Үс кут уратылара

Үс кут уратылара диэн үс кут бэйэ-бэйэлэриттэн тус-туспа арахсар бэлиэлэрэ ааттаналлар.

Былыргы улахан ойууннар куту тутан аҕалан туһааннаах киһиэхэ иҥэрэн биэрэллэрэ кэпсээҥҥэ сылдьаллар. Билигин кут диэн тугун түүл үөрэҕин туһанан саҥа быһаарылынна.

Кут диэн эти-сиини хамсатарга аналлаах өй-санаа түмсүүтэ буоларын сахалар ойууннара билэр этилэр уонна ыалдьыбыт киһини эмтииллэригэр быһаччы туһаналлара. Тыынар-тыыннаах кыылы өлөрөн, онтон доруобай кутун ылан ыалдьыбыт киһиэхэ олордон, иҥэрэн биэрэллэрэ былыргы кэпсээннэртэн биллэр.

Эт-сиин кыайан хамсаабат буолуута, санаа тымырдарын бүөлэниитэ ыарыыны үөскэтэр. Эти-сиини хамсатар өй-санаа, буор кут кыайан бэйэтин үлэтин толорбот буолуутуттан үгүс ыарыы үөскүүр. Ыалдьыбыт буор куту саҥанан, доруобайынан солбуйан, уларытан биэрдэххэ, эт-сиин хамсааһына оннугар түһэрин былыргы ойууннар табан туһаналлар.

Киһи этин бары араас быччыҥнарын хамсатар үөрүйэхтэр мунньустаннар буор куту үөскэтэллэр. Хамсана үөрүйэхтэр бары тус-туспалар уонна хас биирдии быччыҥнарга тарҕанан иҥэн сылдьаллар.

Кут оҕоҕо үөскээһинин маннык холобуртан билиэххэ сөп. Оҕо өйө-санаата сайдан, улаатан истэҕинэ кыбыытын кыанарга үөрэниитэ киһи буолуу үөрэҕин сүрүн тутулуга уонна салҕанан иһиитэ буолар. Кыра оҕо кыбыытын кыанар буолуутугар өр кэмҥэ эрэйдэнэн, быччыҥнарын салайар үөрүйэҕи үөскэтинэн, элбэх таҥаһы-сабы сууйтаран, ыраастатан, төрөппүттэрин түбүккэ түһэрэн баран сыыйа-баайа үөрэнэр. Киһи буолуу биир тутаах үөрэҕинэн кыбыыны кыатанан, туттунан сылдьыы буолар.

Тулуурдаах буолан кыбыыны кыанарга үөрэнии киһи үйэтин тухары дьайарыттан культурнай олоххо кыттар, киһи буолан дьон ортотугар сылдьар кыахтанар. Кыайан кыбыытын кыана үөрэммэтэҕинэ оҕо киһилии быһыылаахтык сылдьара кыаллымыан, өйө-санаата сүөһү таһымыттан өрө тахсыбат.

Кыбыы кылаапаннарын салайар өй-санаа киһи санаатынан салайыытынан, туһааннаах кэмигэр арыллан биэрэллэрэ чэпчэтиниигэ тириэрдэллэр. Киһи кырдьан истэҕинэ бу кылаапаннар үлэлииллэрэ уустугуран барыан сөп. Эт-сиин туруга мөлтөөһүнүттэн санаа сүүрэр тымырдара бүөлэнэн, кыараан истэхтэринэ салайыы уустугурар, кыаллыбат да буолар, эт-сиин үлэтэ кэһиллэр, араас ыарыылар үөскээн бараллар.

Эти-сиини салайар, хамсатар өй-санаа эккэ-сииҥҥэ бэйэтигэр иҥэн сылдьар. Буор кут диэн ааттанар. Мэйииттэн санаа дьайыыта тиийдэҕинэ үлэлээн, арыллан, хамсааһыны оҥорон биэрэллэр. Өй-санаа күүһүнэн салайан эти-сиини талбытынан, санаа хоту хамсатыллар. Эккэ-сииҥҥэ сыһыаннаах, араас хамсаныылары оҥорорго кыаҕы биэрэр өй-санаа киһи буор кутун үөскэтэр. Буор кут төһө сайдыылаах даҕаны киһи уустук хамсаныылары ураты түргэнник оҥорор кыахтанар. Оҕо бэйэтэ өйүнэн-санаатынан, ол аата салгын кутунан салайан илиитин, атаҕын хамсатара буор кутун эрчийэр, үөрүйэхтэр үөскүүллэр.

