Бүөтүр Тобуруокап

Бүөтүр Тобуруокап
Төрүүрүгэр аата:	Петр Николаевич Тобуроков
Төрөөбүт күнэ:	Алтынньы 25 1917
Төрөөбүт сирэ:	Үөһээ Бүлүү, Тоҥуо Кууну
Өлбүт күнэ:	Кулун тутар 6 2001
Өлбүт сирэ:	Дьокуускай
Гражданствота:	СССР, РФ
Дьарыга:	бэйиэт, сэһэнньит
Айымньыларын тыла:	саха

Бүөтүр Тобуруокап (25.10.1917—06.03.2001) — саха норуодунай бэйиэтэ, ССРС суруйааччыларын Сойууһун чилиэнэ (1957 с.) Петр Николаевич Тобуроков литератураҕа киирбит аата.

Биография

Петр Николаевич Тобуроков 1917 с. алтынньы 25 күнүгэр Үөһээ Бүлүү улууһун Ороһу нэһилиэгэр (бэйэтэ суруйбутунан Өлөкөөн диэн Тоҥуо Куону диэн Өргүөт сиригэр, быһа холоон алтынньы ортотугар) булчут Ньукулай Тобуроков уонна Евдокия Ксенофонтовна Иванова (Улахан Огдооччуйа) дьиэ кэргэннэригэр бастакы оҕонон төрөөбүтэ. Биэһигэр 1922 с. төрөппүттэрэ оҕолорун үөрэттэрээри ийэтин дьоно олорор сирдэригэр Ороһуга көспүттэр. Уол аҕатын батан сааһыт, туһахчыт, тууһут, илимньит, мындыр булчут буола улааппыт.

Ааҕарга өссө оскуолаҕа киириэн инниттэн таайа Василий Кустуктуурап үөрэппит.

• 1928 оскуолаҕа Куорамыкыга (Үөһээ Бүлүү киинигэр) бастакы кылааска үөрэнэ киирэр. Сотору буолаат бастакы кылаас программатын билэр буолан иккис кылааска көһөрүллэр.
• 1933 сыл кыһыныгар-сааһыгар төрөппүттэрэ уонна кыра биэстээх балта хара буоспаҕа ылларан ыараханнык ыалдьаллар, Бүөтүр прививкалаах буолан тура сылдьан ыарыыны аһарар. Балта бу ыарыыттан өлөр.
• Холкуостаах ыччат оскуолатыгар (Школа колхозной молодежи) үөрэнэр сылларыгар бастакы айымньыларын суруйбут эбит. Бу кэмҥэ таайа журналист Кустуктуров Василий Ксенофонтович сабыдыала улахан этэ.
• 1934—1937 сылларга Бүлүүтээҕи учуутал техникумугар үөрэнэр. Онно райкомол секретара М. Т. Васильев сорудаҕынан киирбит.
• Киирбит сылыгар (1935?) бастакы хоһооно бэчээккэ тахсар («Колхуостаах Балбаара хоһооно»).
• 1937 сылтан кэргэнэ Евгения Васильевна Ноговицыналыын Дүллүкү, Ороһу, Нам нэһилиэктэригэр учууталлаабыттара.
• 1941 сыллаахха Тойоку ситэтэ суох оскуолатыгар дириэктэр.
• 1942 сыл сааһа — Туобуйаҕа партия райкомун уонна райисполкомун бэрэстэбиитэлинэн ананан 42 киһини армияҕа хомуйан киирбит уонна хомуйан киирбит дьонун кытта бэс ыйын 22 күнүгэр армияҕа ыҥырыллыбыт. Фроҥҥа барарга 4 төгүл көрдөһүү түһэрбитэ биллэр. Аҕа дойду Улуу сэриитигэр кыттыбыта, Сталинград фронугар сылдьыбыта, наводчик-пулеметчик этэ. Тохтобул кэмигэр агитатордыыра, листовкалары тарҕатара, саллааттар санааларын өрө көтөҕөрө.

