Сэт

Сэт — туох эмэ айыыны, алҕаһы, сыыһаны оҥорбут мүччүрүйбэт иэстэбилэ, киһи быһыытыгар сөп түбэспэт, дьон билбэт, оҥорбот быһыыларын оҥордоххо үөскээн тахсар утары хайысхалаах хамсааһын.

Саха дьонун олохторун сиэринэн Айылҕа биэрбит олоҕун киһи быһыылаахтык, эйэлээхтик, иллээхтик олоруу, үөрэҕи-сайдыыны ситиһии, кэнчээри ыччаты иитэн-үөрэтэн Сир үрдүгэр олох салгыы сайдан, иннин диэки баран иһиитин хааччыйыы буолар.

Сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ этэринэн дьон оҥорор үчүгэй да, куһаҕан да быһыылара айыыны оҥоруунан ааҕыллар. Үчүгэйи оҥоруу - үрүҥ айыы буолар, онтон куһаҕаны оҥоруу хара айыы диэн ааттанар. Киһи үйэтин тухары оҥорбут куһаҕан быһыылара, айыылара ыраастанан көҕүрээн испэт буолахтарына, мунньуллан ыараан иһэллэр. Кыра айыыны оҥоруу үчүгэй быһыыны оҥордоххо эбэтэр сыыһаны оҥорбуту билинэн көннөрдөххө сотуллан, тэҥнэнэн, ыраастанан биэрэн иһэр. Кут-сүр үөрэҕэ, киһи бэйэтин олоҕор тугу оҥорбута барыта, ханнык эрэ кэмнээх-кэрдиистээх буолуохтааҕын мэлдьи өйдөтөр. Киһи өйө-санаата ханнык, куһаҕан да, үчүгэй да быһыылары барыларын үгэс оҥостон уурунан уонна онтун хатылаан оҥорон иһэр оҥоруулааҕынан быһаарыллар. Куһаҕан быһыылары оҥоро турар оҕону, киһини аахайбатахха, тохтоппотоххо өссө улахан, ыарахан куһаҕан быһыылары оҥоруон сөп.

Киһи ханна да сырыттаҕына, олоҕун ханнык баҕарар кэмигэр туох эмэ сыыһаны-халтыны оҥороору гыммыта барыта: «Айыыны оҥорума» диэн сэрэтэр бобуулаах уонна күрүөлээх буолара табыллар. Элбэх айыыны оҥорбут киһи сэккэ түбэһэр. (1,13). Сир үрдүгэр туох барыта, төгүрүччү өттүттэн тэҥнэһии балаһыанньатыгар турарын быһыытынан, хайа да өттүгэр аһара баран хаалыы куһаҕаны оҥорууга тэҥнэнэр быһыы буолар. Хас биирдии киһи барыта тугу-эмэни оҥороругар сөптөөх кээмэйин билэн, хайа да өттүгэр аһара барбат гына туттуохтаах. Киһи оҥорор ханнык баҕарар дьыалата «үчүгэй» уонна «куһаҕан» диэн быһаарыылар икки ардыларынан баран иһиэхтээх.

Сэт диэн Айылҕа уонна киһи бииргэ олорууларыгар тутуһуохтаах үөрэхтэрэ буолар. Бу үөрэҕи халбаҥнаабакка тутуһуу киһи Айылҕаны кытта атааннаспакка биир тылы булунан эйэлээхтик олороругар кыах биэрэр. (2,168). Сэт өйдөбүллэрэ «ли» диэн былыргы кытайдар философскай көрүүлэригэр маарынныыллар.

«Сэт-сэмэ» диэн этии дьон олоҕор мэлдьи тутуһулла сылдьыллыахтаах быраабылалары уонна сокуоннар.

«Сэт-сэлээн» диэн сыыһа туттуу кэнниттэн кэлиэхтээх эппиэтинэс уонна иэстэбил ааттанар.

Айыыны оҥорор, сиэри-майгыны билиммэт киһини дьон сэмэлиир. Сэмэлиир, сөбүлээбэт тыл ыарахан буолар, ити тыл айыыны оҥорор киһи чөлүн алдьатар. Киһи кута-сүрэ дьайга туттарыллар. Ону дьон тылынан сэт суола арыллыыта дииллэр. Букатын сиэрэ суох барбыт киһини айылҕа иэстэһэр. Итинник сэккэ түбэспит киһи удьуор быһыытынан кэхтэр. (3,157).

