Буор кут мөлтөөһүнэ
Буор кут мөлтөөһүнэ диэн кыайан хамсаммат буолуу үөскээһинэ ааттанар.
Сааһырыахтарыгар диэри эттэрэ-сииннэрэ мөлтөөбөккө олохторун олорор эр дьон соччо элбэҕэ суохтар диэн барыны билэр, статистика этэр. Эр киһи олоҕор араас сыыһа-халты туттунууга, быстах быһыыга түбэһиитэ элбэҕэ онно эмиэ эбиллэр. Эр дьон бэртэрэ, өйдөрө-санаалара туруктааҕа, тулуурдаахтара доруобуйалара мөлтөөбөккө, эттэрэ-сииннэрэ бөҕөтүн ыһыктыбакка кырдьар саастарыгар тиийэллэр.
Айылҕа айбытын быһыытынан сааһырбыт эр киһи оҕо оҥорор дьоҕура кыччаабат, итини медицинэ науката эмиэ бигэргэтэр. Эр киһи сааһыран истэҕин аайы сайдан, мунньуллан иһэр буор кутун, үөрүйэхтэрин оҕолоругар биэрэр кыаҕа хаалан хаалбат. Былыргы сахалар айылҕа ити биэриитин сатаан, табан туһаналлар этэ. Кыахтаах эр киһи үс кэргэннээх буолара.
Буор кут өйө-санаата диэн киһи хамсаныыларга дьоҕура, этэ-сиинэ хамсаныыларга үөрүйэҕэ ааттанар. Төһөнөн буор кут өйө-санаата сайдыылаах, үөрүйэхтэргэ үөрэммит буоллаҕына, киһи араас уустук хамсаныылары улахан эрэйэ суох оҥоро үөрэнэр кыахтанар.
Үлэлиир, хамсыыр киһиэхэ буор кут үйэтин тухары мунньуллан, өйө-санаата эбиллэн иһэр. Элбэх араас үөрүйэхтэр үөскээннэр киһи этигэр-сиинигэр олохсуйан иһэллэриттэн буор кут сайдан иһэр.
Үйэтин тухары элбэхтик үлэлээн-хамсаан сааһырыар диэри элбэх буор куту үөскэтиммит эр киһи эдэр дьахтары кэргэн ылан оҕолоннохторуна, оҕолоро өйдөөх, сайдыылаах буор куттаах төрүүрүттэн үлэҕэ-хамнаска үөрүйэҕэ, дьоҕура элбэх буолан үөрэҕи, билиини, уустук үлэни-хамнаһы баһылааһыны ситиһэрэ ураты түргэн буолуон сөп диэн сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ этэр.
Уустук хамсаныылары киһи олус өр үөрэнэн, эрчиллэн, этэ-сиинэ үөрүйэх буоллаҕына эрэ баһылаан, тупсаҕайдык, имигэстик оҥорор буолар. Хамсаныыларга үөрүйэх буолуу буор куту үөскэтэр. Бары хамсаныылары оҥоруу буор куттан олус улахан тутулуктаах. Буор кут, эти-сиини хамсатарга аналлаах өй-санаа үөрүйэх буоллахха эрэ үөскээн эккэ-сииҥҥэ иҥэр.
Эдэр тустууктар ситиһиилэрэ мөлтөҕүттэн бары да санааргыыллар, тренердэри мөҕө-этэ, буруйдуу сатыыллар. Кэлин кэмҥэ ыал буолааччылар эдэр эрдэхтэринэ, холбоһоот даҕаны биир, икки оҕону төрөтөн баран онон бүтэр буоллулар. Эдэр эрдэхтэринэ оҕоломмут оҕолоро буор кута сайдыыта мөлтөҕүттэн этэ-сиинэ хамсаныыларга үөрүйэҕэ суох, үлэҕэ-хамнаска дьоҕура аҕыйах буола төрүүр. Эдэр төрөппүттэр саҥа үлэлээн-хамсаан буор куттара, бу кэмҥэ саҥа сайдан эрэр кэмэ буолар. Киһи бэйэтэ үлэлээн-хамсаан үөскэтинэ сатыыр буор кута уһуннук дьарыктаннахха, эрчилиннэххэ эрэ үөскээн, үөрүйэххэ кубулуйан олохсуйар.
Хамсаныыларынан дьарыктаныы үрдүкү чыпчаалын тустуу быһаарара ордук табыллар. Чыпчылҕан түгэнэ сымсатык, кыахтаахтык хамсаныы, үөрүйэх буолбут быраҕыылары туһаныы тустууга ситиһиинии, кыайыыны оҥорууга тириэрдэр.
Тустууктар династиялара салҕанан испэт, быстан хаалар. Хамсаныылары оҥорууга сайдыы чыпчаалын ситиспит отутуттан тахсыбыт улахан тустуук оҕолонон сайдыылаах буор кутун оҕотугар биэрэрэ билигин хаалан сылдьар. Сайдыылаах буор куттаах оҕолор төрөөбөттөрүттэн эдэрдэрбит тустууга ситиһиилэрэ мөлтөөтө. Олоххо хаалыыны үөскэтэр православнай таҥара үөрэҕин тутуһууттан эр дьон биир эрэ кэргэннээх буолуулара олохсуйбута итэҕэйэр, тутуһар омуктары эстиигэ тириэрдэн эрэр.
Россия тустуутун билигин Кавказ уолаттара баһылаан иһэллэр, элбэх ахсааннаах ааттаах нууччалартан биир эмэ уол тустууга үрдүкү таһымы ситиһэр. Ол барыта Кавказ олохтоохторо урукку, ыраахтааҕы кэмин саҕанааҕы олохторун үгэстэрин тутуһан олороллоруттан, эр дьон сааһыран баран оҕолоноллоруттан тутулуктаах. Кавказ дьахталлара сааһыран да баран элбэхтик оҕолоноллор.
