Үс кут
Үс кут диэн киһи хамсаныылары оҥорор өйө-санаата тус-туспа арахсыылара ааттанар.
Сахалар кут-сүр үөрэхтэрин баһылаан, олоххо туһалааҕын сыаналаан өйдөрүн-санааларын тупсараллар.
Олохпут остуоруйатын ситэ билбэппит саҥа үөскээбит омуктарга баһыттарар, кинилэри ордугургуур санааҕа киллэрэр. Уһун үйэлээх омуктар олохторун үөрэҕэ ордук элбэх, баай буоларын ситэ сыаналааһын өссө да олохсуйа илик. Аҥардастыы үөрэҕи-билиини баһылааһын, салгын куту сайыннарыы, эти-сиини эрчийэн, үөрүйэх буолууну суох оҥорон кэлтэй сайдыылаах, туруга суох өйдөөх-санаалаах киһини үөскэтэр.
Бары сир үрдүгэр баар таҥара үөрэхтэрэ сахалар улахан киһи, үчүгэй киһи буолуу үөрэхтэриттэн үөскээн, тэнийэн тахсыбыттар. Арай олох суолун биир кэмигэр күүстээх диктатура үөскээһинэ бу таҥара үөрэхтэрин олус күүһүрдэн, улаатыннаран уонна киэҥ сирдэргэ тарҕатан кэбиспит. Кэлин кэмҥэ сахалар мөлтөөн, аҕыйаан, сүрүн үлэлэрин, тимири уһаарары уонна уһанары нууччаларга былдьатаннар ойууннарын, уустарын үөрэхтэрэ эмиэ мөлтөөтө.
Саха дьонун тус-туспа араартааһын, бытарытыы салҕанан бара турар. Саха дьонугар саҥа таҥараны «айыы үөрэҕин» cоҥнооһун итэҕэлбитин өссө мөлтөтөр, сахалар бэйэлэрэ ыһыллалларыгар төрүөт буолар. Бу үөрэх былыргы таҥарабыт үөрэҕин үрэйэр, алдьатар аналлаах буолара биллэн эрэр.
Бары таҥара үөрэхтэрин төрүттэрэ кут-сүр үөрэх, үтүө киһи өллөҕүнэ өйө-санаата айыы, святой буолуутугар олоҕурар. Айыы буолуу өйө-санаата саха дьонугар былыр-былыргыттан баар. Kиһи өллөҕүнэ өйө-санаата туспа баран айыы буолар. Ханнык айыы буолара бу өй-санаа хайдаҕыттан быһаччы тутулуктанар.
Kуһаҕанынан аатырыы, хара айыы буолуу диэн эмиэ баар. Үрүҥ диэн быһаарыы айыы хайдаҕын, үчүгэйин, дьоҥҥо туһалааҕын быһаарар буолан сүрүн оруолу ылар. Kэлэр көлүөнэлэри иитиигэ, үөрэтиигэ туттуллар өй-санаа аҥардастыы үчүгэй өттүн диэки тардыһыылаах буолуохтаах. Үрүҥ диэн быһаарыыта суох айыы буолуу хайдах да табыллыбат, өйү-санааны куһаҕан өттүгэр салайан кэбиһиэн сөп.
Kүүстээх, кыахтаах киһи кута билэр дьонноругар көмөлөһөр кыахтааҕа айыы буолууну үөскэтэр. Өлбүт киһи кута кэлэн көмө буоларыгар анаан көрдөһүү таҥараҕа, айыыга үҥүү диэн ааттанар.
Kут бу дьайыытыгар сахалар киһи буолуу, үчүгэй киһи буолуу өйдөбүлүн эбэн биэриилэрэ таҥараны үөскэппит. Бары таҥаралар үчүгэй киһи курдук ойуулаахтар, үчүгэй киһи буоларга ыҥыраллар, угуйаллар. Таҥара үөрэҕин сүрүн күүһүнэн үчүгэй киһи мөссүөнүнэн, үтүө быһыытынан дьону үтүгүннэрэн, батыһыннаран иитии буолар. Былыр үөрэх-билии сайда илигинэ таҥаралар ордук күүстээх эбиттэрэ итинэн эмиэ быһаарыллар.
