1941 сыл

1941 сыл.

Туох буолбута

Тохсунньу

• Тохсунньу 17 — Франция-Таиланд сэриитэ: Франция Виши бырабыыталыстыбатын сэриилэрэ Таиланд Хоруолун флотун урусхаллаабыттар.
• Тохсунньу 22 — Аан дойду иккис сэриитэ: Британия уонна Британия Наассыйаларын Холбоһугун сэриилэрэ Ливия Тобрук куоратын Италия сэриилэриттэн былдьаабыттар.

Олунньу

• Олунньу 12 — Ыарыһаҕы аан бастаан пенициллин көмөтүнэн эмтээн үтүөрдүбүттэр.
• Олунньу 25 — Нидерлааҥҥа бобуллубут хомуньуус баартыйа ньиэмэстэр оккупациялаан олорор Амстердамнарыгар бүттүүн забастовканы тэрийбит. Забастовка нацистар Голландия дьэбириэйдэрин сойуолаһыыларын утары тэриллибитэ.

Кулун тутар

• Кулун тутар 1 — Аан дойду иккис сэриитэ: Болгария Тройственнай пакт диэн докумуоҥа илии баттаан Германия, Италия уонна Япония өттүлэригэр буоларын биллэрбит.
• Кулун тутар 2 — Аан дойду иккис сэриитэ: Германия сэбилэниилээх күүстэрэ Болгарияҕа киирбиттэр.
• Кулун тутар 11 — АХШ кэнгириэһэ ленд-лиз туһунан сокуону ылыммыт. Бу сокуонунан сэрии сэбин уонна байыаннай матырыйааллары Британия хоруонатыгар киирэр дойдуларга уонна Кытайга иэс биэрэри көҥүллээбиттэрэ. Бу сыл алтынньыгар сокуоҥҥа Сэбиэскэй Сойууһу киллэрбиттэрэ.

Муус устар

• Муус устар 3 — Үһүс өрөспүүбүлүкэтэҕи хайыһарга күрэхтэһии «бүгүн эн хайыһардьыккын, онтон сарсын Сэбиэскэй Армия саллаатаҕын» диэн девизтээх ыытыллыбыт. Бүлүү, Горнай, Дьокуускай, Чурапчы, Хаҥалас, Таатта улуустара уонна киин куораттан икки хамаанда кыттыбыт. 10 км военизированнай сүүрүүгэ саха национальнай байыаннай оскуолатын курсаана Василий Брицкэй бастаабыт, иккискэ эмиэ бу оскуола младшай хамандыыра Федор Федоров тахсар. 20 км сиргэ Дьокуускайдааҕы маҥнайгы оскуола учуутала Н.Афанасьев, оттон 30 км кыайыылааҕынан эмиэ армеец Брицкэй тахсар.
• Муус устар 4 — саха фольклорун чинчийээччи Г. М. Васильев Нам улууһугар тахсан 51 саастаах Дьиибэ Бытык диэн олоҥхоһуттан билэр айымньыларын - үс олоҥхону уонна үс ырыаны - суруммут. Ол иһигэр, улахан олоҥхо — «Туналҕаннаах туус маҥан аттаах Тойон Доҕуһуол бухатыыр» (Булуҥ кырдьаҕас олоҥхоһутуттан Курутуу Баһылайтан истибит эбит), уһаттахха 4 чаастан уһуур обургу соҕус «Иирээннээх кутурааннаах Игирэ Хара» олоҥхо (Уус-Дьааҥы кырдьаҕас олоҥхоһутуттан Көҕүрүйэ Уоһуктан истибит) уонна бэйэтэ айбыт «Оҕо Одьунаас Бөҕө» диэн аныгылыы сир дойду былдьаһыытын туһунан олоҥхото. Ыллыыр ырыаларыгар, А. Е. Кулаковскай Булуҥҥа суруйбутуттан ааҕа олорорун истибититтэн — «Тилигирээмэ турбут ырыата» (Ойуун көрүүлэммит), Нам оройуонун Белоусов диэн улахан ырыаһытыттан истибит «Борокуот ырыата» уонна Хатырык нэһилиэгин олохтооҕуттан, Василий Поповтан истибит «Мачайар Баһылай» диэн ырыалардааҕа суруллубут.
• Муус устар 5 — Германия уонна Италия сэриилэрэ Югославияҕа уонна Грецияҕа саба түспүттэр.
• Муус устар 6 — Аан дойду иккис сэриитэ: Нацистыы Германия Югославияҕа уонна Грецияҕа байыаннай операциялары саҕалаабыт.
• Муус устар 13 — ССРС уонна Япония саба түспэт туһунан сөбүлэҥҥэ илии баттаспыттар.
• Муус устар 14 — Трахома диспансера Өрөспүүбүлүкэтээҕи харах балыыһата буолбут.
• Муус устар 15 — Люфтваффе икки сүүс бомбардировщига Белфаст куораты (Британия) буомбалаабытын түмүгэр тыһыынча кэриҥэ киһи өлбүт.
• Муус устар 23 — Аан дойду иккис сэриитэ: Греция бырабыыталыстыбата уонна хоруол Георг II ньиэмэс сэриилэрэ киириэхтэрин иннинэ Афина куораттан эвакуацияламмытар.

