордук сэрэнэр буолар. Сууллан түһэн кэтэҕин өлөрдөҕүнэ, аны кэтэҕинэн түспэккэ, маҥнай олоро түһэргэ дьулуһар. Алҕас итии чаанньыкка тарбаҕын төбөтүн хаарыйдаҕына, аны хаһан даҕаны итии тэриллэри сэрэммэккэ эрэ туппат буолар. Аан маҥнай «Чыы» диэн тарбаҕынан кэйиэлээн көрөн баран тутарга үөрэнэ охсор. Хатыылаах кактуһу алҕас тарбаҕынан таарыйдаҕына, аны билбэт үүнээйитин сэрэммэккэ эрэ тыыппат буолар. Ити барыта кыра оҕо этэ-сиинэ ыалдьарыттан ордук түргэнник уонна өр кэмҥэ умнубат гына үөрэнэр дьоҕурдааҕын бэлиэтиир.

Былыргыттан олохсуйбут үгэстэргэ үөрэтии оҕо кыра эрдэҕиттэн саҕаланан баран иһэрэ ордук туһалаах. Биилээҕи, быһаҕы, сүгэни сэрэнэн туттарга үөрэтии оҕо быһаҕы тутар буолуоҕуттан ыла саҕаланан барара наада. Быһаҕы, биилээҕи сэрэнэн туттарга, киһиэхэ уһугунан анньан бэриллибэт диэн үгэскэ үөрэммит оҕо үйэтин тухары быһахтан, биилээхтэн сэрэхтээх буолар, сыыһа туттан дэҥи-оһолу таһаарбат.

Улахан да киһи тарбаҕын төбөтүн итиигэ хаарыйдаҕына соҕотохто, тугу да толкуйдаабакка эрэ сулбу тардан ылар. Олус түргэн, эмискэ хамсаныыны оҥоро охсубутун өйдөөбөккө да хаалар. Бу түгэҥҥэ куттал киһи этигэр-сиинигэр быһаччы суоһуур буолан хамсаныы, буор кут өйүттэн-санаатыттан бэлэм үөрэтиллибит хамсаныыны ыла охсон оҥоруллар. Kиһи бу курдук судургу, ыарыыттан көмүскэнэр хамсаныылары оҥороругар буор кута быһаччы дьаһайар. Киһи биирдэ эмэтэ «Өйө көтөн ылар» кэмигэр толкуйдуур өйө арахсан хааларын уонна бу кэмҥэ киһини быһаччы быһаарар өйө салайарын психолог Рон Хаббард эмиэ быһаарбыта. (5,76).

Буор кут диэн былыргы сахалыы өйдөбүлгэ киһи этэ-сиинэ киирсибэт. Эт-сиин туспа. Буор кут диэн өйдөбүлгэ киһиттэн бэйэтиттэн, этиттэн-сииниттэн арахсан туспа баран хаалар уонна сорох кэмҥэ ыалдьар туспа өй-санаа, кут киирэрэ бэлиэтэнэр. Киһи этигэр-сиинигэр быһаччы сыһыаннаах араас ыарыылар тустарынан өйдөбүллэр уонна бу ыарыылартан көмүскэнэргэ аналлаах хамсаныылар бу буор кукка холбуу киирсэн, туспа өй-санаа буолан мунньуллан иһэллэр. Киһи бэйэтин уһун үйэтигэр араас элбэх быстах ыарыылар уонна ол ыарыылартан хайдах харыстанар туһунан өйдөбүллэр элбээн, мунньуллан, буор кут өйө-санаата эмиэ дириҥээн, күүһүрэн иһэр. Буор кут диэн өйдөбүлгэ киһи этиттэн-сииниттэн ураты, ол эрээри бу эти-сиини харыстыыр, көрөр-истэр, көмүскүүргэ аналлаах быһаччы хамсаныылары оҥорор өй-санаа мунньустуута киирэр. Буор кут сахалыы өйдөбүлэ төһө эмэ кэҥээн бэйэтэ эмиэ туспа өйдөөх-санаалаах буолан тахсар.

Арҕааҥҥы учуонайдар быһаарыыларынан киһиэхэ инстинкт диэн баар. Киһи толкуйдаабакка эрэ оҥорор хамсаныыларын ааттыыллар. Манна кыра оҕо тыыннаах буолаары эмиий эмэр хамсаныытын кытта киллэрэллэр. Бу өйдөбүл сахалар буор кут диэн быһаарыыларыгар сөп түбэһэр. Буор куту кытта ийэ кут куруук бииргэ сылдьаллар. Киһи үгүс ыарыылара буор уонна ийэ куттартан быһаччы тутулуктаахтарын сахалар бэлиэтииллэр.