  

  Сэриигэ

1945 сылтан ССКП чилиэнэ.
1960 с. Москваҕа Литературнай институкка Үрдүкү литературнай курстары бүтэрэр. Онно үөрэнэр саха эдэр ыччатын суруйуу кистэлэҥнэригэр угуйар, творческай семинары салайан ыытар.
1976—1979 сылларга Литературнай институкка старшай преподавателлиир, саха тылбаасчыттарын үөрэтэр.
1979 сылтан идэтийбит суруйааччы буолар.
Бүөтүр Тобуруокап Дьокуускайга кулун тутар 6 күнүгэр 2001 с. өлбүтэ. Үөһээ Бүлүү Намыгар көмүллүбүтэ.

Дьиэ кэргэнэ, аймахтара

Николай Николаевич Тобуроков — бииргэ төрөөбүт быраата, учуонай, филология билимин доктора, профессор.

Айар үлэтэ

Таайа Василий Кустуктуурап ааҕарга-суруйарга үөрэппит эрэ киһи буолбатах, хоһоон диэн тугун бастакынан быһаарбыт, тыл уранын истэргэ үөрэппит киһи буолар. Суруйааччы туһунан биир кинигэҕэ маннык суруллубут: «Оччолорго кумааҕы кэмчи кэмигэр, кини көрдөҕүнэ, таайа кэтит лиискэ ортотугар эрэ суруйбут. Тымтыкка суруйа сылдьар киһиэхэ баҕалаах хаарыан кумааҕы икки кытыыта ыраас хаалбытын көрөн, уол олус дьиктиргээбит. Онуоха таайа хоһоон диэн маннык сурулларын өйдөппүт».

Поэт оскуолаҕа үөрэппит дьоннорун, кэлин өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр методист-учуутал буолбут Н. В. Егоровы уонна саха тылдьытын ааптара Г. Ф. Сивцевы, махтана ахтара.

Бииргэ үөрэнэр доҕотторун кытта хоһоон айарга күрэхтэһэллэр эбит. Төрдүс кылааһы бүтэрэллэригэр Г. Кардашевскай, М. Иванов буоланнар үһүөн «Эдэр сибэкки» диэн ааттаан бастакы «хомуурунньуктарын» илиинэн суруйан таһаараллар.

Бүлүүгэ үөрэнэ сылдьан биир дойдулааҕа, кэлин биллэр тылбаасчыт, суруйааччы буолбут Дьүөгэ Ааныстыырабы кытта биир хоско олороллор.

Бастакы айымньытынан ааҕыллар «Колхозтаах Балбаара хоһооно» Бүлүү улууһун «Колхоз суола» хаһыатыгар 1934 с. бэчээттэммитэ.

Сэриигэ төһө да ыарахан усулуобуйаҕа сырыттар, хоһооннорун ыытан, «Кыым» хаһыакка бэчээттэтэрэ. Сэрии кэнниттэн учуутал Тобуроков саха литературатыгар оҕо суруйааччытын быһыытынан биллибитэ. 1947 с. Өктөөп 30 сылыгар аналлаах өрөспүүбүлүкэтээҕи куонкуруска кыттыыта улахан оруоллаах этэ. Онно кини «Буукубалар мунньахтара» поэмата уонна «Лыах» кэпсээнэ бастакы бириэмийэни ылбыттара.