Сиэргэ баппат ыар айыыны оҥоруу сэт туолуутугар тириэрдэр. Сахалар өйдөбүллэринэн сэт быраабылаларын уонна сокуоннарын тутуспат киһи киһи буолбатах. Сэттэрэ туолбут дьон төрүөхтэрэ төннөр. «Төннүбүт төрүөх» диэн сиэргэ баппат майгылаах, түктэри өйдөөх-санаалаах киһи буолбатах киһи аата. Айыылар киһи ийэ кутугар мунньустан иһэллэр. Айыы мунньуллан ыараан иһэрин бэлиэтиир этиинэн «Ат таппат айыыта, оҕус таппат буруйа» диэн буолар. Итиннэ эбии олус элбээн ыараабыт айыыны: «Буор уйбат буруйа» диэн этэллэр. Айыылаах киһи ийэ кута ыараан, майгыта уларыйан кэнэҕэски көлүөнэҕэ бэриллэр. Элбэх айыыны оҥорон сэттэрэ туолбут дьоҥҥо төннүбүт төрүөх үөскүүр.

Сахалар төннүбүт төрүөх туһунан өйдөбүллэрэ билигин Россияҕа улахан айдааннары таһаартыыр элбэх киһини өлөртүүр маньяктар оҥорор түктэри быһыыларыгар сөп түбэһэллэр. Е.Самовичев диэн учуонай быһаарарынан маньяк диэн киһи киэбин кэтэ сылдьар дьиикэй кыыл буолар. (4,57). Манныкка тиийбит киһи өйө-санаата сорох кэмнэргэ тосту уларыйан дьиикэй кыыл кэбин кэтэрин былыргы кэпсээннэргэ кэпсэнэр «оборотеннар» диэн дьон бааллара бигэргэтэллэр.

Сэтэ туолбут киһи төрөтөр оҕолорун өйдөрө-санаалара түктэри буолуута, кини бэйэтин үйэтигэр оҥорбут айыылара буор кутугар мунньуллан бараннар оҕолоругар бэриллэн иһэллэриттэн тахсар. Айыылаах-харалаах киһи олоҕун устата мунньубут айыылара оҕолоругар, онтон сиэннэригэр буор кутун кытта салгыы бэриллэн иһэллэрин кут-сүр үөрэҕэ быһаарар. Улаханнык баттаммыт, атаҕастаммыт кырдьаҕас киһи кыраатаҕына буруйдаах киһиэхэ кырыыс тиийэн сэт эмиэ үөскүүр. (2,171).

Кырыыс этиитэ Айылҕа тэҥнэһиитин сокуонугар олоҕурар. Билигин атаҕастаммыт киһи сотору кэминэн анараа киһитиниин хайаан даҕаны тэҥнэһиэхтээхтэрин өйдөтөр. Саха тылын быһаарыылаах тылдьыта сэти маннык быһаарар: «Урукку өйдөбүлүнэн туох эмэ айыыны, сыыһаны оҥорбут мүччүрүйбэт иэстэбилэ. Эһиги да хара дьай быһыыгыт сэтэ туоллаҕа дии». (5,175).

Киһи олоҕор, өйүгэр-санаатыгар сөп түбэһэр итэҕэли, таҥара, кут-сүр үөрэхтэрин умнуу түмүгэр советскай үйэҕэ үөскээбит дьон үйэлэрин тухары оҥорбут айыылара таах хаалан, умнуллан, суох буолан иһэллэрин курдук саныы үөрэммиттэр. Былыргы сахалар итэҕэллэринэн оҥоруллубут сэт, ол аата олус ыар айыылар, тоҕус көлүөнэ тухары ирдэнэллэр.

Киһи бэйэтин олоҕор араас суол быһылааннарга түбэһиитэ туох даҕаны олоҕо суох буолбат диэн этэллэр. Ордук эдэрдэр, үүнэн иһэр ыччаттар быстахтык быһыыланыылара, кинилэр бэйэлэрин төрүччүлэрин үчүгэйдик үөрэтэн көрөллөрүн эрэйэр. Урукку да кэмнэргэ оҥоруллубут айыылар ыраастаналлара ордук буолуохтаах. Революция уонна гражданскай сэрии, репрессия кэмигэр, эрдэтээҕи көлүөнэлэр оҥорбут ыар айыылара, сэттэрэ эдэр көлүөнэлэриттэн ирдэнэр диэн былыргы кут-сүр үөрэҕин быһаарыыта билиҥҥи Россия дьонун олохторугар биллэр сабыдыалы оҥорор. Эдэр көлүөнэлэр өй-санаа өттүнэн мөлтөөһүннэрин сэт туолуутун кытта сибээстээтэххэ, былыргы кут-сүр үөрэҕэ олус таба буоларыгар тиийэр.

