Польша

Бикипиэдьийэ диэн сиртэн ылыллыбыт
Навигацияҕа көс Көрдөбүлгэ көс
Rzeczpospolita Polska
Польша Өрөспүүбүлүкэтэ
Flag of Poland Coat of arms of Poland
Өрөгөй ырыатаMazurek Dąbrowskiego



Location of Poland
Location of Poland
Location of  Польша  (orange)

– on the European continent  (camel & white)
– in the European Union  (camel)                  [Legend]

Киин куората
(уонна саамай улахан куорат)
Варшава
52°13′N, 21°02′E
Ил тыла Поляк тыла
Олохтоохтор ааттара Поляктар
Дьаhалтата Парламент өрөспүүбүлүкэтэ
 -  Президент Анджей Дуда
 -  Премьер-министр Матэвуш Моравецки
История
 -  Христианнааhын 14 муус устар 966 
 -  Иккис Польша Өрөспүүбүлүкэтэ 11 сэтинньи 1918 
ЭУ кыттыыта 1 ыам ыйа 2004
Иэнэ
 -  Бүтүн 312 679 km² (70th)
120,726 sq mi 
 -  Уу (%) 3.07
Олохтоохторо
 -  Ахсынньы 2012 census 38, 533, 299 (34rd)
 -  Олохтоох чиҥэ 123/km² (83rd)
319,9/sq mi
БИО (АКП) 2007 (IMF) estimate
 -  Total $620.9 миллиард (20th)
 -  Per capita $16,600 (2007) (49th)
БИО (номинал) 2007 (IMF) estimate
 -  Total $420.321 миллард (21st)
 -  Per capita $11,693 (2007) (47th)
КСИ (2005) 0.870 (high) (37th)
Валюта Злоты (PLN)
Кэм зоната CET (UTC+1)
 -  Сайыҥҥы кэм CEST (UTC+2)
Ил домен .pl
Телефон кода +48
Location of Poland
Location of Poland

Польша (пол. Polska,; Польска), официальнай аата Польша Өрөспүүбүлүкэтэ (пол. Rzeczpospolita Polska; Жэчпосполита Польска) — Илин Эуропаҕа баар дойду.

Атын дойдулары кытта кэккэлэһэр: хоту - Балтик байҕал, Россиялыын (Калининград уобалаһа) уонна Литвалыын, илин – Беларусьтуун уонна Украиналыын, соҕуруу – Чехиялыын уонна Словакиялыын, арҕаа – Германиялыын.

Польша уопсай иэнэ 312,679 км2[1], Уопсай иэнинэн 77-с улахай дойду буолар. Нэһилиэнньэтэ 38,5 мөл. киһи. Улахан аҥара куораттарга олороллор, Варшава, Лодзь, Краков.

Дойду национальнай структуратын, чуолаан, иккис аан дойду сэриитин (Холокоста) уонна сэрии кэннинээҕи уларытыылары уонна немецкэй, Польша нэһилиэнньэтин, ону сэргэ государство этническэй политиката. Официальнай статистика көрдөрөрүнэн,кэнники икки сылга Чечняттан хас да тыһыынча тэскилээччи ылылларыттан ураты, Польшаҕа бэлиэтэммит. Польша сокуоннарынан тэскилээччилэр статустара дойдуга баар, ол гынан баран хамнас кээмэйин, судаарыстыбаттан да социальнай пособиены ылбат, дойдуларыттан тэскилээбиттэри хааччыйыы аан дойдутааҕы уонна олохтоох гуманитарнай уонна аһымал тэрилтэлэргэ ылар. Онон дойдуларыттан тэскилээччилэргэ үксэ транзит буолар эбит.[2]

Историята[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

И вот легенда, Польша заснаня. Үс бырааттыылар: Лях, Рус уонна Чех. Сырдыкка сирдээбиттэрэ эрээри, биирдэ эмэ арахсыбыттара .Лях хонуу устун өр сылдьыталаата да, дуплопаттан маска кэтиллэ түстэ. Дупаҕа белый Өксөкүлээх (билигин Польша гербэтигэр), онон кини онно уйаламмыт куораты Ҕнезҥо (Польша бастакы киин куората) олохтообута.

Польша диэн дойду аата бастаан 966 сыллахха официальнайдык туттуллубута. 1569 сыллахха Литваны кытта олус күүстээх союз тэрийбитэ. 1795 сыллахха үс дойдуга бытарыллыбыта. Бастакы аан дойду сэриитин кэнниттэн суверенитетын төттөрү ылбыта, уонна Аан дойду иккис сэриитигэр эмиэ сүтэрбитэ. Аҕыйах сыл буолан баран Польша народнай өрөспүүбүлүкэтэ буолбута, ССРС хонтуруолугар баар Илин блок састаабыгар киирбитэ.