Kиһи этэ-сиинэ айылҕаттан олус уустук оҥоһуулаах, бэйэ-бэйэлэриттэн ураты тутулуктардаах организм буолар. Бу организмы чаһы курдук үлэлэтэргэ салайар, тэҥнээн биэрэн иһэр күүстэр дьайаллар. Бу күүстэр — киһи санаата буолаллар. Эти-сиини салайар күүстэр – ис санаа диэн ааттаналлар. Киһи этэ-сиинэ ыалдьарын үгүс өттө бу организматын салайар үлэтэ кэһиллиитинэн, биир тэҥник бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктаах үлэлэрэ табыллыбат буолуутунан быһаарыллар.

Кут диэн тыл сахалыы кутуу, мунньуу диэн өйдөбүллээх. Сахалыы кут диэн өйдөбүл өй-санаа мунньустубут көрүҥэ буоларын быһаарар. Буор кут диэн өй-санаа араас ыарыылар тустарынан өйдөбүллэр уонна ол ыарыылартан көмүскэнэр хамсаныылар мунньустубут көрүҥнэрэ буолар. Манна киһи ханнык эмэ хамсаныыны оҥороругар элбэх өй-санаа мунньустуута наада буоларын эбэн биэриэххэ наада. Билигин оҥорон туһанан эрэр роботтара тарбахтарын хамсаталларыгар улахан күүстээх компьютер өйө ситэн тиийбэт. Киһи уһун олоҕун устата буор кут сайдан өйө-санаата дириҥээн иһэр. Киһи араас ыарыылара уонна олортон көмүскэниитэ, харыстаныыта эмиэ эбиллэн иһэллэр. Кэнники буор кут өссө сайыннаҕына бэйэтэ киһи этин-сиинин, ис уорганнарын хамсааһыннарын эмиэ дьаһайар. Киһи этэ-сиинэ ыалдьара буор кута ыалдьарыттан тутулуктаах буолара итинник эмиэ быһаарыллар. (6,80).

Билигин компьютеры дьон оҥорон туһанар буолбуттарын кэнниттэн сахалыы «кут» диэн өйдөбүлү бу аналлаах программа курдук, өй-санаа хос-хос хатыланыыта, мунньустуута, үгэс буолуута буолар.

Киһи ханнык баҕарар дьыаланы оҥороругар элбэхтэ хос-хос хатылаатаҕына эрэ үөрэнэр, үөрэҕэ тиийэр. “Повторение – мать учения” диэн этии үөрэх төрүтэ буолар. Бу үөрэнии хайдах быһыылаахтык барарын холобурун бэлэсипиэт тэбиитигэр үөрэнииттэн билиэххэ сөп.

Бэлэсипиэти тэбии өйүнэн-санаанан соччо уустуга суоҕун иһин эти--сиини сөптөөхтүк хамсатыыны, ыйааһыны тэҥнэһиигэ тутары эрэйэр буолан үөрэнии биллэр уустуктардаах. Бэлэсипиэт саҥа кэлиитигэр эдэрдэр бары кэриэтэ түргэнник тэбэ үөрэммиттэрин иһин, сааһыран эрэр дьон тэбэ үөрэнэллэрэ олус уустуга биллибитэ. Киһи эдэр эрдэҕинэ үөрэҕи ылынар дьоҕура, этин-сиинин хамсатар кыаҕа ордук үрдүгүн биллэрэр. Оҕо кыратыгар тэбэ үөрэннэҕинэ, аны онтун хаһан да умнубат, ыл да тэппитинэн барара хаалан хаалбат.

Киһи хас биирдии быччыҥа хайдах хамсаабытын, ууммутун, кылгаабытын барытын өйдөөн, иҥэринэн иһэр. Хайдах хамсыыр даҕаны ол хамсааһынтан өй-санаа үөскээн иҥэн иһэр. Киһиэхэ буор кут диэн быччыҥнара хамсаныыларыттан эккэ-сииҥҥэ барытыгар үөскээн иһэр өй-санаа буолар. Оҕо саҥа хамсана үөрэнэн истэҕинэ үөскээн олохсуйан иһэр өйө-санаата буор кутун үөскэтэн иһэр. Элбэхтэ хамсанан-хамсанан сатаан таба хамсанарга сыыйа-баайа үөрэнэр, үөрүйэх буолар, төрөппүттэрин үтүктэн икки атаҕар туран хаампытынан барар.

Өй-санаа, үөрэх сайдан, хос-хос хатыланан-хатыланан, олус күүстээх үгэс буолар, онтон салгыы эти-сиини дьарыктаан, эрчийэн үөрүйэххэ кубулуйан буор кукка уларыйар. Буор кут киһи этин-сиинин уларытар күүстэнэр. Киһи этигэр-сиинигэр, хас биирдии быччыҥнарыгар, мэйиитин килиэткэлэригэр барыларыгар олохсуйар, олорго сөп түбэһэр буолар. Буор кут олохсуйбут, уларыппыт этигэр-сиинигэр иҥэн, эти-сиини бэйэтигэр сөп түбэһэринэн уларытан, кэлэр көлүөнэҕэ бэриллэр кыахтанар.