Ийэ кут өйө-санаата оҕо кыра, бэйэтэ өссө өйдөөбөт эрдэҕинэ олус күүскэ сайдан олохсуйан хаалар. Бу кэмҥэ оҕо ийэтин быһаччы көрөн, үтүктэн, батыһан үөрэнэрин иһин ийэ кут диэн былыргылар олус табан ааттаабыттар.

Оҕо улаатан, 5 эбэтэр 6 сааһыттан бэйэтин өйүнэн-санаатынан сайыннарар өйө-санаата салгын кут диэн ааттанар.

Саха дьонун өй-санаа, кут-сүр үөрэхтэрин билигин дьон интэриэһиргээн үөрэтэллэрэ элбээн иһэр. Уһун үйэлээх саха дьонун олохторун үөрэхтэрэ киһи өйүн-санаатын тутулуктарын олус табатык быһаарарын билинэн эрэллэр. Олус былыргы кэмнэртэн саха ойууннара киһи өйүн-санаатын дириҥник үөрэппиттэрин «Киһи үс куттаах» диэн быһаарыылара уонна куттары үс аҥы араарыылара бигэргэтэр.

Түүллэри үөрэтии - өйү-санааны үөрэтии буолар. Киһи түүлүгэр олоххо сыһыаннаах араас бэлиэлэри көрүүтэ сааһыран истэҕин аайытын ордук чуолкайданан, ырааһыран иһиитэ өй-санаа күүһүрэн иһэрин биллэрэр. Үгэс буола күүһүрбүт санаалар түүлгэ илэ көрөр курдук көстүүлэрэ өй-санаа мунньуллан күүһүрэрин, туспа сылдьар кыахтанарын быһаарар. Өй-санаа төһө күүскэ уонна эт-сиин ханнык чаастарыгар мунньуллубутуттан тутулуктааҕын саха ойууннара быһаараннар куттары үс көрүҥҥэ араарбыттар:

1. Буор кут.

2. Ийэ кут.

3. Салгын кут.

Өй-санаа үөрэҕэр ханнык баҕарар быһаарыы туох эрэ уларыйбат тирэххэ тирэнэн сайдар. Сахалар үс кут диэн быһаарыылара киһи өйө-санаата, үөрэҕи ылыныыта үс аҥы арахсыыларыгар олоҕурар уонна саха тылыгар былыр-былыргыттан маннык киирэ сылдьаллар:

1. Үөрүйэх. Буор кут эрчиллэн үөрүйэх буолар.

2. Үгэс. Ийэ кут үгэстэргэ иитиллэр.

3. Үөрэх. Салгын кут үөрэнэр.

Бу быһаарыылары биир-биир ылан куттары кытта холбоон дириҥник ырытан көрүөхпүт:

1. Yөрүйэх. Киһи өйүн-санаатын күүһүнэн үгэстэри туһанан, элбэхтик этин-сиинин хамсатан, эрчийэн этэ-сиинэ үөрүйэх буоларын ситиһиитэ үөрүйэх буолуу диэн ааттанар. Yөрүйэх буолуу диэн элбэхтик дьарыктанан, эрчиллэн эккэ-сииҥҥэ буор куту үөскэтии аата. Yөрүйэх буолбут эккэ-сииҥҥэ буор кут үөскээн олохсуйар.

Оҕо олох кыра эрдэҕиттэн этин-сиинин эрчийэрэ доруобуйатыгар ордук туһалааҕын былыргы кэмҥэ саҥа төрөөбүт оҕону хаарынан сууйуу үгэһэ баара бигэргэтэр. Оҕону кыра эрдэҕиттэн ыла тымныынан дьарыктааһын туһата улахан. Элбэхтик тымныыга сылдьар, тымныынан дьарыктанар киһи этэ-сиинэ үөрэнэн үөрүйэх буолан тымныыны ордук тулуйар, ыарыыларга ылларбат буола бөҕөргүүр.

