Үгэстэргэ үөрэтии

Саха дьонун олохторун үөрэҕэр оҕону иитии, үөрэтии диэн этиилэр бааллар. Оҕо өйө-санаата, ийэ кута кыра эрдэҕинэ аан маҥнай бэлэм үгэстэринэн иитиллэр, онтон улаатан истэҕинэ, 6 сааһыттан салгын кута үөрэҕи, билиини иҥэринэн сайдар. Биһиги үгэстэргэ иитиини, үөрэтиини саҕалааһыммыт бу быһаарыыга олоҕурар.

Оҕо кыра эрдэҕинэ, киһини таба көрөр кэмиттэн ыла ийэ кута иитиллэр. Ийэ куту иитии диэн аан бастаан бэлэм билиилэри, үгэстэри иитэн, иҥэрэн биэриллиэхтээх. Төрөппүт тугу барытын бэйэтэ хайдах оҥорорун көрдөрөн биэрэн, үтүгэннэрэн үөрэтиитэ, “Маннык оҥор” диэн этиитэ бэлэм билиилэри иитэн, иҥэрэн биэрии диэн ааттанар уонна оҕоҕо үгэстэри, ийэ кутун үөскэтэр.

Оҕо аан маҥнайгы саҥаны билиилэрин үгэс оҥостон иҥэринэн иһэрэ түргэн. Биирдэ көрбүтүн умнубакка өйдөөн хаалара, кэлин онтун хатылыыра олус элбэх. Бу быһаарыы оҕоҕо үгэстэр аан маҥнайгы саҥаны билиилэриттэн түргэнник үөскүүллэрин биллэрэр. Үөрэргэ үөрэтэргэ аан маҥнай үөрбүт сирэйи көрдөрөн, үөрүү хайдаҕын биллэрэн биэрдэххэ, үтүктэн үөрэргэ үөрэнэр.

Сахаларга соһуччу көрө түһээт үгэскэ үөрэниини быһаарар көөчүк диэн тыл баар. Оҕо ымсыырар, ыла сатыыр баҕа санаатыттан үгэс түргэнник үөскээн хааларын бу тыл биллэрэр. “Оҕоҕо биэрбэт эрээри көөчүктээмэ” диэн сахалар оҕону үөрэтэр этиилээхтэр. Көөчүктээн баран биэрбэтэххэ оҕо айманан, ытаан барыан сөп. Бу этии көөчүктэн оҕоҕо баҕа санаа түргэнник үөскээн олохсуйан хааларын биллэрэр.

Дьиэлэригэр арыгы иһэр уонна олоруттан оҕолоругар бэрсибэт төрөппүттэр арыгынан көөчүктээн оҕолорун арыгыһыт буолууга үтүрүйэллэрин, оннук үгэһи үөскэтэн кэбиһэллэрин билиэхтэрэ этэ. Оҕоҕо арыгы иһэр куһаҕан үгэһи үөскэппэт туһугар төрөппүттэр дьиэлэригэр арыгылыа суоҕа этилэр.

Оҕо аан маҥнай тугу көрбүтэ, билбитэ, соһуйбута үгэс буолан өйүгэр-санаатыгар иҥэн ийэ кутун үөскэтэн иһэр. Бу быһаарыы дакаастабылынан көөчүк баара уонна сахалар “Оҕону соһутума” диэн үөрэхтэрэ буолар. Соһумтаҕай буолан хаалбыт оҕо үйэтин тухары соһуйа сылдьара хаалан хаалбат.

“Маннык тут”, “маннык оҥор” диэн көрдөрөн биэрэн үөрэтиилэри  оҕо үтүктэн, бэйэтэ быччыҥнарын хамсатан оҥороруттан үгэс буолан иҥэн иһэллэрэ түргэн. Үтүгүннэрэн үөрэтиини бары төрөппүттэр, иитээччилэр туһаналлар.

Бары туһалаах, үчүгэйгэ тириэрдэр билиилэри оҕо итэҕэйэр киһититтэн аан маҥнай билэн, ылынан иһэрэ үчүгэй үгэстэнэн, үчүгэй быһыыланарын үөскэтэр. Оннук үгэстэр оҕо ийэ кутугар ууруллан иһэллэриттэн үчүгэй быһыылаах киһи буола улаатар кыахтанар. Киһи оҥорор бары быһыыларын оҕо сатаан, табатык оҥоро үөрэннэҕинэ, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһаннаҕына киһи буолууну ситиһэр, киһилии быһыыланар кыахтанар.

Үгэстэргэ үөрэтии ийэ куту үөскэтэринэн оҕону иитиигэ олус улахан оруолу ылар. Үчүгэй үгэстэрдээх киһи үчүгэй быһыылаах диэн ааттанар. Үгэстэргэ үөрэтии “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн икки өрүттэнэр:

1. Үчүгэй үгэстэргэ үтүгүннэрэн үөрэтии.

2. Куһаҕан үгэстэргэ үөрэнэн хаалыы.