Биир хааннаах аймах дьон эттэрэ-сииннэрэ биир оҥоһуулаах, биир буор куттаах буолаллар. Kыра оҕо ийэтин эмэр хамсаныылара оҕо төрүт буор кута буолар. Улаатан иһэн оҕо төрөппүтүн курдук хамсанар буолуута, нүксүччү туттуута, тиэрэ үктэниитэ барыта баар, биллэр суоллар. Маннык хамсаныылары оҥорор буор кут бу аймах дьоҥҥо биир буолар.

Сахалар оҕону төрөппүтүгэр маарынныыр буоларын бэлиэтии көрөллөр. Оҕо төрөппүтүгэр маарынныыр өрүтэ аан бастаан тас көрүҥэ буолан баран, араас хамсаныылары оҥоруута эмиэ сөп түбэһэр буолар. «Үлэһит киһи оҕото, үлэһит буолар»,- диэн этии баар. «Түргэн, сылбырҕа туттуулаах, аҕатын курдук»,- диэн этиэхтэрэ. Эр киһи төрөппүтүгэр ордук маарынныыр оҕо, кыыс оҕотуттан төрөөбүт сиэннэриттэн ордук баар буолар. Сиэннэрин ордук кэтээн көрөллөр. Буор кут өйө-санаата көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэр суолун итинник быһаарыллар.

Улахан уустар, биллиилээх иистэнньэҥнэр үйэлэрин тухары үлэлээн, үөрүйэх буолбут хамсаныылара мэйиилэригэр, быччыҥнарыгар иҥэн, мэйиилэрин килиэткэлэрин уларытан, уус буолар дьоҕурдаах гына оҥороллор. Уларыйбыт мэйиилэрин килиэткэлэрэ онно олохсубут буор куту кытта кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэр кыахтаналлар.

Талаан бэриллиитэ эмиэ итинник суоллаах. Аан бастаан олус элбэхтик дьарыктанан, киһи бэйэтигэр күүстээх буор куту үөскэтинэн өйүгэр-санаатыгар олус дириҥник иҥэриниэ этэ. Киһи өйүгэр-санаатыгар иҥмит, олохсуйбут буор кута кэлэр көлүөнэтигэр бэриллэр кыахтанар.

Билигин сахалар былыргы үөрэхтэрин сэбиэскэй былаас суох оҥорбута оннугар түһэ илик. Ону тэҥэ сэбиэскэй былаас тобохторо, тыл үөрэхтээхтэрэ, анаан-минээн буккуйааччылар өй-санаа үөрэҕин сыыһа хайысханан ыыталлар. Онно балыттаран сылдьалларыттан төрөппүттэр кэлэр көлүөнэлэрин туһугар аанньа ахтан кыһаммат буоллулар. Бу кыһаммат буолуу бэлиэтинэн эдэрдэр ханна эрэ көрсүһэ түһээт оҕолоно охсуулара буолла.

Бэйэтэ сүрэҕэ суох, кыайа-хото үлэлээбэт эбэтэр үрүҥ, кумааҕы үлэтинэн дьарыктанар, иллэҥ кэмигэр элбэхтик сытар киһи оҕолоругар үлэҕэ-хамнаска сыһыаннаах туох да туһалаах өйү-санааны биэрбэтин таһынан өссө сытар, үлэлээбэт буолуу өйүн-санаатын буор кутун нөҥүө биэрэн оҕото өссө сүрэҕэ суох буолуон сөп.

Сааһыран баран оҕоломмут дьон оҕолоро «Өйдөөх буолар» дииллэр. Бу этии бэйэлэрэ өйү-санааны ситиспит, буор куттара сайдыбыт дьон оҕолоро быдан сайдыылаах буор куттаах төрүүрүгэр олоҕурарын тэҥэ, олоххо уопутурбут кырдьаҕастар оҕо ийэ кутун иитиини хойутаппакка эрэ киһи быһыылаахтык оҥороллоруттан эмиэ улахан тутулуктаах.

Сахалар «Төрүт уус ыал» диэн өйдөбүллэрин быһаарыыта буор кут үөскээһининэн толору быһаарыллар. Хас эмэ көлүөнэ дьон олохторун устатын тухары кыайа-хото үлэлээннэр олус күүстээх буор куту үөскэтинэллэр. Бу буор кут киһи үлэҕэ-хамнаска сыһыаныттан, хамсаныыларыттан үөскээбит буолан кэлэр көлүөнэлэргэ үлэһит буолууну, бэлэм хамсаныылары биэрэр. «Төрүт ыал төрүөҕэ, ытык ыал ыччата» итинник үөскээн, төрөөн тахсар. Бу киһи төрүөҕүттэн үлэҕэ-хамнаска сыһыаннаах билиилээх, буор куттаах, быччыҥнара хамсана үөрүйэх буолаллар. Кини үлэҕэ-хамнаска «Илиитэ-атаҕа сыстаҕас»,- буолуутун үөскэтэр. Бу киһи олоҕун устата төрүттэриттэн бэриллибит ити төрүт өйүн-санаатын, буор кутун, билиитин-көрүүтүн салгыы үлэлээн-хамсаан сайыннарар кыахтанар.