Библиография

• Азбука-скороговорка: [Для дошкол. возраста] / Петр Тобуроков; [Худож. А. Л. Соргоева]. — Якутск: Кн. изд-во, 1980 — 22 с.
• Витки : (Стихи, песни поэмы) / Петр Тобуроков; [Худож. В. И. [!Н.] Игнатьев]. — Якутск: Кн. изд-во, 1987—284,[1] с.
• Всегда с добычей: Воспоминания о детстве / Петр Тобуроков; [Худож. О. Т. Местникова]. — М-во образования Респ. Саха (Якутия). — 48 с. — Якутск, 1994
• Где провести лето: [Стихи. Для мл. шк. возраста] / Петр Тобуроков; [Худож. Е. И. Третьякова]. — Якутск: Кн. изд-во, 1985
• Долгунча: (Пьесы, интермедии): [Перевод] / Петр Тобуроков. — Якутск: Нац. кн. изд-во «Бичик», 1993—188 [2] с.
• Жаворонки, играющие с солнцем: (Стихи и поэмы) : [Для сред. шк. возраста] / Петр Тобуроков; [Худож. Е. И. Третьякова]. — Якутск: Кн. изд-во, 1986—182,[1] с.
• Жаворонок с хомусом : Стихи / Петр Тобуроков. — Якутск: Кн. изд-во, 1983 — 85 с.
• Дьол уонна сор: Поэма / Петр Тобуроков. — Якутск: Кн. изд-во, 1985 — 88 с.
• Түүҥҥү кыыс: Повесть / Петр Тобуроков. — Якутск: Нац. кн. изд-во «Бичик», 1994—173,[1] с.
• Сиибиктэ: [Стихи. Для мл. школ. возраста] / Петр Тобуроков; [Худож. И. И. Попов]. — Якутск: Кн. изд-во, 1979—111 c.
• Стерхи над Леной: Стихотворения и поэмы. Пер. с якут. / Петр Тобуроков; [Худож. Б. А. Мокин]. — М.: Сов. Россия, 1983. — 87 с.
• Ступа и пест: Сатир. стихи / Петр Тобуроков; [Худож. М. Г. Старостин]. — Якутск: Кн. изд-во, 1989—127,[1] с.
• Туллай: Сказка [в стихах]. Для детей мл. шк. возраста. / Петр Тобуроков; [Худож. Е. Третьякова]. — Якутск: Кн. изд-во, 1982. — 87 с.
• Пухлячок: Стихи : [Для дошк. и мл. шк. возраста] / Петр Тобуроков; [Худож. В. П. Кравчук]. — Якутск: Нац. кн. изд-во «Бичик», 1996 — 29 с.

Ырыалара

Ырыалар музыкаларын айбыт композитордары, мелодистары Бүөтүр Тобуруокап бэйэтин күндү доҕотторунан ааттыыра. Грант Григоряны кытта чугастык билсэрэ. З. Степановтыын бииргэ оперетта айан тураллар. Христофор Максимовы, Георгий Никифоровы кытары уһуннук көрсүспэтэҕинэ ахтыһар, суохтаһар атастара-доҕотторо этилэр. Кэлин А. М. Алексеевы, Е. М. Поликарповы, Н. И. Бойлоховы, М. И. Константинованы, Г. Д. Кысылбаиковы, В. И. Никаноровы кытта чугастык билсибитэ. Петр Николаевич мэлдьи этэр буолара: «Поэт композиторы кытта бииргэ үлэлиирэ үчүгэй, ол ырыа үөскүүрүгэр булгуччулаах кэриэтэ усулуобуйа буолар», — диэн. Ырыа тылын суруйар поэт саҥа ырыаны мэлдьи ис ритмҥэ олоҕуран, онно сөптөөх тыллаан, дорҕоону дьүөрэлээн суруйуохтаах диирэ.

Христофор Максимовы кытары көрүстэллэр эрэ, ол кэнниттэн кырата биир ырыа баар буола охсоро. Кинилэр бииргэ үлэлээһиннэриттэн үөскээбит ырыалар: «Доҕордоһуу тойуга», «Сир Эйигин төрөппүтэ», «Кырдал кыыһа», «Оҥхой кыыһа Ааныска», «Сардааналаах Ааныкчаан», «Ахтыбата буолуо диэмэ», «Күммүн көрдүүбүн», «Кэтириинэ», «Эт эрэ», «Билсиһиэххэ баар эбит», «Санатта „һай“», «Хаппытыан», «Өндөрүүскэ тиэтэйбэт», «Үөдүгэй киһитэ Миитэрэй», «Маҥаачыйа, Маҥаачыйа», «Тугун баҕас абатай!», «Күнү кытта оонньуубут», «Билэр буукубаларым», «Табахсыт», «Танюша туһунан», о. д. а.

Петр Николаевич хоһоонноругар Никифоров Георгий Максимович, Аркадий Михайлович Алексеев, Егор Михайлович Поликарпов, Николай Иванович Бойлохов, Мария Игнатьевна Константинова, Гавриил Давыдович Кысылбаиков, Виктор Иванович Никаноров уо. д. а. дьон-сэргэ уостан туһэрбэт үгүс ырыаларын айбыттара.