Сахалар олус уһун үйэлээх омуктар. Кинилэр киһи олоҕун чахчы дириҥник үөрэппиттэрин бэлиэтинэн «Баай дьон тоҕус көлүөнэ иһинэн дьадайаллар» диэн олохсуйбут өйдөбүллэрэ буолар. (6,46). Бу өйдөбүл үөскээһинигэр баай дьон бэйэлэрин оҕолорун үлэҕэ-хамнаска үөрэппэккэлэр, куруук бэлэмҥэ, сынньалаҥнык күүлэйдэтэ сырытыннараннар, кэлэр көлүөнэлэрэ букатын мөлтөх дьон буолан тахсаннар баайдарын-малларын ыһан-тоҕон бүтэрэллэрин бэлиэтээһиннэрэ олук буолбут. Е. Д. Андросов баай дьон Оруоһуттар олохторун дириҥник үөрэппит. Кинилэр түөрт көлүөнэ устата киэҥник тарҕанан сайдан, байан-тайан бараннар мөлтөөн, дьадайан барбыттар. (7,110).

Үгүс баай дьон баайдара-маллара элбиирин иһин үгүс аһара барыылары таһааран, кыра дьону элбэхтик атаҕастыыллара-баттыыллара былыргыттан биллэр. Үгүс дьон хомойбут, хоргуппут санаалара кинилэргэ мунньустан сэти үөскэтэрэ кэлэр көлүөнэлэригэр охсуулаах буолара саарбаҕа суох.

— Ордук сананыма, олус туттума,- Аабый Дархан тойон эрин сэрэппитэ,- сэттээх-сэлээннээх буолуо. (8,21). Былыргы остуоруйа кэпсээн сэрэтиитэ олоххо киириитэ саха дьонугар олус ыар түмүктэммитэ. Салайар, баһылыыр тойоттор быстахтык быһыыланан сэттээх дьыалалары оҥоруулара ордук ыар содуллаах буолан тахсаллар. Маннык быһаарыы салайааччылартан тутулуктаах элбэх киһини тойон сэтэ барыларын хаарыйарыгар олоҕурар.

«Дьону ыар санааҕа түһэрэр куһаҕан быһыылары, айыыны оҥостубатаҕым. Эһиги эмиэ оҥорумаарыҥ!» — диэн былыргы сахалар бэйэлэрин кэлэр көлүөнэлэригэр кэриэстэрин этэллэр эбит. Былыргы дьон киһи бэйэтин үйэтигэр тугу оҥорбута барыта, кини кутугар-сүрүгэр суруллан, кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэн иһэрин билэр буоланнар, кэлэр көлүөнэ ыччаттара дьоллоохтук олороллоругар ис сүрэхтэриттэн баҕаралларын бэлиэтинэн бэйэлэрин олохторугар куһаҕан, хара айыыны оҥорбокко кыһаналлар.

Кырдьаҕас көлүөнэ дьоно, саҥа үүнэн иһэр оҕолоругар бэйэлэрин олохторун салҕааччыларга, ыраас, айыы-хара сыстыбатах куттарын-сүрдэрин хааллараллар, оҕолорун салгыы олохторугар дьиҥнээх сырдык ыраны баҕараллар. (9,105).

Туһаныллыбыт литература

1. «Илин» сурунаал. 1997. 1-2 N-рэ.

2. Ф. Ф. Васильев. Военное дело якутов. Якутск: Нац.кн.изд-во «Бичик», 1995.- 224 с.

3. Л. А. Афанасьев — Тэрис. Айыы үөрэҕэ. Дьокуускай: «Ситим» КИФ. 1993.- 184 с.

4. Модестов Н. С. Маньяки. Слепая смерть. Хроника серийных убийств. — Москва: Изд-во «Надежда-1», 1997.- 288 с.

5. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. /П. С. Афанасьев редакциятынан — Дьокуускай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 1994.-264 с.

6. В. Ф. Трощанский. Наброски о якутах якутского округа. Под ред. и с прим. Э. К. Пекарского. Казань: Типография Императорского Университета, 1911.- 144 с.

7. Е. Д. Андросов. Оруоһуттар. Дьокуускай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 2000.- 288 с.

8. Далан. Тыгын Дархан. Дьокуускай: Кинигэ изд. 1993.-510 с.

9. Каженкин И. И. Кут-сүр үөрэҕэ. — Дьокуускай: Бичик, 2004. — 128 с.