Буор кут киһи төрүөҕүттэн ыла баар, сыыйа сайдан иһэр. Нууччалыы үөрэхтээхтэр ону инстинкт диэн ааттыыллар, итини тэҥэ генофонд диэн эмиэ буор кукка киирсэр өрүттэрдээх. Буор кут төрөппүттэриттэн оҕолоругар бэриллэр кыахтааҕын утумнааһын диэн баара быһаарар. Арай буор куту хаалларан кэбиспэккэ уһугуннаран, сайыннаран, эрчийэн биэрдэххэ эрэ туһалыыр.

Саҥа төрөөбүт оҕо аан маҥнай тыын ыларыгар көмөлөһөн биэрии эрэйиллэр. Онтон ыла салгыы бэйэтэ тыынан барар. Эмэргэ үөрэтии эмиэ тиҥсиритэн, амтаһытан биэриигэ олоҕурар. Тыыннаах буолууга аналлаах буор кут оҕоҕо өйүгэр-санаатыгар ууруллан сылдьарын быһаарар көстүүлэр буолаллар.

Өйүнэн-санаанан, салгын кутунан салайтаран киһи бэйэтэ буор кутун сайыннаран биэрэр кыахтаах. Ыраах төрүттэригэр биллэр талааннаахтара суох да киһи уһун кэмҥэ ситиһиилээхтик үлэлээн, дьарыктанан биллэр ситиһиилэри оҥоруон сөп.

Киһи тыыннаах буолан олох олорор аналлаах. Этэ-сиинэ оннук оҥоһуулаах. Айылҕа атын кыылларыттан мэйиитин оҥоһуута уратылаах буолан уһун үйэлэр тухары буор куттарын сайыннаран көлүөнэттэн көлүөнэҕэ сайдыыны ситиһэн өйдөрө-санаалара эбиллэн иһэллэр. Кэлин кэмҥэ өй-санаа, салгын кут сайдыыта олус түргэтээн, киһиэхэ буор кут үөскээһинин, аһара баһыйар буолла. Киһи өйө-санаата, салгын кута сайдыытын этэ-сиинэ кыайан сиппэт кэмэ үөскээтэ. Өй-санаа, салгын кут аһара баран түргэнник сайдыылара олус уһун кэмҥэ үөрүйэх буолары ситиһэр эттэн-сиинтэн арахсыахтарын баҕарар санааларын улаатыннарыах курдуктара биллэн иһэр.

Бу арахсыы буолуох курдуга биллэр бэлиэлэрдээх. Ол дьон өйдөрө-санаалара Үөһээ дойду диэки салаллыыларынан быһаарыллар. Дьоҥҥо Үөһээ дойдуга үчүгэй, онно көҥүл, көтө сылдьыллар диэн өйдөбүл киириитэ олус кутталлаах, куһаҕан көстүү буолар. Киһи өллөҕүнэ иккистээн, үһүстээн хаста да төрүүр диэн албыннаан үөрэтии эмиэ дьону өлүүгэ, эттэрин-сииннэрин быраҕыыларыгар ыҥырыы буолар. Хаһан баҕарар өллөхпүнэ даҕаны иккистээн төрүөхпүн сөп диэн быһаарыныы киһи сирдээҕи олоҕун сирэр буолуутун үөскэтэн, албыҥҥа киирэн биэриитигэр тириэрдэр. Үгүс дьоҥҥо маннык санаа баар буолуута, сайдан барыыта дьон-аймах эстиилэригэр тириэрдэр суол буолар.

Өлүү диэн эт-сиин эрэ өлөр. Өй-санаа туспа арахсан барыыта, Үөһээ дойдуга тахсыыта киһи этэ-сиинэ өллөҕүнэ эбэтэр өйө көттөҕүнэ буолар суол. Киһи өллөҕүнэ өйө-санаата туспа баран айыы буолар. Киһи түүлүгэр олус үөһээ көтүүтэ, кый бырах барыыта, кыайан төннүбэт буолуута өлүүгэ-сүтүүгэ көстөр бэлиэ диэн этэллэрэ оруннаах.

Оҕо быһаччы төрөппүттэриттэн этин-сиинин уонна буор кутун ылынан сайдар, улаатар. Манна хайа төрөппүтүттэн тугун ордук утумнуурун сахалар балачча билэллэр эрээри, көннөрү таайыыга соччо сөп түбэспэт курдук. Дьахтар бэйэтигэр маарынныыр оҕону хайа баҕарар эр киһиттэн төрөтөр кыахтаах, онтон эр киһи бэйэтигэр маарынныыр оҕону ыраас, эр киһини букатын билбэтэх кыыс оҕоттон эрэ төрөтөр кыахтааҕын билэр.

Кут-сүр үөрэҕэ билинэринэн төрөппүттэртэн оҕолоругар этин-сиинин кытта буор куттара бэриллэр. Буор кут диэн киһи этин-сиинин хамсатар күүс-уох, араас үөрүйэхтэр ааттара буолар. Эт-сиин хамсааһыныттан бу хамсааһыннары оҥорор күүс, өй-санаа үөскүүр уонна үөрүйэххэ кубулуйан кэлин эти-сиини бэйэтин уларытар.

