Буор кут буккуллуута
Буор кут буккуллуута диэн оҕо кыайан саҥарбат, сатаан хамсаммат буолуута ааттанар.
Сахалар кут-сүр үөрэхтэринэн киһи этин-сиинин хамсатар өйө-санаата буор кут диэн ааттанар уонна эти-сиини кытта куруук бииргэ сылдьар. Бу буор кут төрөппүттэриттэн оҕолоругар быһаччы бэриллэр кут буолар.
Буор кут киһи этин-сиинин араас чаастарын быччыҥнарын хамсатар аналлаах. Буор кут буккуллуута сатаан хамсаммат, саҥарбат буолуу үөскээһинигэр тириэрдиэн сөп. Билигин церебральнай паралич диэн ыарыы кыра оҕолорго элбээһинэ бэлиэтэнэр. Саҥа төрөөбүт оҕолор кыайан хамсаммат, хаампат, сатаан саҥарбат буолуулара ордук элбэх. Өй-санаа үөрэҕин быһаарыытынан аныгы дьахтар боруобалыыр аатыран, элбэх эр киһини кытта быыстала суох сылдьыһарыттан кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэр буор кут буккуллуута үөскээн итинник сатаан хамсаммат, саҥарбат оҕо төрүүрүгэр тириэрдэр.
Урукку кэмҥэ сахалар кыыс оҕо эргэ тахсарыгар атын эр киһилиин сылдьыһа илигин хайаан да ирдииллэр этэ. Оччотооҕу кэмнэргэ бары сахалар өй-санаа үөрэҕин этиилэрин тутуһаллара уонна төрөппүттэри, төрүччү үөрэҕин туһанан талан ылан бэйэлэрин удьуордуур, утумнуур кэлэр көлүөнэлэри анаан-минээн үөскэтэллэрэ.
Үчүгэй төрүттээх, төрүт-уус ыаллар уол оҕолоро кэргэн, ыал буолууларыгар кэргэн буолар кыыс оҕоҕо аналлаах көрдөбүлү кытаатыннаран биэрэр кыахтаахтар. Киһи этин-сиинин, өйүн-санаатын сайдыытын үөрэтии ити көрдөбүлү кытаанахтык ирдиир кэмэ кэлэн иһэр. Эр дьоммут сайдыылара үөрэҕи, үлэни-хамнаһы кыайаллара эбиллэн иһэрэ кэлин кэмҥэ биллэр буолла. Дьахтар хайа баҕарар эр киһиттэн бэйэтигэр маарынныыр оҕону төрөтөр кыахтаах буоллаҕына, эр киһи бэйэтигэр маарынныыр, удьуордуур, утумнуур оҕону, адьас ыраас кыыс оҕоттон, атын эр киһилиин сылдьыспатаҕына эрэ, төрөтөр кыахтанарын эр дьон эдэр эрдэхтэриттэн билэн кыыс оҕолору олус кыһанан харыстыахтарын сөп этэ.
Билигин телегония диэн саҥа наука салаата саҥардыы үөрэтэ сатыыр үөрэҕин былыргы сахалар олус чуолкайдык билэллэрэ олоххо туттар үгэстэриттэн биллэр. Ол үгэс кэргэн тахсар кыыс оҕо атын эр киһини кытта сылдьыспатах буолуутун кытаанахтык ирдээһиҥҥэ иҥэн сылдьар. Кэргэн тахсыан иннинэ атын эр киһилиин сылдьыспыт дьахтар эр киһини утумнуур оҕону кыайан төрөппөтүнэн итинник хааччахтааһын оҥоруллар эбит.
Төрүүр оҕо хайа эрэ өттүнэн дьахтар аан маҥнай сылдьыспыт киһитин курдук буолуохтааҕын былыргылар билэннэр итинник хааччахтааһыны оҥорон туһаналлар эбит. Кэтээн көрүү түмүгүнэн атын киһиттэн оҕолоох дьахтары ойох ылбыт киһи маҥнайгы оҕото анараа киһи эбэтэр ийэтин курдук буолара быдан элбэх.
Элбэх эр киһилиин сылдьыспыт дьахталлар ыарыһах оҕону үгүстүк төрөтөллөр. Манна кыайан саҥарбат, сатаан хамсаммат оҕолор төрөөһүннэрэ кэлин, аныгы сайдыылаах дьахталлар көҥүл-босхо барбыттарын кэннэ, аһара элбээбитэ бэлиэтэнэр.