Ыам ыйа

• Ыам ыйын 6 — Иосиф Сталин Совнарком бэрэстээтэлэ буолбут. 1930 сыллаахтан Рыков уһуллубутун кэннэ бу дуоһунаска Молотов олорбута, ол эрээри дойду дьиҥ салайааччыта син биир Сталин (баартыйа киин кэмитиэтин сэкирэтээрэ) этэ.
• Ыам ыйын 9 — Аан дойду иккис сэриитэ: U-110 ньиэмэс подлодкатын Британия сэбилэниилээх күүстэрэ былдьаабыттар. Хараабылга Enigma диэн шифрдыыр аппараат баар этэ, ону кэлин криптографтар ньиэмэс салалтатын бирикээстэрин ааҕарга туһаммыттара.
• Ыам ыйын 17 — 1934—1938 сыллардаахха Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун бэрэстээтэлинэн олорбут Александр Габышев суута буолбут. Троцкайы өйөөтө диэн буруйданан 8 сыл хаайыыга ыытыллыбыт. Ол эрээри 1942 сыллаахха ыам ыйын 21 күнүгэр бириигэбэрэ хос көрүллэн ытарга ууруллубут. Кини Марха улууһун Куочай буолаһын Александровка сэлиэнньэтиттэн төрүттээҕэ.
• Ыам ыйын 25 — ньиэмэс сэриилэрэ Ливияҕэ киирбиттэр.

• Ыам ыйын 27 — АХШ бэрэсидьиэнэ Франклин Д. Рузвельт дойдуга суһал быһыыны биллэрбит.
• Ыам ыйын 27 — Хотугу Атлантикаҕа Британия хараабыллара «Бисмарк» диэн ньиэмэс икки саамай бөдөҥ линкордарыттан биирдэстэрин тимирдибиттэр. 2100 кэриҥэ киһи өлбүт.
• Ыам ыйын 30 — Аан дойду иккис сэриитэ: Манолис Глезос уонна Апостолос Сантас Грецияҕа Акрополь үрдүттэн ньиэмэс былааҕын суулларбыттар.