Үгэстэр бу икки, утарыта өрүттэрин кыахпыт баарынан дириҥник ырытан көрдөхпүтүнэ:

1. Аан дойду үрдүнэн тарҕаммыт киһи таҥаралар үчүгэй киһи буолууга ыҥыраллар. Үчүгэй үгэстэрдээх киһи, ол аата үчүгэй киһи таҥараланыы, ону үтүктэн үөрэнии үчүгэй киһи буолууну үөскэтэр. Оҕоҕо кыра эрдэҕиттэн үчүгэй үгэстэри иҥэрдэххэ, улаатан иһэн үчүгэй киһи буолууну ситиһэрэ түргэтиир.

Бэйэтэ көрсүө, сэмэй майгылаах, үчүгэй үгэстэргэ үөрэммит киһи оҕотун батыһыннара сылдьан, бэйэтин үтүгүннэрэн үчүгэй үгэстэргэ үөрэтэр кыаҕа улаатар. Оҕо улахан киһини үтүктэр майгынынан кини курдук буола улаатар кыахтанар.

2. Оҕо куһаҕан үгэстэнэн хааларыттан араҥаччылааһын төрөппүт ытык эбээһинэһэ буолар. Куһаҕан быһыыны оҥорор оҕо куһаҕан үгэстэнэн хааларыттан сэрэнии, харыстаныы ирдэнэр. Ол иһин кыра оҕо оҥорор куһаҕан быһыыта сонно тохтотуллара, хаалларыллара, атыҥҥа, үчүгэйи оҥорууга салаллара, аралдьы-тыллара эрэ табыллар.

“Мөҕүллүбэт оҕоттон киһилии киһи тахсыбат” диэн этиини дириҥник ырытыахпыт, туһатын быһаарыахпыт этэ. Оҕо өйө-санаата саҥаны билиилэриттэн сайдан иһэр. Оҕо саҥаны, биллибэти, дьон оҥорботторун оҥорор санаата аһара элбэх. Чааскыны муостаҕа быраҕан алдьанарын көрөн үөрүөн, өссө быраҕыан сөп. Маннык быһыылар тохтотулуннахтарына, маннык оҥорума диэн эттэххэ эрэ табыллар, оҕо куһаҕан үгэстэнэн хаалара тохтотуллар.

Куһаҕан быһыылары оҥоруу оҕоҕо ордук улахан интэриэһи үөскэтэринэн төрөппүт оҕо оҥорор быһыыларын көрөрө, кэтиирэ ирдэнэр көрдөбүл буолар. Оҕо куһаҕан быһыылары элбэхтэ хатылаан оҥороро куһаҕан үгэстэнэн хааларыгар тириэрдиэн сөп. Буору ыһан бурҕата оонньооһуну оҕо ордук таттаран оҥорорунан кытаанах соҕус тохтотуу эрэ туһалыыр кэмэ кэлэр. Бу быһаарыыны тутуһан сахалар “Мөҕүллүбэт оҕоттон киһилии киһи тахсыбат” диэн оҕону үөрэтиигэ туттуллар этиини оҥорбуттар.

Оҕо улаатан иһэн ситиһэ сатыыр баҕа санаата төрөппүтүн курдук буолууга туһуланнаҕына ситиһэр кыаҕа түргэтиир. Бары таҥара үөрэхтэрэ үчүгэй киһи буолууга, киһилии быһыыланыыга ыҥыраллар. Үчүгэйи уонна куһаҕаны билэн, таба арааран олоҕор туһана үөрэннэҕинэ оҕо киһи буолууну ситиһэр.

Сахалар үгэстэринэн оҕо кыра, ийэ кута иитиллэр эрдэҕинэ “Хара харахтаахха көрдөрбөккө” эрэ улаатыннарыллар. Ол барыта оҕо кыра эрдэҕинэ үгэстэргэ түргэнник үөрэнэриттэн, куһаҕаны оҥорон куһаҕан үгэстэнэн хааларыттан харыстаан оҥоруллар быһыы буолар. Элбэх оҕолоох ыаллар оҕолоро киһилии майгылара элбэҕин дьиэлэригэр олорор дьахталлар үөскэтэллэр.

Оҕону кыра эрдэҕинэ иитиигэ, үөрэтиигэ хайҕаан, манньалаан биэрии, хос-хос хатылаан оҥотторуу улахан туһалааҕын бары билэллэр, туһаналлар. Тугу барытын хос-хос хатылаан оҥоруу үгэстэри үөскэтэр. Кыра оҕо оҥорбут ураты быһыыта, үгэстэри быһалыы үөскэтэринэн ийэ кута сайдара түргэтиир. 

Оҕону кыра эрдэҕинэ иитии ийэ кута үөскүүрүнэн уонна улааппытын да кэннэ салайа сылдьарынан суолтата олус улахан. Аныгы сокуон быһыытынан дьахталлар оҕо көрүүтүгэр үс сааһыгар диэри олорон эрэ көрүүлэрэ арыыйда итэҕэс. Оҕо ийэ кута 5 сааһыгар диэри үөскүүрүнэн ийэ оҕону көрөр кэмэ уһатыллыа этэ.

Төрөппүттэр оҕо ийэ кутун иитиигэ ордук улахан оруолу биэрэллэрэ, кут-сүр үөрэҕин туһаналлара эрэйиллэр.  (1,20).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Оҕо өйө-санаата сайдыыта / И.И.Каженкин- Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2021. – 152 с.