Былыргы кэмҥэ кут-сүр үөрэҕин сахалар улахан кыахтаах ойууннара үөрэтэн сайыннарбыттар. Кут-сүр үөрэҕэ киһи өйүн-санаатын үөрэтэр. Сахалар билэллэринэн киһи өйө-санаата үс тус-туспа куттарга арахсар. Биһиги бу үлэбитигэр киһи үс куттара хайдах үөскээн сайдан, үүнэн иһэллэрин кылгастык быһаарыахпыт.
Былыргы сахалар киһи этэ-сиинэ уонна үс кута тус-туспалар диэн эппиттэрин биһиги билигин дакаастыахпытын наада. Ол дакаастабылларбытын киһи этэ-сиинэ уонна үс куттара, ол аата өйө-санаата, бэйэ-бэйэлэрин кытта туох тутулуктаах, сибээстээх эбиттэрин булууттан саҕалыахпыт.
Киһи эти-сиинин ханнык баҕарар өттүн кыратык даҕаны дэҥнээтэҕинэ сонно тута ыарыы үөскээн өйүгэр-санаатыгар тиийэ тарҕанар. Бу ыарыы төһө күүстээҕэ дэҥнэнии төһө улаханыттан быһаччы тутулуктаах. Хайа баҕарар тарбаҕын дэҥнээтэҕинэ киһи ыарыытыттан сонно тута ханнык эрэ көмүскэнэр эбэтэр куотар хамсаныыны оҥоро охсор. Ыарыы диэн киһи этэ-сиинэ өйүн-санаатын кытта сибээһэ, тутулуга буолар. Ол иһин ыарыы киһи этигэр-сиинигэр үөскээн баран өйүгэр-санаатыгар быһаччы дьайыыны оҥорор. Kиһи этэ-сиинэ өйүн-санаатын кытта сибээһин сүтэрдэҕинэ киһи ыарыыны билбэт буолар. Былыргы ойууннар эттэрэ ыалдьарын билбэт турукка киирэллэрэ элбэх кэпсээннэргэ суруллубуттар.
Сахалар өйдөбүллэринэн киһи этэ-сиинэ буор кутун кытта бииргэ сылдьар. Ол иһин киһи этигэр үөскээбит ыарыы сонно тута кини өйүгэр-санаатыгар тарҕанан тиийэ охсор. Ыарыыттан көмүскэнээри киһи олус түргэн хамсаныылары тугу да толкуйдуу турбакка эрэ оҥорор. Бу хамсаныылар киһи этигэр-сиинигэр иҥэн сылдьар курдуктар. Kиһи ыарыыттан көмүскэнэр быһаччы хамсаныылара уонна ыарыы туһунан өйдөбүллэрэ мунньустаннар буор кут өйүн-санаатын үөскэтэллэр. Бу өй-санаа киһи этин-сиинин баһылаан сайыннаран истэҕинэ эмиэ сайдан, күүһүрэн иһэр. Киһи элбэхтик хамсанан дьарыктанан истэҕинэ этэ-сиинэ сайдар, ыарыыны тулуйар буолара биллэрдик эбиллэр.
Kыра оҕо этэ ыалдьырыттан ордук саллар, куттанар буоллаҕына, улахан киһи ыарыы туохтан үөскүүрүн билэр, өйө-санаата күүстээх, ол иһин тулуйар күүһэ улаатан биэрэн иһэр.
Былыргылар быһааралларынан ийэ кут буор куттуун бииргэ сылдьаллар. Ийэ кут өйдөбүллэрэ оҕоҕо ийэтиттэн үтүктэн үөрэнии көмөтүнэн быһаччы бэриллэллэр. Ийэ кут өйдөбүллэрэ хос-хос хатыланан үгэскэ кубулуйар өйдөбүллэртэн үөскүүллэр. Оҕо кыра эрдэҕинэ, бэйэтэ өссө өйдөөбөт кэмигэр төрөппүттэрин үтүктэн үөрэммит үгэстэрэ уонна саҥаны билиилэрэ бары хомуллан ийэ куту үөскэтэллэр. Ийэ кут төрүт өй-санаа буолар. Ыксаллаах кэмнэргэ эбэтэр туохха эмэ түбэһэн киһи өйө көтөн ылар кэмнэригэр эбэтэр итирдэҕинэ киһини олохсуйбут үгэс өйдөбүллэринэн туһанан, быһаччы ийэ кута салайар. Ол иһин киһи бэйэтин илэ өйүгэр, салгын кутугар киирэн өйдөннөҕүнэ тугу итирэ сылдьан оҥорбутун өйдөөбөт түгэннэрэ бааллар.