1989 хомуньуустуу дойду буолан бүппүтэ уонна либеральнай демократия олохтоммута. 2004 сыл ыам ыйын бастакы күнүгэр Европа Сойууһун састаабыгар киирбитэ. Билигин ону тэҥэ НАТО, ХНТ уонна ВТО организациялар чилиэнэ буолар.

География[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Польша территорията Балтийскай муораттан Карпат хайаларыгар дылы дэхси сир буолар. Ол дэхси сир иһигэр сир илинтэн арҕааҕа дылы араастык уларыйар.

Польшатааҕы Балтия кытыла сүнньүнэн көнө, ол гынан баран Гданьск уонна Шечин куорат аттыларыгар буухталардаах. Байҕал кытыытыгар араас сиэ кумахтар, дюналар уонна араас күөллэр бааллар. Ол күөллэр уруут муора сорҕото эбиттэр, билигин муораттан быһыллыбыттар. Сороҕор оннуктары лагууна диэн ааттыыллар. Шечин лагууната арҕаа Германия кыраныыссатын аттыгар баар, онтон Висла лагууната Арассыыйа Калининградын кытары кыраныыссалаһар. Висла - Польша олус уһун өрүһэ - Висла лагуунатыгар уонна Балтия муоратыгар сүүрэн түһэр.

Дойду хотугулуу илин өттө олус хойуу тыалардаах, нэһилиэнньэтэ аҕыйах уонна тыа хаһаайыстыбатын уонна араас промышленнай ресурсалара суох.

Польшаҕа элбэх күөл баар. Европаҕа киниттэн ордук Финляндияҕа эрэ элбэх күөллэрдээх. Ордук бөдөҥ күөллэрэ Шнардовы уонна Мамры диэн ааттаахтар. Соҕуруу баар күөллэргэ эбии Татрас хайаларыгар күөл элбэх.

Туризм[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Польшаҕа Туризм дойду уопсай экономикатыгар кылаатын киллэрэр. Ордук киэҥник биллибит Крков, Варшава, Воцлав, Гдань, Позань, Щецин, Любилин, Туунь, Закопане, туус шахтата уонна историческай миэстэлэргэ немецкэй нацистскай концентрационнай лааҕыр буолар. Сынньанар бастыҥ миэстэлэрэ Польша Күөл кытыытыгар, Балтийскай муора кытылыгар, татаардар (саамай үрдүк хайа арҕаһа Карпат), судьуйалар уонна Белолюбская бырдаҕа киирэллэр. Польша сүрүн туристическай этиилэрэ куорат уонна историческай пааматынньыктар, дьыалабыай сырыылар, квалификациялаах туризм, агротуризм, хайа походтарын (тркинг) уонна альпинизм куораттарын кэрэ- бэлиэ сирдэрин чинчийииттэн тураллар.[3]

Польша Европаҕа омук туристарын, аан дойду туристарын рейтинигэр сөп түбэһиннэрэн, 2016 сылга — 17,463 мөл. киһи, аан дойду туризмыттан 10,977 млрд долларга тэҥнэһэр.

Польша доруобуйа харыстабылын министерствота[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Польша доруобуйа харыстабылын министерствота Польша Өрөспүүбүлүкэтин министерстволарыттан биирдэстэрэ буолар ситэриилээх былаас органа. Кини билиҥҥи миниистир Адам Недзельскай[4].

  • Доруобуйа харыстабылын министерствота (1918-1923))
  • Үлэ, социальнай хааччыйыы уонна доруобуйа харыстабылын министерствота (1944-1945))
  • Доруобуйа харыстабылын министерствота (1945-1960))
  • Доруобуйа харыстабылын уонна социальнай хааччыйыы министерствота (1960-1999))
  • Доруобуйа харыстабылын министерствота (1999 — билиҥҥи кэмҥэ)

