Оҕону иитии

Оҕо киһини, ийэтин иккис ыйыгар таба көрөн билэр буолар. Кыра эрдэҕинэ тарбахтара кыайан хамсаабаттар, илиитин, атаҕын мээнэ хамсатар. Үһүс ыйа туола илигинэ ыйанан турар оонньууру таба охсон хамсатар буолар. Бу кэмтэн саҕалаан оҕо этин-сиинин сатаан хамсата үөрэтэр, буор кута сыыйа сайдар, сатаан, табан хамсанарга, тутан ыларга үөрэнэр. Оҕо сатаан хамсанарга саҥа үөрэнэрин биллэрэр бэлиэнэн сорох оҕолор илиилэрин таах хамсаталларыгар тыҥырахтарынан хайыта тардынан кэбиһэллэрэ буолар. Бу быһыы сатаан хамсаммат буолууну бэлиэтиир. Онтон сэрэнэн илиилэригэр таҥастан тигиллибит муҥур үтүлүгү кэтэрдэн кэбиһэллэр.

Оҕо аан маҥнайгы өйдөөн-санаан хамсаныыта хам, бобуччу  тутуу, тутуһуу буолар. Үһүс ыйыгар тутуһа, тарбахтарын хамсата үөрэнэр. Тугу эмэ булан хам тута үөрэннэр эрэ тардыалаабытынан барар. Манна ийэ баттаҕа, кулгааҕа түбэһиэхтэрин сөп. Ытарҕаны таба көрөн тутан ыллаҕына ыарыылаахтык тардан кэбиһиэн сөп. Ол иһин ийэлэр сэрэнэннэр ытарҕаларын устан кэбиһэллэр. Бу быһаарыы оҕо сатаан хамсанарга дьоҕура, буор кута кыра эрдэҕиттэн сыыйа үөскээн олохсуйарын, сайдан иһэрин биллэрэр.

Оҕоҕо өйө-санаата киириитэ киһини таба көрөр кэмиттэн сайдан барар. Ийэтэ оҕотун көрөн үөрдэҕинэ үтүктэн үөрбүтүнэн барар. Үөрэргэ үөрэммит оҕо майгына сымнаҕас, үөрэҕи ылымтыа буолар. Оҕо саҥаны билэн, олору оҥоро сатаан иһиититтэн өйө-санаата күнтэн күн түргэнник сайдан иһэр.

Оҕону кыра эрдэҕинэ үөрэтии бу кэмҥэ буор уонна ийэ кута саҥа сайдалларынан улахан киһини үөрэтэртэн туспа уратылардаах. Бу уратылары сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ эрэ таба быһааран төрөппүттэргэ тириэрдэрин туһаныы эрэйиллэр.

Киһи буолууга үөрэнии саҕаланыытынан оҕо атаҕар туран хаамыыта уонна кыбыытын кыанарга үөрэниитэ буолар. Аныгы үйэҕэ памперс диэн оҕоҕо кэтэрдэн кэбиһэр, ууну оборор таҥас баар буолуута ийэлэри элбэх түбүктэн быыһаата. Арай бу таҥас оҕо кыра кыратык ииктии сылдьарын үөскэтэн кыбыытын бэйэтэ кыана үөрэнэригэр кыайан көмөлөспөт.

Оҕону кыбыытын кыанарыгар утуйа сытан ииктээбэт диэн этиини тутуһан утуйан турарын кытта бэйэтин ииктэтэ үөрэтии туһалыыр. Төһө да эрэйдээҕин иһин күнүс сылдьарыгар памперсы кэтэрдимиэххэ, кэмиттэн кэмигэр горшокка олордо үөрэтиэххэ. Биир сааһын лаппа ааһан баран иккитигэр диэри кыбыытын кыанарга үөрэнэр кыахтаах.

Оҕо кыра эрдэҕинэ үтүктэн үөрэниитэ баһылаан иһэр. Тугу үтүктүбүтэ түргэнник үгэс буолан ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар ууруллан иһэр уратылаах уонна киһи улааппытын да кэннэ, бу кута дьайа, оҥорор быһыыларын хонтуруоллуу сылдьар. Ол иһин төрөппүттэр оҕолоро тугу оонньууругар, саҥарарыгар, ханнык үгэстэри иҥэринэригэр тиийэ хонтуруоллуу, көрө-истэ сылдьыахтара этэ.

