Өй-санаа хааччаҕа

Өй-санаа хааччаҕа диэн киһи быһыыта, сиэр уонна таҥара үөрэҕэ ааттаналлар.

Сахалар өй-санаа үөрэхтэрэ киһини санаата салайарын быһаарар. Итини бигэргэтэргэ «Аан дойдуну санаа тутан турар» диэн этии баар. Киһи быһыытын ханнык санаалара үгэс буолбуттара быһаарар. «Санаабычча быһыыланар» диэн этии киһи быһыыта санаатыттан тутулуктааҕын ордук чуолкайдаан биэрэр уонна киһи санаатар эрэ оҥорон иһэрэ быстах быһыыга кубулуйара элбэҕиттэн киһилии быһыы буолбатын биллэрэр.

Санаа олус ураты. Киһи санаата баһын иһигэр баппат, таһынан таһымныыр, ханна баҕарар тиийэр, туохтан да иҥнибэт. Санаа төһө күүстээҕэ, кыахтааҕа билигин да кыайан биллибэт, ол иһин санаа кыайан үөрэтиллэ илик.

Өй-санаа көҥүлүнэн бардаҕына аһара барар кыаҕа улаатар, ол иһин аналлаах хааччахтардаах буоллаҕына эрэ табыллар. «Көҥүлүнэн барбыт оҕоттон киһилии киһи тахсыбат», «Yүнэ-тэһиинэ суох барыы сатаммат» диэн сахалар үөрэхтэрэ этэрин таба өйдөөммүт өй-санаа хааччахтарын оҕону иитиигэ туһаныахпыт этэ.

Бары таҥара үөрэхтэрэ өйү-санааны хааччахтыыллар, аһара барбатын ситиһэллэр. Сорох тоталитарнай таҥара үөрэхтэрэ киһи бэйэтин кыратык, мөлтөхтүк сананан таҥараттан кыратын хайаан да билинэрин модьуйаллар. Ол иһин таҥараҕа бокулуоннааһыны, үҥүүнү, тоҥхойууну аан бастакынан оҥоттороллор.

Сахалар таҥаралара киһини бэйэтин намтаппакка, мөлтөххүн диэн бокулуоннаппакка, үҥтэрбэккэ эрэ өй-санаа аһара барбатын төбөнү төҥкөтөн ылыынан, умсары көрүүнэн, ол аата «Өрө көрүүнү» намтатан хааччахтыыр. Аныгы сайдыылаах, демократия сокуоннарын тутуһар дьон өйүгэр-санаатыгар сахалар таҥараларын үөрэҕин хааччахтара ордук сөп түбэһэллэриттэн сайдар, тарҕанар кыаҕа улаатар.

Өй-санаа хааччахтаннаҕына, аһара барбатаҕына эрэ айылҕаны харыстыыр кыахтанар. Аһара баран саҥаттан-саҥаны арыйан, айыыны оҥорон иһэр өй-санаа айылҕаны алдьатара, буорту оҥороро улаатан иһэр. Саҥаттан-саҥаны, үчүгэйтэн үчүгэйи эккирэтии, бииртэн бииргэ солумсаҕырыы барыта айылҕаҕа буортуну оҥорууну элбэтэр. Айылҕа сирин баайын саппааһа, күөх үүнээйилэрэ, тииттэрэ уонна тыынар-тыыннаахтара аҕыйаан иһэллэр. Харыстыыр санаа ордук элбээтэҕинэ, сир баайын хостуу охсоору күөх үүнээйилэри алдьатыы, суох оҥоруу тохтоотоҕуна, чөлүгэр түһэрии үлэлэрэ ыытылыннахтарына эрэ, айылҕа уларыйыыта бытаарарыттан, уһуннук биир тэҥник турарын ситиһии кыаллар.

Оҕо саҥа улаатан истэҕинэ маҥнайгы хааччаҕын төрөппүттэрэ оҥордохторуна эрэ табыллар. Саҥа хааман истэҕинэ күрүө иһигэр угаллар, улаатан истэҕинэ туспа хоско хаайаллар, «Тыытыма», «Чыычый» диэн эмиэ этэннэр, хааччах ханан баарын биллэрэллэр.