Буор кут киһи этин-сиинин эрчийэн үөрүйэх оҥорор эбэтэр эт-сиин уһуннук эрчиллэн, хамсаан буор куту үөскэтинэр. Үөрүйэх буолбут эккэ-сииҥҥэ буор кут быһаччы олохсуйар. Өй-санаа үөскээһинэ икки өттүттэн тутулуктаах, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэр. Тымныыны тулуйар, үөрүйэх буолбут эт-сиин бары килиэткэлэрэ тымныыны тулуйарга үөрэнэллэр. Тымныыны тулуйар буолууга тымныы эрэ туһалыыр. Элбэхтик үлэлиир, этин-сиинин дьарыктыыр киһи этэ-сиинэ ыарахан үлэҕэ, араас уустук хамсаныыларга үөрүйэх буолар.

Киһи этин-сиинин кэлэр көлүөнэлэригэр салгыы биэрэн иһэринэн төрөппүттэриттэн оҕолоругар буор кута бэриллэн иһэр. Төрөппүт туохха барытыгар үөрүйэҕэ элбэх буоллаҕына, оҕото эмиэ олорго үөрүйэх буолан төрүүр кыахтанар.

Бу быһаарыы төрүтэ сахалар «Уус оҕото уус буолар» диэн этиилэригэр сөп түбэһэр. Бу этии киһиэхэ өр кэмҥэ сайдар, үөрүйэх буолан эккэ-сииҥҥэ олохсуйар буор кут өйүнэн-санаатынан дакаастанар.

Буор кут ханнык баҕарар тыынар-тыыннаахтарга инники көлүөнэлэриттэн эти-сиини кытта бэриллэн иһэр. Уус киһи оҕото уус, иистэнньэҥ киһи оҕото иистэнньэҥ буоларыгар буор кут көмөлөһөр. Булчут ыт оҕото булка үөрүйэх. Тайахчыт ыт тайаҕы кэнниттэн үрэ-үрэ эккирэппэт, иннин күөйэр, салайан биэрэн иччитин диэки аҕаларынан атын эккирэтэр ыттартан быдан уратылаах.

Бойцовскай ыттар кыра оҕолору сиэбит хас да түбэлтэлэрэ бэлиэтэннэ. Бу боруода ыттар атын ыттары кытта охсуһарга аналлаах үөскэтиллибиттэр. Атын ыттарга иччилэрэ киксэрдэллэр эрэ үрдүлэригэр түһэн охсуспутунан барар аналлаахтар. Бу ыттар ытырар уонна охсуһар аналлара хаһан да хаалбат. Кэлин кэмҥэ маннык ыттар кыра оҕолору сиэбит түбэлтэлэрэ элбээтэ. Ыттар ханнык эмэ түбэлтэҕэ оонньуу сылдьар, ат буолбут кыра оҕолору бэйэлэригэр маарынната көрөннөр, сиэмэх инстиннэрэ тардан кэлэн ытыран көрөллөр, онтон оҕо көмүскэнэн дайбаҥнаатаҕына мөхсүбэт буолуор диэри хам ытыраллар.

Бойцовскай ыт маннык майгына көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн иһэр. Анаан-минээн охсуһууга аналлаах ыттар буор куттарыгар бэйэлэригэр маарынныыры ытырыахха, охсуһуохха диэн үөрүйэх олохсуйан сылдьар. Бу үөрүйэҕэ хаһан баҕарар киирэн кэлэн кими баҕарар ытырыан, тырыта тыытыан сөп. Манна кыра оҕо араастаан саҥарыыта, сыыһа-халты хамсаныыта, ат буолан ыкка маарынныыр курдук туттунуута хаһан баҕарар саба түһэригэр төрүөт буолар.

Ат буолбут киһини атын, сиэмэх кыылга маарынната көрүү уонна онтон улаханнык соһуйуу, дьиэ кыылларыгар эмиэ баара бэлиэтэнэр. Ынах сүөһү киһини көнөтүк туттан, икки атаҕынан хаама сырыттаҕына эрэ, киһи сылдьар диэн билэр. Ханнык эмэ түбэлтэҕэ ат буолан хааман үөр сүөһүгэ эбэтэр сылгыларга да тиийэр олус кутталланар. Туох эрэ атын, биллибэт кыыл кэллэ диэннэр үөр сүөһүлэр бары үргэллэр, харахтарын тиэрэ көрөллөр, орулаабытынан сүүрэн кэлэн кэйээри гыналлар.