Куһаҕан тыл куһаҕаннык дьайар. Өйү-санааны уларытар. Куруук “рр” диэн саҥарар киһи кыыһырымтаҕай соҕус буолара ханан даҕаны саарбахтаммат. “Ыы” диэн саҥаран оонньуур оҕо сотору ытыыра киириэн сөбүн кырдьаҕастар билэллэрэ, эрдэттэн тохтотоллор этэ. “Ыы” дорҕоонунан бүтэр икки сүһүөхтээх тыллар бары кэриэтэ куһаҕаны түстүүллэриттэн сэрэниэ этибит. Өй-санаа үөрэҕин билэр кырдьаҕастар куһаҕан тыллары саҥардыбаттар этэ, “Айыы буолуо” диэн тохтотоллоро. Куһаҕан тыл суолтата оҕо өйүгэр-санаатыгар үгэс буолан иҥэн хаалаҕына, ол куһаҕан быһыыны бэйэтэ оҥоруон сөбө эрдэттэн сэрэниини хайаан да ирдиир.

Былыргы сахалар оҕо кыра эрдэҕинэ уһун тыллаах быһа этиэ диэн туспа харахтаахха көрдөрбөккө иитэллэрэ, улаатыннараллара, чахчы бэйэлэрин курдук өйдөөх-санаалаах киһи буоларын бэйэлэрэ иитэн, үөрэтэн хааччыйаллара.

Билигин ырыынах кэмэ кэлэн төрөппүттэр кыра да буоллар уһун үйэлэрин тухары төһө эмэ баайы-малы мунньунар кыахтаннылар. Кинилэр оҕолоро улаатан бэйэлэрин курдук байыыны-тайыыны ситиһэн иһиэхтэрин ордук баҕарар санаалара улаатта. Ол иһин оҕону иитиигэ-үөрэтиигэ кыра эрдэҕиттэн сахалар кут-сүр үөрэхтэрин тутустахтарына табылларын билиэхтэрэ этэ.

Улаатан иһэн кыра оҕону көрүүгэ-истиигэ төрөппүттэрин, эбэтин көрүүлэринэн-истиилэринэн, салайыыларынан, ыйан биэриилэринэн үөрэммэтэх эдэр киһи бэйэтэ оҕолонон, кинини көрөөрү гыннаҕына аҥардастыы атаахтатыы, бэлэмҥэ үөрэтии диэки салаллан хаалар кыахтанар. “Биир оҕо атаах буолар” диэн этии итини бигэргэтэр. Оҕону атаахтык иитэн кэбиһии өйө-санаата сайдыытын, үгэстэрэ, куттара үөскээһинин кэмин билбэттэн, сахалар кут-сүр үөрэхтэрин тутуспаттан үөскүүр.

“Оҕом улааттаҕына өйө киириэ” диэн этии аҥардастыы оҕо салгын кута үөрэҕи ылынан сайдыытын, өйө, билиитэ эбиллиитин эрэ быһаарар. Онтон сахалар үөрэхтэрэ киһи үс аҥы өйдөөх-санаалаах, үс куттаах диэн этэр; буор, ийэ уонна салгын куттар диэн ааттаналлар. Бу куттар киһиэхэ дьайыылара тус-туспаларын арааран билэн, оҕоҕо үөскүүр, сайдар кэмнэрин куоттаран кэбиспэккэ иитиэххэ, үөрэтиэххэ наадатын билии, кут-сүр үөрэҕин туһаныы эрэйиллэр.

Кырдьар саастарыгар оҕолоро көрбөккө-истибэккэ бырахпыт кырдьаҕастара оҕолорун кыра эрдэхтэринэ атаахтатан, киһилии быһыыга ииппэтэхтэрин дьэ билэн улахан хомолтоҕо түһэллэр.