Петр Николаевич хоһооннорун дорҕоонноро бэйэлэрэ музыкальнай олус өйдөнүмтүө тыллардаах, быһаччы өйдөбүллээх буоланнар мелодист үксэ ырыа айар. Үөһэ ахтыллыбыт мелодистар (үксүлэрэ самодеятельнай композитордар) кэннэ биир-икки ырыалаах сүүсчэкэ мелодиһы билсиһиннэриэххэ сөп. Кини хоһоонноругар композитордар ырыалары айаллар. Олортон сорохторун ааттаталыыр буоллахха, Захар Константинович Степанов ырыалара: «Атын ким да хаамса илигэ», «Дулҕа… эмиэ дулҕа!», «Уолаттар диэн, оо, уолаттар», о. д. а. Егор Ильич Неустроев ырыалара: «Сахам сирэ — ийэкэм», «Долгуннар», «Алаас уҥуор», «Кыыс туһунан ырыа», «Этимэ», «Санаар миигин», «Чыычаахтары таптыыбын», «Кетен тахсьпт, кыталыктар».

Полина Николаевна Иванова ырыалара: «Таптал букета», «Сүрэҕим эмиэ», «Частушкалар», «Туллуктар», «Өр да эн сүрэхпэр сырыттыҥ». Оннооҕор сахалыы саҥаны истэн да өйдөөбөт Иван Иванович Филиппов «Туллуктуура Маарыйа», «Тапталлааҕым, ханнаҕын?» диэн эйэҕэс, намыын ырыалары айбыта, оттон Николай Савельевич Берестов — «Умнубутуҥ түргэнин!», «Тойук хор». Александр Дмитриев «Мин саллаат уолабын», «Сибэккилээх кырдал», «Чороон», «Саҥа дьыл киэһэтэ», «Диэх курдукпун», «Мэлдьи бииргэ сылдьыам», «Киэһэ миэхэ тиийээр эрэ», «Буруйдаах үһү саас», о. д. а. айбыта. Петр Николаевич хоһоонноругар иккилии-үстүү мелодист айбыт ырыалара олус элбэх. Олортон сорохторун билсиһиннэрдэххэ маннык: «Дорооболоруҥ, Маарыйалар!» — Егор Поликарпов, Калиста Пахомова, Иван Бурцев тус-туЬунан мелодия айбыттара. «Көтөн тахсыҥ, кыталыктар!» — композитордар Георгий Никифоров, Егор Неустроев. «Һай!» — Христофор Максимов, Алексей Попов. «Чычып-чаап!» Николай Бойлохов, Трофим Семенов, Василий Парников — эмиэ үс самодеятельнай композитордар ырыалара. «Чаай ырыата» — Георгий Никифоров, Владимир Николаев. «Ньургуһунна бэлэхтээ» — Тимофей Стручков, Аркадий Алексеев.

Наҕараадалара уонна ытык ааттара

• Саха норуодунай поэта

Аатын үйэтитии

Дойдутугар Үөһээ Бүлүү улууһун Нам сэлиэнньэтигэр олорбут тиэргэнигэр түмэл үлэлиир.

2007 сыллаахха сэтинньи 24 күнүгэр билигин түмэл буолан турар олорбут дьиэтин аттыгар төрөөбүтэ 90 сылыгар сөп түбэһиннэрэн бүүһэүн үөрүүлээх аһыыта буолбута.

Өссө маны көр

• Тобуроков Николай Николаевич
• Саха норуодунай суруйааччыларын тиһигэ
• Саха норуодунай поэттарын тиһигэ

Сигэлэр

• «Писатели Якутии» веб-сайт
• «Сир Дойду»
• Наше время Архыыптаммыт 2007, Балаҕан ыйын 28 күнүгэр.
• Үөрэх миниистирин дакылаата Архыыптаммыт 2007, Балаҕан ыйын 30 күнүгэр.
• 100 знаменитых имен Республики Саха (Якутия) Архыыптаммыт 2006, Сэтинньи 30 күнүгэр.