Сүөһү маннык майгына уларыйарын куска элбэхтик үөмпүт киһи билэр уонна эрдэттэн сэрэннэҕинэ, сүөһүлэри тумуннаҕына эрэ табыллар. Сүөһүлэр быыстарынан куска үөмээри саҥа ат буолан бараары гыннахха, кыыллара киирэн кэлэн саба сырсан кэлэннэр, орулуу-орулуу кэйиэхтэрин баҕараллар, тула сүүрэллэр. Онтон туран кэллэххэ, аны билэннэр тута уоскуйан, аһаабытынан, тарҕаспытынан бараллар. Салгыы ат буолан үөмээри гыннахха эмиэ итинник быһыы хатыланар. Ынах сүөһүлэр олус былыргы кэмнэргэ түөрт атахтаах сиэмэхтэртэн көмүскэнэр инстиннэрэ, буор куттара билигин да хаалан хаала илигэ итинник дакаастанар.

Билигин өй-санаа, кут-сүр үөрэҕэ сайдан төрөппүттэриттэн оҕолоругар буор кут өйө-санаата бэриллэр диэн быһаарыы баар буолла. Буор кут диэн киһи үйэтин тухары үөрэммит үөрүйэхтэрэ буолаллар. Бу үөрүйэхтэр төрөөбүт тылынан саҥардахха эрэ толору арылланнар кэлэр көлүөнэҕэ туһалыыр кыахтаахтар. Саҥа дорҕооннорун дьайыылара биһиги буор куппутугар эмиэ ууруллан, иҥэн сылдьаллар. Кыһыйар, кычыгырыыр «кыы» диэн тыаһы хайа да киһи тулуйан истибэт куһаҕан тыаһа, «р» дорҕоон хатыланан «рр» диэн буоллаҕына ырдьыгынааһын, кыыһырыы үөскүүр, «ы» дорҕоон хатыланан «ыы» диэҥҥэ тиийдэҕинэ ытааһын тиийэн кэлэр. Бу дорҕооннор саха киһитигэр куһаҕан дьайыылара хаһан да уларыйбаттар.

«Кырдьаҕас төрөппүттэр оҕолоро өйдөөх буолар» диэн этии дакаастабыла буор кут сайдыытыгар иҥэн сылдьар. Киһи төһөнөн саастаах даҕаны араас үлэлии үөрэммит үөрүйэхтэрэ, тулуурдаах буолуута, ол аата буор кута элбэх буолар. Оҕолоро үлэҕэ-хамнаска үөрүйэҕэ элбэҕиттэн үөрэҕи, үлэни-хамнаһы кыайар кыахтара улаатар.

Буор кут киһи этин-сиинин кытта кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэр. Эти-сиини кытта бииргэ сылдьар. Өбүгэлэртэн бэриллэр буор куту туһаҕа таһаарарга эти-сиини хамсатан үлэлэтии эрэ туһалыыр. Оччоҕуна буор кут уһуктан хамсааһыҥҥа кыттыһан барар, киһи “дьоҕура уһуктар”, “талаана арыллар”. Өбүгэлэриттэн бэриллибит улахан талааннаах уус оҕолор өбүгэлэрин дьарыктарынан дьарыктанан үлэлээбэтэхтэринэ, ол талааннара таах хаалар.

Инкубатортан саҥа сымыыттан тахсыбыт куурусса оҕото сатаан аһаабат. Ийэ куурусса баара буоллар хайдах аһыыры көрдөрөн биэриэ этэ. Киһи тарбаҕынан ыһыллыбыт аһылыгы тоҥсуйан тобугуратан тыас таһааран үтүгүннэрэн биэрдэҕинэ, куурусса оҕото үтүктэн аһаабытынан барар, ол аата улаатар кыахтанар. Тоҥсуйар тыастан куурусса оҕотун буор кута уһуктар.

Уол тугу эмэ уһаннаҕына, оҥордоҕуна туохха эмэ сыһыаннааҕа, дьоҕурдааҕа, сыыйа-баайа биллэн барар, талаана арыллар. Төрүттэртэн, былыргы өбүгэлэртэн бэриллибит буор куту уһугуннаран, дьарыктаан биэрдэххэ эрэ буор кут баарын биллэрэр. Өбүгэлэрин дьарыктарынан дьарыктанар оҕолорго буор куттара уһуктар, салгыы хамсаныылары оҥороругар көмөлөһөн эбии сайдар кыахтанар.

Былыргы төрүттэригэр олус ыар быһыылары, хара айыылары оҥорбут дьон буор куттара кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэрэ ханан да саарбахтаммат. Сахалар оҕолоро ыал буолалларыгар төрүччүлэрин ыраахха диэри үөрэтиилэрэ, ити куһаҕан майгы салгыы сайдан испэтигэр аналланар. Хайа да төрөппүт куһаҕан төрүччүлээх аймахтанан, куһаҕан буор куттаах кэлэр көлүөнэлэниэн, сиэннэниэн баҕарбат. Ол иһин ыал буолааччылар эрдэттэн, саҥа билсиһэр кэмнэриттэн төрүччү үөрэҕин туһанан бэйэлэрин билсиһэллэрэ ирдэнэр.