Киһи “Ким эрэ этэрэ” диэни соччо ылынан истибэт, бэйэтэ хайдах сатыырынан, кыайарынан оҕолорун иитэрин-үөрэтэрин хаһан да бырахпат. Биир оҕолоох дьон оҕолорун атаахтата сатыылларын хаһан да быраҕар кыахтара суох курдук, арай үөрэҕи-билиини, кут-сүр үөрэҕин туһанан аҕыйатыахтарын сөп. Эдэрдэр олоххо уопуттаах кырдьаҕастарын кытта кыттыһан оҕону көрөллөрө улахан туһалаах.

Оҕо туохха эмэ наадыйдаҕына, көрдөөтөҕүнэ тук курдук ыла охсон биэрбэккэ, кэтэһиннэрэн, аан бастаан баҕа санаатын үөскэтэн баран биэрдэххэ уонна “Улааттаххына бэйэҥ ылыаҥ, ситиһиэҥ” диэн этэн үөрэттэххэ, оҕоҕо улаата охсор баҕа санаата күүһүрэрин тэҥэ, кэтэһэр, күүтэр, тулуурдаах буолар санаата сайдар.

Төрөппүт оҕотун баҕа санаатын үөскэтэн, күүһүрдэн биэрэр кыахтаах. “Мин ситиспэтэхпин оҕом ситиһиэҕэ” диэн баҕа санааны төрөппүт оҕотугар тириэртэҕинэ оҕото элбэҕи ситиһэр кыахтанар.

Аһара иллэҥсийбит төрөппүттэр оҕо ийэ кута иитиллэр, бэрээдэккэ үөрэнэр кэмигэр, 5 эбэтэр 6 сааһыгар диэри үөрэппэккэ, аҥардастыы атаахтата, көрө-истэ, олоххо туһата суох оонньуурдарынан оонньото, бэлэмҥэ үөрэтэ сылдьаллар. Эдэрдэр бэрээдэги кэһиилэрэ кыра эрдэҕинэ ийэ куттара хайдах иитиллибититтэн улахан тутулуктааҕын билиниэ этибит. Эдэр саастарыгар быстах быһыыга түбэһэн хаалар оҕолоох төрөппүттэри төһө да аһына санаабыппыт иһин, оҕотун иитэригэр атаахтатыы, аһара барыы өттүгэр айыыны “үчүгэй” диэн этэн халыйыыны үөскэппититтэн таҥара накааһа тиийэн кэлбитин билинэргэ тиийиллэр.

Оҕо тугу эмэ оҥороругар аһара туттунан кэбиһэн куһаҕаҥҥа тириэрдэн кэбиһэрэ элбэх. Оҕону кыра эрдэҕиттэн көрсүө, сэмэй буолууга ииттэххэ, “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэттэххэ ол-бу, буолар-буолбат саҥаны айыыны оҥоро сатаан сыыһа-халты туттунан быстах быһыыга киирэн биэрбэт кыахтанарын төрөппүттэр туһаныахтара этэ.

Аһара көрүү-истии, барыттан бары харыстыы сатааһын оҕону төттөрүгэ үөрэтэр. Төрөппүттэр оҕолорун төһө көрөллөр-истэллэр даҕаны, оҕо ити көрүүгэ-истиигэ үөрэнэн, үгэс оҥостон иһэринэн, бэйэтэ, этэ-сиинэ улаатан иһэрин курдук көрүүтэ-истиитэ эмиэ улаатан иһэригэр тиийэр.

Оҕо барыта ийэлээҕиттэн кыыс оҕолору иитии, улаатыннарыы ханнык да уустугу үөскэппэт. Арай соҕотох дьахтар оҕотун ыал буолуу үөрэҕэр кыайан ииппэтиттэн, эр дьону кытта хайдах тапсары, бииргэ олорору билбэтиттэн, оҕото эмиэ аҥардас дьахтарга кубулуйар кыаҕын улаатыннаран кэбиһэр.

Оҕону ыал эрэ, ол аата дьахтардаах эр киһи иккиэн көмөлөөн эрэ ииттэхтэринэ киһилии киһи буола улаатар кыаҕа баар буолар. Дьон икки өрүттэрин билии үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэн олоххо туһаныыга туһата олус улахан. Ол курдук олоххо дьахтар аҥардастыы харыстааһын, көрүү-истии диэки хайысханы тутуһар, онтон эр киһи харыстанарга оҕо бэйэтэ үөрэнэрин ситиһиигэ дьулуһарынан уратылаахтар. Ол аата аҥардас дьахтар ииппит, улаатыннарбыт оҕото үлэҕэ-хамнаска мөлтөһүөр буолар, онтон эр киһи ииппит, улаатыннарбыт оҕото үлэни-хамнаһы кыайыан сөбө быһаарыллар.