Оҕо кыра эрдэҕинэ этэ-сиинэ ыалдьарыттан үөрэҕи быһаччы ылынан ийэ кутугар иҥэринэр. Эккэ-сииҥҥэ «Айыы-айа» буоллаҕына, бу ыарыы суох буоларын туһугар өйө-санаата ордук үлэлиир, харыстанар санаа үөскээн олохсуйар. Эккэ-сииҥҥэ кыра ыарыылары үөскэтэн үөрэтии аата «Кэһэтэн үөрэтии эбэтэр кэһэйэн үөрэнии» диэн сахалыы ааттанар. Бу үөрэх киһи үйэтин тухары умнуллубат, олус туһалаах үөрэх буолар.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн туһа киһитэ буолан уһана, үлэлии-хамсыы үөрэнэрэ кэлин үөрүйэххэ кубулуйдаҕына оҥорор-тутар кыаҕа улаатар, хаһан да хаалан хаалбат, үлэҕэ-хамнаска дьоҕурдаах буолар.

2. Yгэс. Билии-көрүү элбэхтик хос-хос хатыланан үгэскэ кубулуйдаҕына эбэтэр саҥаны, урут суоҕу билииттэн, саҥаны айыыттан ийэ кут үөскүүр. Yгэстэр уһун үйэлэргэ умнуллан, симэлийэн хаалбаттар. Yгэс диэн үгүс диэнтэн үөскээбит. Бэйэлэрэ төһө элбэхтик хатыламмыттарыттан тутулуктанан элбэх эньиэргийэни мунньунаннар туспа даҕаны сылдьар кыахтаналлар. Түүлгэ үгэстэри, ол аата араас тус-туспа бэлиэлэри, онно иҥмит өйдөбүллэри көрүллэр.

Оҕо кыра, бэйэтэ өйүгэр тутан өйдөөбөт кэмигэр быһалыы үгэстэргэ үөрэнэр. Бу үөрэх, ол аата оҕо бэйэтэ оҥорор быһыыларыттан үөрэниитэ олус дириҥник уонна хаһан да умнуллубаттык иҥэр.

Оҕоҕо ийэ кут үөскээһинин уонна киһи үйэтин тухары дьайарын маннык холобуртан быһаарыллар. Оҕо кыра, бэйэтэ өссө өйдөөбөт эрдэҕинэ олус элбэхтик эрэйдэнэн, муҥнанан, таҥас бөҕөнү марайдаан кыбыытын кыанарга, тулуйарга үөрэнэ сатыыр. Инчэҕэй таҥас хаарыйара куһаҕана үөрэх быдан түргэтииригэр уонна дириҥник иҥэригэр тириэрдэр. Бу үөрэҕэ кэлин этигэр-сиинигэр дьайан кыбыытын бэйэтэ санаатынан салайар кыахтанар уонна уһун үйэтин тухары бу үгэһэ соннук үлэлиир. Кыбыыны кыанар буолуу кэлэр көлүөнэлэргэ быһалыы, буор куту кытта кыайан бэриллибэтин, оҕо сыыйа-баайа уһун кэмҥэ бэйэтэ үөрэнэр. Оҕо үгэһи бэйэтэ, төрөппүттэрин көмөтүнэн үөскэтинэн уонна кэлин бэйэтин өйүнэн-санаатынан салайан кыбыытын кыанан сылдьарга үөрэнэр.

Yгэстэртэн ийэ кут үөскүүр. Ийэ кут киһини биллибэтинэн салайар. Быһаччы салайыыны киһи өйө көппүт, өйө баайыллыбыт кэмигэр оҥорор. Өйдөөҕөр үчүгэй баҕайы, сымнаҕас майгылаах киһи итирдэҕинэ куһаҕаннык быһыыланара кыра эрдэҕинэ элбэхтик атаахтаабытын, ийэ кута киһилии быһыыга иитиллибэтэҕин, үөрэммэтэҕин биллэрэр.