Сахалар буор кут кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэрин былыр-былыргыттан билэн олохторугар туһаналларын бэлиэтин «Төрүт уус ыал», «Төрүт-уус ыал оҕото» диэн этиилэр бааллара бигэргэтэр. Маннык үтүө ыал аатын-суолун үгүс көлүөнэлэр тухары бэрээдэктээх, үлэһит, арыгыһыт буолбат, ыар, хара айыылары оҥорботох дьон ылаллар.

Киһи билбэт, оҥорбот быһыыларын оҥоруу саҥаны айыы, айыы буолар. Билигин дьон бары үөрэҕи-билиини баһылааннар киһи билбэт уонна оҥорбот үчүгэй быһыылара диэн лаппа аҕыйааннар, суох кэриэтэ буолан тураллар. Киһи оҥорбот быһыылара барылара кэриэтэ куһаҕан быһыыларга киирсэллэр. Айыыны оҥоруу куһаҕан быһыыны оҥорууга тэҥнэнэр быһыы буолан турар.

Саха дьоно «Айыы диэмэ», «Айыыны оҥорума» диэн үөрэхтэрэ ити быһаарыыга олоҕурар, онтон тирэх ылар. Саҥаны айыы “үчүгэй” диэһин быстах санаа, уһуну-киэҥи ырыҥалаабат, үчүгэйи, куһаҕаны араарбат буолуу бэлиэтэ, субу күннээҕинэн эрэ быһаарыы уонна бэйэлэрэ дьон олоҕор туһалаах эбэтэр соччо туһата суох, үрүҥ, хара айыылары кыайан араарбатарын бэлиэтэ буолар. Саха дьонун өй-санаа туһунан этиилэрин кэлэр көлүөнэлэри иитээччилэр уонна үөрэтээччилэр таба өйдөөн, билэн туһаныахтара этэ.

Өй-санаа үөрэҕин сыыһа хайысханан үөрэтии, "айыы үчүгэй" диэн сымыйанан этии кэлэр көлүөнэлэр өйдөрө-санаалара туруга суох буолуутугар тириэрдэн эдэрдэр буруйу, куһаҕан быһыыны элбэхтик оҥороллоругар, бэйэлэригэр тиийинэллэригэр күһэйэр.

Саха тыла олус былыргы кэмҥэ үөскээбит тыл буолан өй-санаа тутулуктарын сүтэрбэккэ эрэ сылдьар. «Ай» диэн бэйэтэ икки өрүттээх; үчүгэйи уонна куһаҕаны холбуу ылан быһаарар тылга «ыы» диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллиититтэн үөскээбит «айыы» диэн тыл куһаҕан өрүтэ баһыйар буолан хаалыытыттан сэрэхтээх, куһаҕана элбэх тылга кубулуйар. Саныыр санааттан илэтигэр оҥорон таһаарыыга, бу оҥорор быһыыбыт куһаҕан өттүгэр уларыйара элбэҕин бэлиэтиир.

Айыы диэн сэрэхтээх, улаханнык этиллибэт, элбэхтик туттуллубат тыл. Сахалар «Айыы диэмэ», “Айыыны оҥорума” диэн оҕолорун үөрэтэллэр. Бу тыл куһаҕан дорҕооннооҕуттан, куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөбүттэн оҕолорун сэрэтэр, харыстыыр быһыылара буолар. Уһун үйэлээх саха дьоно олохторун үөрэҕин сиргэ-буорга тэпсибэттэр. Киһи үйэтэ кылгас, онтон сахалар өссө даҕаны уһун үйэни ситиһэллэр. "Айыы үчүгэй, айыыны оҥоруҥ" диэн айдаарары аҕыйаттахха, кэлэр көлүөнэлэр өйдөрө-санаалара туруктаах буолуутуттан төрөппүттэр бэйэлэрэ абыраналлар.

Буор куту үөрэтии «Кут-сүр үөрэҕэ» диэн үлэҕэ саҕаламмыта. Араас үлэлэр уустук хамсаныылара уонна итиини-тымныыны тулуйар буолуу киһи куруук дьарыктана сылдьан, үөрүйэх буолууну ситистэҕинэ эрэ туһалаах буолбуттара биллэр. Буор кут киһиэхэ олус өр кэмҥэ үөскүүр. Киһи салгын кутунан билбит билиитин үгэс оҥостон, онтон салгыы дьарыктанан үөрүйэх оҥоһуннаҕына, бу үөрүйэҕэ этин-сиинин уларыттаҕына буор кут үөскүүр.

Эр киһи оҕону сааһын ситиэҕиттэн ыла, хаһан баҕарар, 80 да сааһыгар оҥорор кыахтааҕын оннооҕор медицинэ үөрэҕэ бигэргэтэр. «Кырдьаҕас төрөппүттэр оҕолоро өйдөөх буолар» диэн сахалар этэллэр. Бу айылҕа биэрбит, сайдыыны ситиһиигэ аналлаах ураты бэлэҕин атын омук батталыттан, сахалыы олох үөрэҕин туһаммакка хаалларан сылдьабыт.