Оҕо кыра буолан тугу оҥорорун өйдөөн-дьүүллээн билбэт эрдэҕинэ «Аһара барыма» диэн быһаччы хааччах оҥоруллар. Аһара мэниктээмэ, аһара ытаама, аһара күлүмэ, алдьатыма, ыһыма диэн хааччахтар өйү-санааны хааччахтаан киһи быһыытын аһара барбакка үөрэтэллэр, соннук үгэһи үөскэтэннэр оҕо өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар иҥэрэллэр.

«Айыыны оҥорума» диэн этии өйө-санаата саҥа сайдан иһэр оҕону үөрэтиигэ туттуллар өй-санаа сүрүн хааччаҕа буолар. Оҕо саҥаны оҥороро, айара хааччаҕа суох аһара бардаҕына, улаатан иһэн ону-маны барытын, ол иһигэр үчүгэйи биири эмэ онтон, куһаҕаны элбэхтик оҥоруон сөп. Ол барыта үчүгэйи оҥоруу эрэйдээҕиттэн, үлэлээҕиттэн, онтон куһаҕаны оҥоруу боростуойунан, судургутунан, оҕо интэриэһин аан маҥнай тардарынан толору быһаарыллар. Холобурга, оҕо испиискэнэн оонньуура ордук кутталлаах, уоту уматар аһара интэриэһинэй эрээри сыыһа туттан дьиэни уоттуон сөбүттэн сэрэнии ирдэнэр. Испиискэни кистэнэр, «Тыытыма» диэн кытаанахтык этиллэр. Аны быһаҕы ыллаҕына, быһар, дьөлүтэ кэйэр эмиэ интэриэһинэй, барыны-бары дьөлүтэ кэйиэн сөп. Аны илиитин, тарбаҕын быһыннаҕына биир иэдээн.

Оҕону киһи билбэтин оҥорботугар үөрэтиэххэ, ол аата мээнэ туһата суох саҥаны айарын, айыыны оҥорорун хааччахтыахха наадата итинник быһаарыллар. Аан маҥнайгыттан тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэнэрин ситиһиэххэ, ол аата киһи буолуутугар, барыны-бары киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэнэн баран салгыы сайдан, саҥаны айыыны оҥордоҕуна, туһалаах, үчүгэй саҥаны айыы буолар кыаҕа улаатар.

Таҥара үөрэҕэ оҕо өйө-санаата аһара барбатын хааччахтаан киһи быһыытын тутуһарын хааччыйар. Бу хааччах оҕо кыра эрдэҕинэ ордук кытаанахтык тутуһуллара ордук. Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кута үөскээн олохсуйар кэмигэр, бу хааччахтары кытаанахтык тутуһа үөрэннэҕинэ, бу үөрэҕэ ийэ кутугар иҥнэҕинэ, үйэтин тухары тутуһа сылдьар, киһи быһыылаах киһиэхэ кубулуйан олоҕун киһи быһыылаахтык олороро кыаллыа этэ.

Оҕо улаатан өйө-санаата сайыннаҕына, бары быһыытын киһи быһыылаахтык оҥорор буоллаҕына, өй-санаа хааччаҕа уларыйан «Сиэри кэһимэ», «Киһи быһыытын таһынан барыма», саҥаны арыйдаххына, айыыны оҥордоххуна даҕаны сиэри таһынан барбатын ситис диэн быдан киэҥ хааччахтарга кубулуйар. Өй-санаа хааччаҕа маннык уларыйан биэриитэ сайдан иһэр өй-санаа көрдөбүллэригэр сөп түбэһэр.

Ийэ кукка ууруллубут үчүгэй үгэстэр киһини үйэтин тухары салайалларын кут-сүр үөрэҕэ быһаарар. Төрөппүттэр оҕолорун иитэллэригэр-үөрэтэллэригэр кут-сүр үөрэҕин бу быһаарыытын кытаанахтык тутустахтарына, кыра эрдэҕинэ атаахтаппакка, ийэ кутун үчүгэй быһыылары оҥорууга ииттэхтэринэ, оҕобут сыыһа-халты, аһара туттан онно-манна түбэһиэ диэн санаарҕаабакка сылдьыахтарын сөп.

Киһи өйө-санаата үгэстэринэн салаллар. Оҕо кыра эрдэҕинэ үчүгэй үгэстэргэ үөрэтэн, бу үгэстэри өйүгэр-санаатыгар иҥэрэн кэбиһии үчүгэй быһыылаах киһи буолууга тириэрдэринэн хайаан да туһаныллыа этэ.