Бэс ыйа

• Бэс ыйын 1 — Иккис аан дойду сэриитэ: Крит иһин кыргыһыы Крит Германияҕа бэриниитинэн түмүктэммит.
• Бэс ыйын 13 — соторутааҕыта ССРС-ка киллэриллибит Латвияҕа, Литваҕа уонна Эстонияҕа 13-тэн 14-с чыыһыла түүнүгэр дьону бүтүн ыалынан Сибииргэ күүс өттүнэн көһөрүү саҕаламмыт.
• Бэс ыйын 14 — Бэс ыйдааҕы депортация: ССРС-ка эстонецтары, латыштары уонна литовецтары бастакы көһөрүү, өлөрүү саҕаламмыт.
• Бэс ыйын 21 — Үөһээ Бүлүү Намыттан төрүттээх саха бастакы устуорук учуонайдарыттан биирдэстэрэ Никон Романов Ленинградка хандьыдаат диссэртээссийэтин көмүскээбит, тиэмэтэ «Саха сиригэр XVIII үйэтээҕи дьаһаах». Сарсыныгар, биллэрин курдук, сэрии саҕаламмыта, учуонай бэйэтин баҕатынан аармыйаҕа барбыта, күһүн Колпино аттыгар дьоруойдуу өлбүтэ. 30-с сс. учууталлыы сылдьыбыта, киниэхэ элбэх Үөһээ Бүлүү биллиилээх дьоно үөрэммиттэрэ, холобур, саха норуодунай бэйиэтэ Бүөтүр Тобуруокап.

• Бэс ыйын 22 — Фашистыы Германия Сэбиэскэй Сойууска сэриинэн саба түспүт.
• Бэс ыйын 22 — Львов аттынааҕы Скнилов байыаннай аэродромы сарсыарда 4 чааска буомбалааһыҥҥа связист Феодосий Донской түбэспитэ. 1945 сыллаахха Рейхстаг эркинигэр хаалларбыт суруга хаартыскаҕа баар. Кэлин социолог учуонай буолбута.

• Бэс ыйын 24 — Совинформбюро сэрии хаамыытын биллэрэр буолбут.
• Бэс ыйын 25 — Аан дойду иккис сэриитэ: Сэбиэскэй Сойуус уонна Финляндия ыккардыгар иккис сэрии саҕаламмыт. Финляндияны нацистыы Германия өйөөбүт.

• Бэс ыйын 27 күнүгэр оҕо хаһыата «Бэлэм буол» бүтэһик 277-с нүөмэрин таһаарбыта. Манан хаһыат үлэтэ тохтообута. Эрэдээктэрэ Дьүөгэ Ааныстыырап ити кэнниттэн сэриигэ барбыта. Кыргыһыы хонуутугар 1944 сыллаахха өлбүтэ. «Бэлэм буол» хаһыат 1959 сыл тохсунньу 1 күнүттэн хат тахсар буолбута.
• Бэс ыйын 27 — Венгрия ССРС-ка сэриини биллэрбит.

От ыйа

• От ыйын 6 — Ньиэмэс аармыйата Смоленскай анныгар 16-с, 19-с уонна 20-с сэбиэскэй аармыйалары төгүрүктүүр кимэн киириитин саҕалаабыт. Бу кыргыһыы күһүҥҥэ диэри буолбута, төһө да төгүрүктээһиҥҥэ түбэһэн урусхалламмыттарын иһин, бу аармыйалар өстөөх Москубаҕа кимэн киириитини бытаардыбыттара.
• От ыйын 10 — Аҕа дойду Улуу сэриитигэр Смоленскайдааҕы кыргыһыы саҕаламмыт. Бу икки ый устата буолбут кыргыһыыга Кыһыл аармыйа элбэх сүтүктэммитэ, вермахт сэриилэрэ бөдөҥ ситиһиилэммиттэрэ. Ол эрээри ньиэмэстэр Москубаҕа кыайан тиийбэтэхтэрэ.
• От ыйын 13 — Черногорияҕа дойдуну оккупациялаабыт итальянецтары утары өрө туруу саҕаламмыт. Үс нэдиэлэ иһигэр дойдуну барытын кэриэтэ хаппыт, ол эрээри өссө үс нэдиэлэннэн хам баттаммыт.
• От ыйын 19 — Иосиф Сталин ССРС оборуонатын наркомунан анаммыт.
• От ыйын 25 — Сунтаар сэлиэнньэтигэр призыв хамыыһыйата үлэлээбит, 1921-1923 сыллардаахха төрөөбүт 56 эр киһини аармыйаҕа сүүмэрдээбит. Бу сэриигэ барбыт бастакы хомуур этэ.
• От ыйын 26 — Аан дойду иккис сэриитэ: Дьоппуоннар Франция Индокитайын оккупациялаабыттарын иһин АХШ, Улуу Британия уонна Нидерланды дьоппуоннар бас билэр активтарын барыларын тоҥорбуттар уонна кинилэргэ ньиэп тиэрдиитин тохтоппуттар.