Салгын кут оҕо мэйиитэ улаатан, өйө-санаата эбиллэн иһиититтэн үөскүүр. Оҕо бэйэтэ тугу оҥорбутун билэриттэн, умнубатыттан саҕаланан сайдан барар. Киһи салгын кута сайыннаҕына тугу барытын толкуйдаан, үөрэх-билии этиитинэн оҥорор буолар. Салгын кут сайыннаҕына эрэ киһи киһилии өйдөөх-санаалаах буолууну баһылыыр. Сахалар ону былыргыттан билэн киһилии киһи диэн өйдөбүлү киэҥник туттар эбиттэр. Суруйааччылар Николай Якутскай, Дмитрий Таас, Далан киһилии киһи буолуу диэн өйдөбүлү бэйэлэрин суруйууларыгар элбэхтик тутталлар.
Киһи өйө-санаата сайдан иһиитэ биллэр бэлиэлэрдээх үс таһымҥа арахсар:
1. Буор кут таһыма. Буор кут таһыма кыһыл оҕо өйүн-санаатын таһыма буолар. Оҕо сытар, аһыыр. Ыарыйдаҕына эбэтэр туга эмэтэ табыллыбатаҕына, ытыыр, үчүгэй буоллар эрэ утуйар. Өй-санаа бу таһыма хамсаныылартан үөскүүр уонна үөрүйэхтэри үөскэтэр. Оҕо улаатан хамсаныылара төһө уустугуран иһэллэр даҕаны буор кут өй-санаата эмиэ эбиллэн иһэр. Буор кут төрөппүттэриттэн оҕолоругар бэриллэн иһэр.
2. Ийэ кут таһыма. Саха дьоно оҕо өйө сайдан иһиитин бэйэлэрэ билэр «өйдөөх» кыылларыгар тэҥнииллэр. Ийэ кут өйүн-санаатын сайдыытын таһыма кыыл өйүн таһыма буолар. Ат өйө үс саастаах оҕо өйүгэр тэҥнэнэр, онтон ыт өйө - биэс саастаах оҕо саҕа өйдөөх диэн этэллэр. Өйү-санааны маннык араарыы уонна оҕо бэйэтин толкуйдуур өйө-санаата 5 эбэтэр 6 сааһыттан сайдан барыыта өй-санаа тус-туспа төрүттэрдээхтэрин быһаарар. Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэтин, төрөппүттэрин үтүктэн, көрөн үгэстэргэ үөрэнэр кэмэ ийэ кут урутаан сайдыытын, онтон салгын кут үөскүүрүн арааран чуолкайдыыр.
Оҕо ийэ кутун өйүн-санаатын сайыннарбакка эрэ аҥардастыы салгын кутун сайыннарыы кыайан табыллыбат, туруга суох өйдөөх-санаадаах киһини улаатыннар. Kиһи олоҕор буолан ааһыталыыр быстах түгэннэргэ киһини ийэ кута быһаччы салайарын биһиги бу үлэбитинэн дакаастыыбыт. Бу ийэ кут салайар кэмигэр кыайан сөптөөх быһаарыыны ылымматаҕына киһи быстах суолга түбэһэн араас сыыһа туттуулары оҥорор кыахтаах. «Өйө көппүт» эбэтэр «Өйө баайыллыбыт» кэмнэригэр биир сыыһа туттууттан киһи олоҕо барыта алдьанар түбэлтэлэрэ кэлин кэмҥэ олохпутугар элбэхтик көстөр буоллулар.
Төрөппүттэр тугу үчүгэй дииллэрин оҕолоро элбэхтэ хос-хос хатылаан оҥорор буолан, бу өйдөбүллэр үгэскэ кубулуйан оҕо өйүгэр мунньуллан иһэллэр. Маннык үгэс буолбут өйдөбүллэртэн ийэ кут өйө-санаата үөскүүр. Ол курдук үгүстүк хатыланар, куруук туттуллар өйдөбүллэр кэнникинэн уһуннук толкуйдаабакка эрэ оҥоруллар үгэс буолан хаалаллар. Ол аата, ийэ кут киһини салайыыта диэн үгэс буолбут өйдөбүллэринэн салайыныы буолар. Киһи уһун олоҕун устата үгэс буолар өйдөбүллэр эмиэ элбээн мунньуллан иһэллэр. Бу өйдөбүллэр ийэ кут өйө-санаата бытааннык да буоллар эмиэ сайдан иһэрин бэлиэтииллэр.