Кут-сүр үөрэҕэ этэринэн буор кут буккуллуута оҕо кыайан хамсаммат, саҥарбат буолуутун үөскэтэр. Эр киһи сиэмэтин кытта буор кута дьахтарга холбуу бэриллэрэ билигин быһаарыллар кыахтанан эрэр. Элбэх эр киһилиин сылдьыспыт дьахтар буор кут буккуллуутуттан итинник, ыарыһах, кыайан хамсаммат, аанньа саҥарбат оҕону төрөтүөн сөп.
Сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ киһи үс куттаах диэн үөрэтэр. Бу куттартан буор кут киһи этин-сиинин кытта бииргэ сылдьар, хас биирдии быччыҥҥа үөскүүр хамсатарга аналлаах өй-санаа буолар. Буор кут хас биирдии быччыҥҥа, килиэткэҕэ иҥэн сылдьар уратылааҕыттан эти-сиини кытта бииргэ бэриллэр.
Былыргы сахалар үөрэхтэринэн дьон сиэбэт, бобуулаах этин чаастара хас кыыл аайы бааллар. Ол барыта уһун үйэлэр тухары саха дьоно кэтээн көрөн, боруобалаан билбит үөрэхтэрэ, үтүө үгэстэрэ буолар. Былыргыны суруйааччылар А.Е.Кулаковскай, А.А.Саввин сахалар аһылыкка туттар араас өрүттээх бобууларын сурукка киллэрэн хаалларбыттарыттан билигин билэр кыахтаахпыт.
А.А.Саввин былыргы сахалар ханнык кыыл, хайа этин сииртэн киһи этин ол чааһа уларыйыан, ыалдьыан, куһаҕаннык хамсыыр буолуон сөбүн былыргы сахалар арааран билэн олохторугар араас бобууга кубулутан туһаналларын туһунан суруйар. Кыыл-сүөл араас эттэрин чаастарын сиэһин дьоҥҥо барыларыгар; ордук дьахталларга уонна улаатан иһэр оҕолорго куһаҕаннык дьайалларын быһаарбыттар.
Холобурга, оҕо хопто этин сиэтэҕинэ саҥата куһаҕан буолуон сөп.
Оҕо ураанай кус этин сиэтэҕинэ, тыла суох буолуон сөп.
Төрөөрү сылдьар дьахтар иҥиири сиэтэҕинэ төрүүрүгэр иҥиирэ тардыан сөп.
Эһэ этин сиэтэҕинэ оҕото эһэ курдук уордаах майгылаах буолуон сөп.
Оҕолорго бобуу – тыл төбөтүн сиэтэҕинэ элбэх уу-хаар тыллаах буолуо, тиис миилэтин сиэтэҕинэ, тииһэ куһаҕан, эрдэ түһэн хаалыан сөп. (1,53).
Сахалар кыыллар ураты, киһиэхэ дьайыыта тиийиэн сөптөөх чаастарын отой сиэбэттэр. Онно киирсэллэр: ынах маҥырыыра, сылгы кистиирэ. Бу чаастары сиэтэххэ киһи саҥата буорту буолуон сөп. Ураты быччыҥнар ураты буор куттара киһиэхэ бэйэтигэр киирэн иҥэн хаалыахтарын сөбүттэн ити бобуулары оҥороллор. (2,12).
Буор кут диэн эти-сиини хамсатар өй-санаа түмсүүтэ буолан эти-сиини кытта бииргэ сылдьар. Ол иһин холбуу сиэн кэбистэххэ киһиэхэ киирэн иҥэн бэйэтин буор кутун буккуйан кэбиһэр кыахтанарын иһин сиэппэттэр, боболлор. Ол барыта олус уһун үйэлээх сахалар өй-санаа үөрэҕин дириҥник үөрэппиттэрин биллэрэр.
Кэлэр көлүөнэлэр буор куттарын буккуйбат буолууну ситиһиигэ былыргы сахалар үөрэхтэрин быһаччы туһанан кыыс оҕо кэргэн тахсарыгар ыраас кыыһынан буоларын ирдиэххэ уонна былыргылар курдук эдэр саастарыгар кэргэн тахсыыларын ситиһии омук сайдыытыгар, ахсаана элбииригэр туһалыыр. (3,64).
Туһаныллыбыт литература.[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1. Саввин А.А. Пища якутов до развития земледелия. – Якутск: ИГИ АН РС(Я), 2005. – 376 с.
2. "Туймаада уоттара" хаһыат. №94. 29.03.2012.
3. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Үс кут. - Дьокуускай: РГ "MEDIA+", 2017. - 156 с.