Эдэр түүрдэр
Эдэр түүрдэр (туур. Jön Türkler) – Осман империятыгар биир политик хамсааһын. 1876 сылтан араас либерал уларыйыылары оҥоро уонна Конституцияны киилэрэ сатаабыттара. Эдэр түүрдэр 1908 сыллаахха Иккис Абдул-Хамидтан былааһын былдьаабыттара уонна арҕаалыы уларыйыылары киллэрбиттэрэ, ол эрээри Аан Дойду Бастакы сэриитэ саҕаламмытыгар уларыйыылар киирэллэрэ тохтообута. Мустафа Кэмал былааска кэлбитигэр Эдэр түүрдэр үксүлэрэ кини баартыйатын өйөөбүттэрэ.
Төрүттэр
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1870-с сыллартан ылата Осман империята мөлтөөтөр мөлтөөн испит уонна бэйэтин сирдэрин сүтэрэн Европа дойдуларын колонията буола сыыспыта. Бу туругу уларытарга "Саҥа османнар" диэн хамсааһын саҕаламмыта.
Мидхат-паша диэн саҥа осман киһитэ тойоттору кытта 1876 сыл ыам ыйын 30 күнүгэр өрө турууну саҕалаабыт уонна Абдул-Азизтан (1861–1876 сыллар) былааһын былдьаабыт. Саҥа султан Иккис Абдул-Хамид (1876–1909) 1876 сыл ахсынньы 23 күнүгэр Мидхат-паша уонна Намык Кэмал суруйбут Конституциятын ылыммыта.
Ол гынан баран, 1877 сыл саҥатыгар султан Мидхат-пашаны улуу везир солотуттан устубут уонна саҥа османнары утары репрессияны саҕалаабыт, онтон 1878 сыл Конституциянан тэриллибит парламены ыспыт.
Эдэр түүрдэр үөскээһиннэрэ
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]XIX үйэ бүтүүтүгэр саҥа османнар оннуларыгар эдэр түүрдэр хамсааһыннара үөскээбит. Эдэр түүрдэр үксүлэрэ Европа үнүбүрсүөттэригэр үөрэммит өйдөөх эдэр турок дьоно этилэрэ. Ону таһынан Эдэр түүрдэр иһинэн радикаллыы салаа үөскээбит. Ол салааны Энвэр-паша, Талаат-паша уонна Дьэмал-паша салайбыттара.
ХХ үйэ саҕаланыытыгар Балкан омуктарын көҥүл туһугар хамсааһыннара күүһүрэн Турция иһигэр өрөбөлүүссүйэ тэрийии санаалара тарҕаммыттара.
Эдэр түүрдэр өрөбөлүүссүйэлэрэ
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1908 сыллаахха Нийази-бэй салайааччылаах эдэр түүр аппыһыардара өрө турууну саҕалаабыттар уонна Иккис Абдул-Хамикка 1876 сыллаах Конституцияны төнүннэрбиттэр уонна парламент тэрийэ сатаабыттар. Ол эрээри Эдэр түүрдэр өрө туруулара атын да хамсааһыннары саҕалаабыта. Ол курдук Истамбулга султаны өйөөччүлэр хамсааһына үөскээбитэ, кинилэр 1909 сыл муус устар ыйыгар өрө турбуттара, ол эрээри эдэр түүрдэр кинилэри хам баттаабыттара уонна Иккис Абдул-Хамиды уһулбуттара. Саҥа султан Бэһис Мэһмэд буолбута.
Эдэр түүрдэр араас арҕаалыы уларыйыылары киллэрэ сатаабыттара. Ол эрээри Аан дойду бастакы сэриитэ саҕаланан хаалан эдэр түүрдэр туруоруммут сыалларын ситиспэтэхтэрэ.
Кинигэлэр
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- Алиев Г. З. Турция в период правления младотурок. (1908—1918 гг.). — М.: Наука, 1972. — 388 с.
- Казанджян Р. Большевики и младотурки: новые документы о российско-турецких отношениях (1920—1922 гг.). — М.: [б. и.], 1996. — 25 с.
- Киракосян Дж. С. Младотурки перед судом истории / Пер. с армянского Л. А. Казарян и С. П. Симоняна. — Ереван: Айастан, 1989. — 494 с.
- Петросян Ю. А. Младотурецкое движение. (Вторая половина XIX — начало XX века). — М.: Наука, 1971. — 328 с.
- Шпилькова В. И. Младотурецкая революция 1908—1909 гг.. — М.: Наука, 1977. — 294 с.
- Hanioğlu M. S. Preparation for a Revolution: The Young Turks, 1902—1908. — Oxford: Oxford University Press, 2001. — 538 p. — ISBN 0-19-513463-X
- Hanioğlu M. S. The Young Turks in Opposition. — Oxford University Press, 1995. — 408 p. — (Studies in Middle Eastern History). — ISBN 0-19-509115-9