3. Салгын кут таһыма. Оҕо 5 эбэтэр 6 сааһыттан саҕалаан тугу оҥорбутун, көрбүтүн-истибитин умнубат, өйдүү сылдьар буолан барар. Бу кэмтэн саҕалаан киниэхэ салгын кута сайдан, бэйэтин өйүн-санаатын үөрэх-билии, сокуоннар, быраабылалар этиилэринэн салайынар буолар. Салгын кут төһө баҕарар сайдыан сөп, сайдыытын муҥура билигин букатын биллэ илик.
Киһи сайдан барыыта аан маҥнай буор куту эрчийииттэн, онтон ийэ куту иитииттэн-үөрэтииттэн саҕаланан баран салгын куту сайыннарыы буолар. Киһи үгүстүк хатыланар, куруук туттуллар өйдөбүллэрэ эмиэ ууруллан иһэр буоланнар, үгэскэ кубулуйаллар. Үгэскэ кубулуйбут өйдөбүллэри киһи быһа, толкуйдуу, быһаара сатаабакка эрэ олоҕун ханнык баҕарар кэмигэр ылан туһаммытынан барар. Киһи олоҕор ордук суолталаах үөрэҕи ылынар кэминэн ийэ кута сайдан иһэр кэмин ааҕыллар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн 5 эбэтэр 6 сааһыгар диэри үөрэммит үгэстэрэ кини өйүн-санаатын төрүтүнэн, ийэ кутунан буолаллар.
Оҕо кыра эрдэҕинэ хайдах иитиллибитэй, үөрэтиллибитэй даҕаны олоҕун устата өйө-санаата тосту уларыйбат, ол курдук сылдьар. Ийэ кут өйө-санаата ыл да уларыйа охсубат, туох эмэ уларыйыы тахсыыта саҥа үгэс уһун кэмҥэ үөскээн олохсуйдаҕына эрэ ситиһиллэр. Былыргы сахалар ити үөрэҕи дириҥник билэллэрин бэлиэтинэн эдэр киһини билиэхтэрин баҕардахтарына кини төрүттэрин ыраахха диэри ырытаннар, оҕолорун ханнык өйгө-санааҕа үөрэппиттэрин билэллэрин ааҕыахха сөп.
Билигин Аан дойду үрдүнэн сахалар кут-сүр үөрэхтэрин курдук үөрэх суох. Саха дьоно былыр-былыргыттан киһи бэйэтин уонна кини өйүн-санаатын туһунан муспут үөрэхтэрэ барылара кут-сүр үөрэҕэр түмүллэ сылдьаллар.
Кут-сүр үөрэҕин үөрэтэн, баһылаан уонна сайыннаран дьоҥҥо тиэрдээччилэр ойууннар буолаллара биллэр. Сахалар кут-сүр үөрэҕин олохсуйбут үгэстэргэ уонна үөрүйэхтэргэ кубулутаннар уһун үйэлэр тухары атын омуктардааҕар ордук кытаанахтык тутуспут буоланнар, былыргы өлөрсүүлээх, алдьатыылаах үйэлэргэ эстэн, сүтэн, симэлийэн хаалбаккалар баччаҕа, сүүрбэһис үйэни бүтэрэн саҥа үйэҕэ, үһүс тыһыынча сылларга тиийэн кэллэхтэрэ.
Бэйэлэрин үөрэхтэрин сурукка киллэрэн үйэтитэр кыахтара суох буолан сахалар кэнники түөрт сүүсчэкэ сыл устата кут-сүр үөрэҕин бэйэлэрин өйдөрүгэр-санааларыгар иҥэрэн, көлүөнэттэн-көлүөнэҕэ биэрэн бу кэмҥэ тиийэ аҕаллылар. Кэлин иччилэри, ойууннары итэҕэйбэт кэм кэлэн кут-сүр үөрэҕин букатыннаахтык умнуннаран кэбиһэ сыстылар. Билигин Аан дойду үрдүнэн сайдан иһэр өй-санаа туһунан үөрэхтэр сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ дьон олоҕор уонна өйдөрүгэр-санааларыгар чахчы сөп түбэһэрин дакаастаан эрэллэр. Киһи өйүн-санаатын үөрэтии кут-сүр үөрэҕиттэн тирэх ылан салгыы сайдара кыаллыан сөп. (1,77).
Туһаныллыбыт литература
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: Бичик, 2004. - 128 с.