Дьоҥҥо Айылҕа оҥорор сүрүн хааччахтара эмиэ бааллар. Бу хааччахтары хайаан да тутустахха эрэ Сир үрдүгэр олох салгыы сайдар кыахтанарын үөрэҕи-билиини баһылаан уонна Айылҕа уларыйыылара түргэтээннэр биллэр буолла:

1. Салгыны, сири-дойдуну уонна ууну киртиппэт буолуу.

2. Күөх үүнээйилэри, мастары харыстааһын.

3. Yөннэри, кыыллары уонна көтөрдөрү харыстааһын.

Билигин дьон-аймах күүстээх тиэхиникэлэри айан туһанар буолбуттарын кэнниттэн киһи уонна Айылҕа сыһыаннара харыстааһыҥҥа олоҕуран сайыннахтарына эрэ Сиргэ олох салгыы сайдар кыахтааҕын син билэн, харыстыыр санаа уһуктан, дьон аймахха барыларыгар тарҕанан эрэр.

Айылҕа уһун үйэлэргэ, былыргы дьыллар мындааларыттан ыла үөскээбит бэйэтин туругун көмүскэнэр ураты күүстээх. Ол күүһэ сэт сокуоннарыгар олоҕураллар. Айылҕа икки өттүттэн кытаанах тутулуктааҕыттан ханнык баҕарар хамсааһын үөскээтэҕинэ утары, хардары хамсааһыны эмиэ үөскэтэн таһаарар.

Айылҕаҕа уһун үйэлэргэ үөскээн турар тэҥнэһии балаһыанньатын хамсатыы сэт үөскүүрүгэр тириэрдэр. Хайа эрэ диэки аһара барыыттан үөскүүр хамсааһын, бу буола турар хамсааһыҥҥа утары хайысхалаах, ол иһин сэти үөскэтэр. Сэт диэн дьон, киһи оҥорбут быһыытыгар, дьайыытыгар утары хайысхалаах хайаан да үөскүүр хамсааһыны ааттыыбыт.

Сир тэҥнэнии балаһыанньатыгар тутуллан турара ханнык эрэ уһун үйэлэргэ тохтообокко биир тэҥник хамсыы турар улахан маятнигы санатар. Ханна эрэ улахан аһара барыыттан, бу тэҥнэһэн турар маятник аҥар өттүгэр аһара барар, хамсааһына улаатар. Оччоҕуна аны аҥар өттүгэр хардары хамсааһыныгар эмиэ аһара барыы үөскүүр. Бу аһара барыыттан үөскүүр хардары хамсааһын сэти үөскэтэрин сахалар былыр үйэҕэ быһаараннар олохторун үөрэҕэр киллэрбиттэр.

Өй-санаа хардары-таары маятник курдук хамсааһынын Россия холобурунан быһаарыахха сөп. Россияҕа өй-санаа сайдыыта билигин да оннун була илик. Сэбиэскэй былаас кэмигэр ыраахтааҕы былааһа уонна православнай таҥара дьиэтэ дьон өйүн-санаатын аһара хам баттаан, муҥкук, хоргус дьону үөскэтэн сайдыыны ситиһэллэрин хааччахтыыр диир кэмнэрэ баара эрээри, ол кэмҥэ Россия эмиэ түргэн тэтиминэн сайдан испитэ.

Улуу Өктөөп революцията дьон өйүн-санаатын босхолоон, көҥүл ыытан, сайыннаран, сири дууһа ахсаанынан түҥэппиттэрин кэнниттэн Россия үлэһит дьонун сайдыылара күүһүрбүтэ, бэйэлэрэ байан-тайан барбыттара. Көҥүл санаалаах дьону салайарга, дьаһайарга уустугуттан уонна кэлэн иһэр улуу сэриигэ бэлэмнэниигэ оҕустаран барыларын холбоһуктааһыҥҥа, биир өйгө-санааҕа ыган туран, бары баайдарын-малларын холбоон киллэрбиттэрэ. Бу холбоһуктааһын уонна коммунистар былаастара дьон өйүн-санаатын аһара хааччахтаан, бары биир киһи курдук буолар өйү-санааны киллэрэн олорбуттара эрээри уһаабатахтара.