Киһи үгэстэринэн салаллан олоҕун олорор. Оҕо аан маҥнай бары быһыыларын барыларын киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэнэриттэн, бу быһыылара үгэскэ кубулуйан киһилии санаалаах, киһилии быһыылаах буола улаатар. Оҕону кыра эрдэҕинэ киһилии быһыыга үөрэтии олус улахан суолталаах уонна үйэтин тухары туһалыы сылдьарынан ордук сыаналанар.

Оҕо бэйэтэ оҥорор быһыыларыттан үөрэнэрэ ордук кытаанахтык уонна дириҥник, хаһан да умнуллубат гына өйүгэр-санаатыгар иҥэр. Оҕо оҥорор быһыыларыттан буор уонна ийэ кута иккиэн сайдаллар. Атын, саҥа үгэстэр үөскээн, урукку үгэстэри солбуйбатахтарына ийэ кут дьайыыта киһи үйэтин тухары тиийэр.

Көрөн-истэн, ааҕан, үөрэтэн, үтүктэн, боруобалаан, оҥорон көрөн билии уһун кэмҥэ хос-хос хатыланан умнуллубат буола үгэскэ кубулуйдаҕына кэлин ийэ кукка уларыйар. Билии-көрүү, өй-санаа, үөрэх этиитэ киһини салайыыга сыыйа-баайа кыттыһан бараллар.

Оҕону кыра эрдэҕинэ ийэ кутун киһилии өйгө-санааҕа иитии, бэрээдэги тутуһарга үөрэтии бастаан иһэр буолара хайаан да көрдөнөр биир тутаах ирдэбил буолар. Сахалыы таҥара үөрэҕэ оҕону кыра эрдэҕинэ иитиигэ ордук улахан суолтата итинэн быһаарыллар.

3. Үөрэх. Салгын кутунан киирэр билии-көрүү үөрэх диэн ааттанар. Киһи көрөн-истэн, ааҕан билэр билиитэ хос-хос хатыланан умнуллубат буоллаҕына, салгын куту үөскэтэр. Манна оҕо улаатан иһэн төрөппүттэриттэн, оскуолаттан учууталлартан, кинигэттэн ааҕан, көрөн-истэн бэйэтэ үөрэтэн билбит билиитэ барыта киирсэр.

Үөрэхтэн өй-санаа сайдар. Үөрэхтэн салгын кут сайдар. Элбэхтик хос-хос хатылаан үөрэппит үөрэхпит чиҥ билиигэ кубулуйдаҕына хаһан да умнуллубат. Бу билиибит сыыйа-баайа үгэскэ кубулуйан умнуллубат буолар, ийэ кукка уларыйан барар уратылаах.

Олох уустук кэмнэригэр биирдэ эмэтэ да буоллар киһи өйө баайыллар, өйө көтөр кэмэ тиийэн кэлиэн сөп. Бу кэм тиийэн кэллэҕинэ киһи салгын кута көтөн, үөрэх-билии этиитэ туһалаабат кэмигэр киһини салайыыны ийэ кута быһаччы оҥорор. Бу кэмҥэ киһи кыра оҕо эрдэҕинээҕи өйүгэр-санаатыгар түһэн ылар. Кыра эрдэҕинэ атаахтыы, аһара бэлэмҥэ үөрэммит оҕо араас сыыһа-халты туттунуулары оҥорон кэбиһиэн сөп балаһыанньата үөскээн ылар кэмэ кэлэр.

Киһиэхэ аҥардастыы салгын кутун сайыннарыы итэҕэс, ситэтэ суох буолар. Үөрэх олус уһаан хааларыгар тириэрдэрин тэҥэ, туруга суох оҥорор, олох уустук кэмнэригэр сыыһа-халты туттунан быстах быһыыга киирэн биэриэн сөп. Оҕону кыра эрдэҕиттэн ийэ кутун киһилии быһыыга, бэрээдэккэ иитии-үөрэтии хайаан да көрдөнөр тутаах көрдөбүл буолар. (1,16).

Туһаныллыбыт литература

1. "Туймаада уоттара" хаһыат. №85. 26.01.2012.