50 саастаах эр киһи олоҕун аҥарын олорон өйө-санаата эбиллэн араас үөрүйэхтэрэ биллэрдик элбииллэр. Кини бу сааһыгар эдэр дьахтары кэргэн ылан оҕолоноро буоллар ураты өйдөөх, үлэһит оҕолору төрөтөр кыахтаах буолар. Биһиги аныгы олохпутугар кылгас санаалаах омугу үтүктэрбитинэн маннык дьаһаныы билигин кыаттарбат буола сылдьар.

Билигин ыаллар биир, икки оҕолорун саҥа ыал буолаат даҕаны утуу-субуу оҕолонон баран онон бүтэллэр. Бу эдэр, бэйэлэрин буор куттара сайда, үөскүү иликтэринэ оҕоломмут оҕолоро буор кута букатын аҕыйах, ол аата эһэтиттэн эбэтэр эбэтиттэн эрэ ордон кэлбитэ эрэ баар буолуон сөп. Биир кэмҥэ улаатан иһэр оҕолор кыра оҕо диэни көрбөккө эрэ улаатыылара, бэйэлэрэ оҕолонон олору көрөөрү гыннахтарына, тугу да сатаабаттара, билбэттэрэ, оҥоро үөрэммэтэхтэрэ биллэн тахсар. Сахалыы кут-сүр үөрэҕин тутуһуу бу сыыһа быһыыны көннөрөр.

Буор кута аҕыйах киһи үлэҕэ-хамнаска сыһыана тоҥкуруун, уустук хамсаныылары оҥорор кыаҕа аҕыйах буолан хаалара элбэхтик саҥалыы, олус уһуннук үөрэнэригэр, саҥалыы буор кутун үөскэтинэригэр тириэрдэр. Киһи уһун үйэтин тухары мунньунар өйүттэн-санаатыттан, үс кутуттан буор кут эрэ кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэр кыахтаах. Уһуннук дьарыктаныыттан киһи этэ-сиинэ үөрүйэх буолуу таһымыгар тиийдэҕинэ буор кут өйө-санаата эти-сиини бэйэтигэр сөп түбэһэр гына уларытар. Онтон салгыы бу уларыйбыт эт-сиин кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэр кыахтанар.

Үөрүйэх буолуу өй-санаа сайдыытын саамай үрдүкү таһыма буолар. Тымныыны тулуйарга үөрэнии төһө эмэ эрэйдээҕин иһин киһи кыра ыарыыларга ылларбат буолуута ордук туһалаах. Тымныынан эти-сиини эрчийии киһи үйэтин тухары тохтообокко салҕанан иһэрэ ордук.

Эти-сиини үөрүйэх буолууга диэри эрчийиэххэ, утумнаахтык дьарыктыахха наадатын улахан спортсменнар билэллэр уонна туһаналлар. Үөрүйэх буолуохха диэри эрчиллии быччыҥнар ураты түргэнник хамсаныыны оҥороллоругар тириэрдэр. Тустууга быраҕыылары оҥоруу олус түргэтээтэҕинэ, утарылаһааччы хойутаан хаалан кыайан утарыласпатаҕына эрэ кыаллар кыахтаах.

Киһи өйө-санаата сайдыыта диэн үөрэҕи ылынан, иҥэринэн, салгын кутун сайыннарыыта салгыы баран, элбэхтэ хос-хос хатыланан үгэстэри үөскэтинэн ийэ куту иитиниитэ буолар. Бу үөскээбит ийэ куппут көмөтүнэн эппитин-сииммитин утумнаахтык эрчийэн, үлэлээн-хамсаан үөрүйэхтэри, ол аата буор куту үөскэтинии буолар.

Туохха барытыгар, үлэҕэ-хамнаска үөрүйэх буолууну ситиһии, ол аата буор куту сайыннарыы киһи өйө-санаата сайдыытын саамай үрдүкү чыпчаала буолар уонна сайдыыны дьиҥнээхтик, олохтоохтук ситиһэр кыаҕы биэрэр. Салгын кут билиитэ киһи өйө көтөн хаалар эбэтэр баайыллан ылар кэмигэр суох буолан хаалар онтон, буор кут, үөрүйэх буолуу хаһан да умнуллубат, үйэлэр тухары дьайар кыахтаах уонна кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэр.

Туһаныллыбыт литература.

1. Саха төрүт культурата. 11 чааһа. Саха республикатын үөрэҕин министерствота. Учууталга көмө. Дьокуускай: 1992.- 80 с.

2. Афанасьев Л.А. Айыы үөрэҕэ. Дьокуускай: «Ситим» КиФ, 1993.- 184 с.

3. Курууппа ойуун көрүүлэрэ. Дьокуускай: «Бичик» Нац. кинигэ кыһата, 1993.- 56 с.

4. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. / П.С.Афанасьев ре-дакциятынан - Дьокуускай: «Бичик» нац. Кинигэ кыһата, 1994.- 264 с.

5. Л.Рон Хаббард. Дианетика. Современная наука душевного здо¬ровья. Учебник по дианетике. / Пер. с англ. под общей ред.

6. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: Бичик, 2004. - 128 с.

Өссө маны көр