Перестройка кэнниттэн дьон коммунистар кытаанах хааччахтарыттан төлө барбыт санааларыттан, аны аҥар өттүгэр, бары тус-туспа барыы диэки аһара барыыны оҥордулар. Билигин бу аһара барыыны тохтотон, аны барыларын холбооһун диэки хайысхалаах үлэ барар эрэр. Россияҕа өй-санаа билигин да оннун була илик, икки өттүгэр халбаҥныы турар. Салайар былааһы күүһүрдүү аһара баран диктатураҕа тириэрдэн эрэр.

Өй-санаа хайа эрэ өттүгэр аһара барыыта сэт үөскээһинигэр тириэрдэр. Олох сайдыытыгар сөп түбэспэт саҥаны айыыны оҥорбут большевиктар, коммунистар күүстэринэн холбоһуктааһыны тэрийээри уонна саҥа, өйө-санаата хааччаҕа суох, ханнык да таҥараны, киһи быһыыта диэни билиммэт, элбэх саҥаны айыылары оҥорор дьону дэбдэтэн, тэптэрэн биэриилэриттэн аһара барыы үөскээбитэ. Бу аһара барыы түмүгүнэн туох да буруйа суох сүүһүнэн тыһыынча киһини сымыйанан, балыйан буруйдааһыннарыттан суорума суолламмыттара, лааҕырдар быыллара буолбуттара.

Сайдыылаах «социализм» кэмигэр эдэр көлүөнэлэр өйдөрүн-санааларын аһара атаахтатыыттан, эһиги эрэ бааргыт, саҥаны айыыны оҥороргут үчүгэй диэн киһиргэтииттэн, барыта оҕолор тустарыгар диэн маанылааһынтан туруга суох өйдөөх-санаалаах буола улаатыыларыгар тиийбиттэрэ сэти үөскэтэн үгүстэр арыгыга ылларыылара тэнийбитэ.

Билигин «Перестройка» хамсааһынын кыайыытын кэнниттэн биһиги эрэ уратыбыт, үчүгэйбит, баайбыт, саҥаны айыыны элбэхтик оҥоробут диэн өйү-санааны саха оҕолоругар тарҕатыы, иҥэрии, сэбиэскэй былаас үөрэҕин салгыы ыытыллар. Бу быһыы сэтэ саҥа кэлэн иһэр. Эдэрдэр элбэх буруйу-сэмэни оҥороллоро элбээн иһэр.

Ким эрэ элбэхтик куһаҕан быһыыны, дьону албыннааһыны оҥордоҕуна кэлин тиһэҕэр сэтэ туолуон сөбүн саха киһитэ барыта билэр. Биирдэ албыннаан туһаммыт киһи иккистээн, үһүстээн албынныырыттан туттумматыттан биллэн хаалыан сөбө улаатарын тэҥэ, кэлиэхтээх эппиэтэ эмиэ улаатар. Оҥоруллубут куһаҕан быһыыга, албыҥҥа эппиэтэ хайаан да кэлэн утары хамсааһын син-биир үөскүөхтээх.

Киһи кыра, "Айылҕа оҕотунан" ааҕынар. Киһи кыратын билинэн, олорор сирин айылҕатын сыаналаан, тэҥнэһиини хамсаппакка, эйэ-нэмнээхтик олоҕу олорорго дьулуһара эбитэ буоллар ситиһиэн сөп этэ. Айылҕаны буорту оҥорбокко, харыстаан, көрөн-истэн көннөрөн, уһун үйэлэргэ уларыйбакка турарын ситистэххэ эрэ, Сир ийэ долгуйбакка уһуннук, биир тэҥник турар кыахтаныа этэ.

Киһи барыта уһуннук, дьоллоохтук олорон оҕо төрөтөн, дьиэ туттан кэлэр көлүөнэлэрэ салгыы олоруохтарын, сайдан, элбээн иһиэхтэрин баҕарар. Сир ийэ уһун үйэлэргэ уларыйбакка, субу баарын курдук, турарыгар киһи барыта баҕарар. Бу баҕа санаа туоларын туһугар дьон-сэргэ аналлаах өй-санаа хааччахтарын; киһи быһыытын, сиэри, таҥараны, ол аата сокуоннары, бэрээдэги хайаан да тутуһа сырыттахтарына эрэ табыллар. (1,107).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ. - Дьокуускай: Компания "Дани АлмаС", 2012. - 144 с.