Алтынньы

• Алтынньы 16 — Москубаҕа ньиэмэс аармыйата чугаһаабытыгар, үрдүкү салалта Куйбышев куоратыгар кистэлэҥ эвакуациятын кэнниттэн паника саҕаламмыт. Куоракка улахан аймалҕан, анархия буолбут, сүүһүнэн тыһыынча салайар үлэһит дьиэ кэргэттэрин кытары Москубаттан күрээбиттэр. Үс-түөрт хонугунан кытаанах миэрэлэр ылылланнар бэрээдэк олохтоммут, уулуссаҕа байыаннай уонна милиция патруллара тахсыбыттар.
• Алтынньы 19 — Москубаҕа осада балаһыанньата биллэриллибит. Паниканы, анархияны, халабыры уонна маассабай дезетирдааһыны тохтотууга кытаанах миэрэлэр ылыныллыбыттар.
• Алтынньы 30 — Аан дойду иккис сэриитин кэмигэр АХШ бэрэсидьиэнэ Франклин Делано Рузвельт ленд-лиз быһыытынан кыттыгастыы дойдуларга 1 миллиард дуоллардаах көмө оҥорорго дьаһайбыт.

Сэтинньи

• Сэтинньи 7 — Иккис аан дойду сэриитэ: «Армения» диэн госпиталь хараабылы ньиэмэс сөмүөлүөттэрэ тимирдибиттэр. Кырыымтан эвакуацияланан испит 5000 кэриҥэ киһи өлбүт.
• Сэтинньи 7 — Москуба кыргыһыытын кэмигэр Кыһыл болуоссакка Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин 24-с сылын бэлиэтиир байыаннай бараат буолбут. Бу бараат сэрии саамай ыарахан түгэнигэр Кыһыл Аармыйа уонна норуот сүргэлэрин көтөҕүүгэ улахан суолталаах буолбута.
• Сэтинньи 10 — Кыһыл аармыйа Тихвин аннынааҕы утары кимэн киириини саҕалаабыт.

• Сэтинньи 12 — Аан дойду иккис сэриитэ: Москуба аттыгар ол сыл аан бастаан тымныйыы буолбут (−12° C), сылаас таҥаһа суох ньиэмэстэри утары Кыһыл аармыйа хайыһардаах чаастарын бырахпыттар.
• Сэтинньи 12 — Аан дойду иккис сэриитэ: сэбиэскэй «Червона Украина» кириэйсэр Севастополь иһин кыргыһыы кэмигэр тимирбит.

• Сэтинньи 25 — Финляндия, Румыния, Болгария уонна ньиэмэстэр оккупациялаабыт сирдэригэр баар дойдулар Хорватия, Словакия, Дания Коминтерн утары пакт диэн сөбүлэҥҥэ холбоспуттар. Маны таһынан сөбүлэҥҥэ Япония оккупациялаабыт Кытай сорҕото киирбитэ. Бу сөбүлэҥи бастаан Германия уонна Япония 1936 с. түһэрсэллэригэр Сэбиэскэй Сойууһу утары хайысхалаах этэ, ол иһин "хомуньуус идеологията аан дойдуга тарҕаныытын хааччахтыырга" диэн соруктааҕа, кэлин 1939 с. Германия уонна ССРС ыккардыларыгар атын сөбүлэҥ (Риббентроп-Молотов пакта) түһэрсиллибитин кэннэ, Британияны уонна атын арҕаа дойдулары утары хайысхалана сылдьыбыта.
• Сэтинньи 26 — Вице-адмирал Тюити Нагумо хамаандалаах дьоппуон флотун эскадрата Курил арыыларын Хитокаппу (Касатка) хомотуттан Пёрл-Харборга айанын саҕалаабыт.