Православнай таҥара үөрэҕэ эр киһи биир эрэ кэргэннээх буолуохтаах диэн үөрэҕинэн нууччалары эһэн эрэр. Биир, икки оҕону эдэр, буор куттара ситэ сайда илигинэ оҕолоноллоруттан үлэни кыайбат буолуу үөскээтэ. Ханнык да үлэ-хамнас эдэрдэргэ кыаллыбат буолбута, кэлии үлэһиттэр аһара элбээн эрэллэриттэн биллэрин атын биричиинэлэргэ балыйаллар.
Үлэ-хамнас ыарахан, эрэйдээх, оонньуу буолбатах, хамсаныы элбэх эньиэргийэни эрэйэр. Үлэни-хамнаһы кыайыыга үөрүйэх, сатаан үлэлиир, ураты тулуурдаах буолуу киһиттэн ирдэнэр. Сайдыыны, үүнүүнү ситиһиэн баҕарар нууччалар православнай таҥара үөрэҕиттэн аккаастаннахтарына эрэ баҕа санаалара туолуон, нуучча омук сайдыан сөп.
Буор кут көлүөнэттэн көлүөнэҕэ сайдан, күүһүрэн эбэтэр мөлтөөн, ахсаан иһиэн сөп. Киһи буор кутун эрчийбэт, үлэнэн, хамсаныыларынан этин-сиинин дьарыктаабат буоллаҕына, үөрүйэхтэр үөскээбэттэриттэн буор кута сайдыбат. Буор кута сайдыбатах киһи сахалыы дьадаҥы диэн өйдөбүлүнэн толору бэриллэр. Үлэҕэ-хамнаска үөрүйэҕэ суох, хамсанарыттан сүрэҕэлдьиир, элбэхтик сытарын, сынньанарын сөбүлүүр киһи сахалыы үөрэҕинэн дьадаҥы диэн этиллэр уонна өйүн-санаатын таһыма быһаарыллар. Бу киһи оҕото өссө сатаан хамсаммат, үлэлээбэт киһи буола улаатыан сөп, онтон сиэнэ букатын мөлтүүр. Бу аймахтар эстэр дьылҕаланаллар.
Сэбиэскэй былаас сабылыалынан билигин Россия дьоно бары кэриэтэ дьадаҥылар өйдөрүгэр-санааларыгар түһэн сылдьаллар. Дьону барыларын бэлэмҥэ үөрэппит сэбиэскэй былаас эстибитин да кэннэ, оччотооҕу, бэлэмҥэ үөрэммит дьон баалларынан, бу өй-санаа билигин да хаала, тупса илик. Ол дакаастабылынан үлэни-хамнаһы кыайа-хото үлэлиир дьон биһиэхэ билигин да олус аҕыйахтар.
Дьадаҥы буолуу диэн буор кут сайдыыта суоҕун быһаарар өй-санаа уратыта хас да көлүөнэ дьон олохторун устата күүскэ үлэлээн-хамсаан эттэрин-сиинэрин эрчийиилэриттэн көнөн, тупсан барыан сөп.
Төрөппүттэриттэн бэриллибит сайдыылаах буор куттаах оҕо үлэҕэ, хамсаныыларга үөрүйэх, этин-сиинин кыайа-хото хамсатар, сатабыллаах, дьоҕурдаах буола төрүүр, улаатан истэҕинэ дьоҕура эбии киирэн иһэр. Элбэхтик хамсанарыттан үөрүйэхтэр үөскээннэр буор кута сайдан, мунньуллан иһэр кыахтанар. Үлэни-хамнаһы, эти-сиини эрчийиини кыайа-хото тутар аймахтар сайдан, чэчирээн иһэр кыахтаналлар. (1,9).
Сахалыы таҥара үөрэҕин “тенгрианство” диэн аатынан да билинии, олоххо киллэрии өй-санаа үөрэҕин оннугар түһэриэ этэ. Буор, ийэ уонна салгын куттар үөскээһиннэрин уонна эти-сиини кытта тутулуктарын сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ эрэ таба быһааран дьоҥҥо тириэрдэр кыахтаах.
Буор кут мөлтөөһүнэ диэн киһини дьадаҥы, үлэни-хамнаһы кыайбат буолууга тириэрдэр, хас да көлүөнэ дьон олохторун устата күүстээх үлэлэриттэн эрэ көнөр кыахтаах өй-санаа улахан ыарыыта буолар. Үөрэҕи аһара өрө тутуу, аҥардастыы үөрэҕинэн эрэ дьарыктаныы, өйү-санааны эрэ сайыннара сатааһын “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа сокуонугар сөп түбэспэт быһыы буоларын эт-сиин, буор кут мөлтөөһүнэ быһаарар. Үйэтин тухары аҥардастыы үөрэҕинэн, кумааҕынан дьарыктаммыт киһи оҕото эмиэ соннук дьарыктаннаҕына, сиэннэрэ этэ-сиинэ мөлтөөн-ахсаан, үлэни-хамнаһы кыайара аҕыйаан барарын киһи бэйэтин үйэтигэр да кэтээн көрүөн сөп. (2,66).
Туһаныллыбыт литература.[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1. "Саха сирэ" хаһыат, "Дьулурҕан" сыһыарыы 22.05.2012.
2. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Үс кут. - Дьокуускай: РГ "MEDIA+", 2017. - 156 с.