Административнай түҥэтии[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Былаах Гербата Воеводство Польскай тылынан аата Киин куорат
Мазовецкай Mazowieckie Варшава
Дольнослязкай Dolnośląskie Вроцлав
Куявско-Поморскай Kujawsko-Pomorskie Бидгощь,Торунь
Люблинскай Lubelskie Лүблин
Лүбускай Lubuskie Гожув-Улуупольскай,Күөх Хайа
POL województwo łódzkie 1 flag.svg POL województwo łódzkie COA.svg Лодзинскай Łódzkie Лодзь
POL województwo małopolskie flag.svg POL województwo małopolskie COA.svg Кырапольскай Małopolskie Краков
POL województwo opolskie flag.svg POL województwo opolskie COA.svg Опольскай Opolskie Ополе
POL województwo podkarpackie flag.svg POL województwo podkarpackie COA.svg Подкарпатскай Podkarpackie Ряшов
POL województwo podlaskie flag.svg POL województwo podlaskie COA.svg Подляскай Podlaskie Үруҥосток
POL województwo pomorskie flag.svg POL województwo pomorskie COA.svg Поморскай Pomorskie Ҕданск
POL województwo świętokrzyskie flag.svg POL województwo świętokrzyskie COA.svg Свентакшыскай Swiętokrzyskie Кельцо
POL województwo śląskie flag.svg POL województwo śląskie COA.svg Слязкай Śląskie Катовица
POL województwo wielkopolskie flag.svg POL województwo wielkopolskie COA.svg Улуупольскай Wielkopolskie Познань
POL województwo warmińsko-mazurskie flag.svg POL województwo warminsko-mazurskie COA.svg Вармино-Мазурскай Warmińsko-Mazurskie Өльштин
POL województwo zachodniopomorskie COA.svg Арҕаа-Поморскай Zachodniopomorskie Щецын

Олохтоохторо[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Польшаҕа олохсуйуу толору
Польша сиэмэтин үүнүүтэ 1950-2010 сс.
1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010
24 824 000 27 281 000 29 561 000 31 496 000 32 526 000 34 022 000 35 578 000 37 203 000 38 119 000 38 588 000 38 649 000 38 166 000 38 530 000

Источник: Холбоһуктаах Нациялар Тэрилтэлэрин социальнай-экономическай дьыалаларын отдела, 2010 сыл.

Итэҕэл[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

10-с үйэҕэ Польша пруссов уонна нууччалар өттүлэриттэн баттанан, христианство сайдан барбыта. Таҥара дьиэтигэр бүтэһиктээхтик православнай уонна католическай, Польша католиков сабыдыалыгар көппүтэ. Иккис разделга Польша сорҕото Российскай Империяҕа баран, Греко-католическай церковь прусскай чаастарыгар католик ахсаана эбиллэн испит кэмигэр Польша норуота греко-католическай церковь сайдыбыта .

Билигин Польшаҕа итэҕэллэр үксүлэрэ Римо-католиктар, 200 тыһ. — греко-католиктар ,онтон аҕыйах ахсааннаах армяннар-католик бөлөхтөрө бааллар. Польшаҕа утарсааччылар ахсааннара элбэх.

Омугум[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Польша нэһилиэнньэтин, национальнай бэлиэлэринэн (2011 сыл) биэрэпис көрдөрүүлэрэ[5]
Национальность Омугумсуйуу хоруй

(тыһ/дьон)

Олортон бастакытын ааттаабыт дьон
(тыһ/дьон)
Биир эрэ национальнай диэн ааттаммыт дьон

(тыһ/дьон)

Хоруй бырыһыана

%

Бастакы омугумсуйуу хоруйун бырыһыана % Биир омугумсуйуу бырыһыана % 2002 сылтан уратыта
(тыһ/дьон)
Поляктар 36 085 36 007 35 251 93,72 % 93,52 % 91,56 % ↓899
Силезецтар 809 418 362 2,10 % 1,09 % 0,94 % ↑636
Кашубтар 228 17 16 0,59 % 0,04 % 0,04 % ↑223
Немецтар 109 49 26 0,28 % 0,13 % 0,07 % ↓44
Украиннар 48 36 26 0,12 % 0,09 % 0,07 % ↑17
Беларустар 47 37 31 0,12 % 0,10 % 0,08 % ↓2
Ромлар 16 12 9 0,04 % 0,03 % 0,02 % ↑3
Нууччалар 13 8 5 0,03 % 0,02 % 0,01 % ↑7
Американнар 11 1 1 0,03 % 0,003 % 0,003 % ↑9
Лемектар 10 7 5 0,03 % 0,02 % 0,02 % ↑4
Англичанлар 10 2 1 0,03 % 0,01 % 0,003 % ↑9
Атыттар 87 45 34 0,23 % 0,12 % 0,09 %
Быһаарыллыбатах 1 862 1 862  — 4,84 % 4,84 %  — ↑1 087
Барыта 38 501 38 501 38 501 100,00 % 100,00 % 100,00 % ↑271

Польшаҕа Украина уонна Беларусь элбэх үлэһиттээх.

Быһаарыылар[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]