Ахсынньы

• Ахсынньы 5 — Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр Москуба иһин кыргыһыыга Кыһыл Аармыйа ньиэмэстэри утары кимэн киириини саҕалаабыт.
  • ССРС-тыын сэриилэһэртэн батымматахтарын иһин Британия Финляндияҕа, Венгрияҕа уонна Румынияҕа сэриини биллэрбит.
• Ахсынньы 7 — Дьоппуон Императорскай флота АХШ Гавайитааҕы Перл-Харбор байыаннай баазатыгар соһуччу саба түспүт. Түмүгэр АХШ Чуумпу далайдааҕы флотуттан 4 линкор тимирдиллибит, өссө 4 линкор алдьаммыт, элбэх атын хараабыл кэккэттэн тахсыбыт. Ол эрэн сүрүн күүс — авианосецтар — бу кэмҥэ атын сиргэ баар буолан биэрбиттэр. Бу күн АХШ Дьоппуоҥҥа сэрии биллэрэн Аан дойду иккис сэриитигэр кыттыспыт.
• Ахсынньы 8 — Перл-Харборга АХШ флотун урусхаллааһын сарсыныгар Дьоппуон сэриилэрэ Европа импиэрийэлэрин Азиятааҕы холуонньаларыгар биир бириэмэҕэ саба түспүттэр. Ол иһигэр Шанхайдааҕы дойдулар ардыларынааҕы олохсуйууга, Малайзияҕа, Сингапурга, Гонкоҥҥа, Таилаҥҥа уонна Филиппиныга. Өссө биир нэдиэлэнэн Голландия Ост-Ииндийэтигэр (Индонезияҕа ) сэриинэн барбыттара. Түөрт сылынан Аан дойду иккис сэриитигэр Дьоппуон кыайтарбытын кэннэ колонизатордар ити дойдуларга төннө сатаабыттара да кыаллыбатаҕа.
• Ахсынньы 9 — Елец уонна Венев куораттар ньиэмэстэртэн босхоломмуттар.
• Ахсынньы 11 — Германия уонна Италия Америка Холбоһуктаах Штааттарыгар сэриини биллэрбиттэр. АХШ эмиэ сэриини биллэриинэн хоруйдаабыт.
  • Польша Дьоппуон импиэрийэтигэр сэриини биллэрбит.
• Ахсынньы 12 — Солнечногорскай уонна Сталиногорскай ньиэмэстэртэн босхоломмуттар.
• Ахсынньы 21 — Аан дойду иккис сэриитин кэмигэр Таиланд уонна Дьоппуон ыккардыларыгар кыттыгастыы пакт түһэрсиллибит.

• Ахсынньы 25 — Керчь-Феодосия десаан эппэрээссийэтэ саҕаламмыт.
  • Гонконг иһин кыргыһыы түмүктэммит, куораты дьоппуоннар оккупациялаабыттар.
• Ахсынньы 27 — билиэнтэн босхоломмут Кыһыл Аармыйа сулууспалаахтарыгар анаан сүүмэрдиир лааҕырдары оҥорор, кинилэр истэриттэн үспүйүөннэри уонна дезертиирдэри булар туһунан № 1069сс нүөмэрдээх ГКО уурааҕа тахсыбыт.
• Ахсынньы 29 — Феодосия куоракка сэбиэскэй десант түһэриллибит.

Төрөөбүттэр

• Прокопьев Прокопий Яковлевич (Чуукаар) — саха суруйааччыта, тылбаасчыт.

• Тохсунньу 5 — Хаяо Миядзаки — дьоппуон аниме режиссёра, продюсер, сценарист, суруйааччы уонна мангака.

• Тохсунньу 12 — Кейметинов Василий Спиридонович — Баргачан, эбээн поэта, суруйааччыта, тыл үөрэҕин билимнэрин кандидата.
• Олунньу 7 — Кондрашова-Доброскок Галина Андреевна, А. С. Пушкин аатынан Государственнай Нуучча драматическай театрын артыыһа, СӨ норуодунай артыыһа.
• Олунньу 17 — Томилова Раиса Ивановна, Социалистическай Үлэ Геройа.
• Олунньу 16 — Ким Чен Ир — 1994—2011 сылларга Хотугу Кэриэйэ басхана.
• Олунньу 27 — Оконешникова Анастасия Петровна, уйулҕа үөрэҕин билимнэрин доктора, Хотугу Илин Федеральнай Университет профессора.