Иитии диэн оҕо ийэ кутун бэлэм үгэстэринэн толорон биэрии ааттанар. Улахан киһи бэлэм билиилэрин оҕотугар иитэн, көһөрөн биэриитэ иитии диэн ааттанар. Ол курдук ньуосканы маннык тут, уруучуканы, харандааһы бу курдук тутуллар диэн көрдөрөн үөрэтии соннук эрэ туттахха үчүгэйин, туһалааҕын быһаара, оҕоҕо тириэрдэ сатаабат, арай хайдах тутары эрэ көрдөрөн үөрэтэр. Бу үөрэх кыра оҕоҕо сөп буолар уонна иитии диэн өйү-санааны быһаччы биэриини биллэрэр. Оҕо киһини таба көрөр кэмиттэн саҕалаан 5 эбэтэр 6 сааһыгар диэри иитиллэр.

Оҕону иитии “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэр икки өрүттэнэрин табан туһаныы эрэйиллэр:

1. Үчүгэй иитиилээх диэн ааттанар оҕо бэрээдэктээх, көрсүө, сэмэй, аһара мэниктээбэт, киһи быһыылаах, улахан киһини ытыктыыр, этэрин болҕойон истэр, эппитин курдук толорор, үлэни-хамнаһы кыаҕа баарынан сатыыр оҕо буолар.

Үчүгэй үгэстэргэ үөрэммит оҕо үчүгэй иитиилээх диэн ааттанар. Оҕо үчүгэй иитиилэниитэ аҥардастыы төрөппүттэртэн, иитээччи-лэриттэн эрэ тутулуктаах. Ханнык өйү-санааны, үгэстэри төрөппүт оҕотугар кыра эрдэҕинэ ийэ кутугар иҥэрэр даҕаны соннук иитиилээх буола улаатар.

2. Куһаҕан иитиилэнэн хаалан “макбетынан”, “маргиналларынан” ааттанар оҕолор билигин элбээн иһэллэрэ үтүө санаалаах дьону санаарҕатар буолла. Ийэ куттара үчүгэй үгэстэргэ иитиилэрэ суоҕуттан тугу да, улахан куһаҕаны да оҥордохторуна санаарҕаан, кэмсинэн көрбөт эдэрдэр элбээтилэр. Ол барыта оҕо кыра эрдэҕиттэн көҥүлүнэн ыытыллан, бу быһыы куһаҕан, манныгы оҥорума диэн үөрэҕи билбэтин биллэрэр.

Сахалар таҥараларын үөрэҕэ оҕону иитиигэ туһанар “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн тутаах этиилэрдээх. Бу этиилэр оҕо өйүгэр-санаатыгар куһаҕан быһыылары оҥоруута ийэ кутугар өйдөнөн хаалан куһаҕан үгэстэниитин суох оҥорууга олоҕураллар. Айыыны оҥоруу киһи билбэт, оҥорбот быһыыта буолан, ситэ табыллыбакка үксүгэр куһаҕан быһыыга кубулуйарын сахалар былыр үйэҕэ быһааран оҕону иитиигэ туһанарга этэллэр.

Оҕону иитии диэн ийэ кутун иитии буолар. Ийэ кут оҕо кыра эрдэҕиттэн 5 эбэтэр 6 сааһыгар диэри үөскээн өйүгэр-санаатыгар ууруллар. Үчүгэй быһыылары оҥорууга ииттэххэ үчүгэй быһыылаах киһи буола улаатар кыахтанар. Бу кут оҕо улааппытын кэннэ оҥорор быһыытын барытын хонтуруоллуур аналлаах.  (1,60).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Оҕо өйө-санаата сайдыыта / И.И.Каженкин- Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2021. – 152 с.

Өссө маны көр

• Уол оҕону иитии