• Кулун тутар 3 — Айсен Дойду — бэйиэт, прозаик, драматург, киносценарист, Арассыыйа Суруйааччыларын сойууһун уонна Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ, СӨ киинэ уһулааччыларын сойууһун чилиэнэ.
• Кулун тутар 4 — Элгээйигэ Прокопий Иванов — зоотехник учуонай, СӨ хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ.
• Кулун тутар 6 күнүгэр Бүлүү улууһун Кыргыдайыгар Алексеев Иван Егорович — Хомус Уйбаан, тыл үөрэҕин билимнэрин доктора, РФ уонна CӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, СГУ профессора.
• Кулун тутар 21 — Григорьева Люлия Николаевна, Саха Сирин ил уонна уобсастыба диэйэтэлэ.

• Муус устар 7 — Федоров Афанасий Семенович, РФ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, Саха АССР үтүөлээх артыыһа.
• Муус устар 27 — саха кэпсээнньит суруйааччыта Василий Титов, Үөһээ Бүлүү Мэйик нэһилиэгэр төрөөбүт.

• Ыам ыйын 6 — Римма Гаврильева (06.05.1941—15.07.2003) — саха былыргы таҥаһын чинчийбит устуоруйа билимин хандьыдаата.

• Бэс ыйа — Поликарпов Егор Михайлович — саха биллиилээх мелодиһа.

• Бэс ыйын 18 — Юрий Платонов — култуура үлэһитэ, ырыаһыт, уһуйааччы, РСФСР уонна Саха АССР үтүөлээх артыыстара, СӨ норуодунай артыыһа, Мэҥэ Хаҥалас уонна Уус Майа улуустарын Ытык киһилэрэ.
• Бэс ыйын 22 — Харитонов Павел Николаевич — Ойуку, поэт, прозаик, литератураны ырытааччы.

• От ыйын 1 — Елизавета Попова, хуор тэрийээччи, ССРС култууратын туйгуна
• От ыйын 6 — Николай Павлов — саха живописеһа, Саха Өрөспүүбүлүкэтин ускуустубатын үтүөлээх диэйэтэлэ, Саха хомсомуолун бириэмийэтин лауреата.

• Балаҕан ыйын 30 — Мыреева Анастасия Никитична, тыл үөрэҕин билимнэрин доктора.
• Алтынньы 28 — Светлана Николаева — 1986-1991 сылларга Саха АССР култууратын миниистирэ, СӨ народнай хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ социальнай сулууспатын туйгуна, Амма улууһун Ытык олохтооҕо.

• Сэтинньи 15 — Гоголев Анатолий Игнатьевич, этнограф, история билимнэрин доктора.
• Ахсынньы 29 — Абый нэһилиэгин Муҥурдааҕар Николай Соломов — 1998 с. Ил Түмэн бэрэстэбиитэллэрин палаататын бэрэстээтэлэ, Арассыыйа Федеральнай Мунньаҕын Сүбэтигэр Саха Сириттэн чилиэнэ, 2003—2005 сс. — Ил Түмэн үһүс ыҥырыытын бэрэстээтэлэ.

Өлбүттэр

• Ионова-Андросова Мария Николаевна (1864—1941), олоҥхоһут, ырыаһыт.
• Абрамов Николай Алексеевич — Кынат (1868—1941), биллиилээх олоҥхоһут.

• Олунньу 11 — Эмануил Ласкер (1868 төр.), ньиэмэс саахыматчыта уонна математига, саахымакка аан дойду иккис чөмпүйүөнэ (1894 сылтан 1921 сылга диэри).
• Атырдьах ыйын 31 — нуучча поэтессата Марина Цветаева
• Алтынньы 9 — Романов Никон Семенович, саха маҥнайгы учуонайдарыттан биирдэстэрэ.