Төннүбүт төрүөх

Төннүбүт түрүөх диэн куһаҕан үөрүйэхтэри иҥэринэн төрөөбүт, куһаҕан иитиилээх киһи ааттанар.

Саха дьонун өйдөбүллэригэр «Төннүбүт төрүөх» диэн олохсуйбут өйдөбүл былыргыттан баар. Бу букатын киһи буолбатах түктэри өйдөөх-санаалаах эрээри син-биир киһи курдук көрүҥнээх буолан туспа арааран билии уустуктардаах. Маннык киһи элбэх ыар айыылаах киһиттэн үөскээн, төрүүр диэн быһаараллар. Сахалар өйдөбүллэринэн аймах дьон эстэллэригэр маннык кэдэрги майгылаах киһи үөскүүр эбэтэр олус эрэммит, көрөн-истэн аһара атаахтаппыт, маанылаабыт киһилэрэ түктэри майгылаах буолан хаалара элбэх дьону хомоторо бэлиэтэнэр.

Төннүбүт төрүөх туһунан өйдөбүл билигин Россия дьонун аймыыр элбэх киһини өлөртүүр маньяктар оҥорор түктэри быһыыларыгар сөп түбэһэр. Россияҕа элбэх дьону өлөртүүр маньяктар баалларын «перестройка» кэнниттэн эрэ бэчээккэ таһааран, үгүс дьон билэр буолбуттара. Элбэх арыгыһыттардаах уонна мас охторуутунан дьарыктанар лааҕырдардаах сирдэргэ маньяктар элбэхтэрин Н.С.Модестов «Маньяки. Слепая смерть» диэн үлэтигэр бэлиэтиир. (1,45).

Е.Самовичев диэн учуонай маньяктар өйдөрүн-санааларын үөрэтэн баран маннык кылгас быһаарыыны оҥорор: «Маньяк диэн киһи киэбин кэппит дьиикэй кыыл буолар. Бары майгына барыта, бэйэтин ордук харыстаныыта дьиҥнээх дьиикэй кыылга маарынныыр. Киһини өлөрөр кэмигэр ханнык да аһыныгаһа суох сиэмэх майгыннанар. Былыргы көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн иһэр ликантропия эбэтэр порфирия диэн ыарыы киирбитин курдук майгылаах буолар». (1,77).

Маньяктар эбэтэр төннүбүт төрүөхтэр үгүстэрэ кыра эрдэхтэриттэн киһилии үөрэтиини барбатах, олус үчүгэйдик, маанытык эбэтэр ураты эрэйдээх, ыарахан оҕо сааһы ааспыттар. Бу дьон кыра эрдэхтэринэ ол-бу кыра буруйу оҥороллорун ийэлэрэ билэ-билэ буойсан тохтоторун оннугар хата көмүскэһэрин бэлиэтииллэр. (1,249). Үгүстэрэ оҕо саастарыттан күүһүлээһиҥҥэ үөрэммит буоланнар, эйэлээх киһилии олоххо кыайан үөрэммэттэр. Маннык дьон соҕотох дьарыктарынан киһини өлөрүү буолан хаалар. (2,31).

Төннүбүт төрүөхтэр эбэтэр маньяктар киһини өлөрбөтөхтөрүнэ туохтара эрэ табыллыбат, ыалдьар буолаллар. Киһини өлөрдөхтөрүнэ эбэтэр күүһүлээтэхтэринэ куһаҕан санаалара дьэ дуоһуйан, майгылара көнөр. Сорохтор өлөн эрэр киһиттэн энергияларын бэйэлэригэр ылан майгыбыт көнөр диэн быһаараллар. (1,38). Киһини өлөрбүттэрин хаһан даҕаны кэмсиммэттэр, хата төттөрүтүн туох эрэ интэриэһинэйи, туһалааҕы оҥорбут курдук сананаллар. (2,196).

Россия МВД-тын үлэһитэ Ашот Айрапетян өр сылларга элбэх киһини өлөрөөччүлэринэн дьарыктаммыт. «Биһиги өр сылларга маннык быһыылар баалларын туһунан кэпсээбэт этибит. Ол эрээри биһиги ортобутугар киһи курдук эрээри кыыл майгылаах дьон бааллар. Кинилэр дьону өлөрүүнэн эрэ дьарыктаналлар» диэн маньяктар тустарынан быһаарар. (1,265). Урукку, бэчээт үлэтин барытын государство бас билэн хонтуруоллуур эрдэҕинэ маньяктар тустарынан сурахтар үһүйээн курдук тарҕаналлара. Иннэ-кэннэ биллибэт сурахтар дьону аймыыллара уонна бу маньяк кимтэн үөскээн, хантан кэлэн хаалбытын быһаарар кыаҕы биэрбэттэр этэ.

Маньяктар үөскүүр төрүттэрин булан үөрэтиигэ сахалар сайдан иһэр кут-сүр үөрэхтэрэ балачча дириҥ сыанабылы оҥорор кыаҕы биэрэр. Оҕо кыра эрдэҕинэ, ийэ кута сайдар кэмигэр бэйэтин кыана туттан тохтотунар буоларыгар төрөппүттэрэ үөрэппэтэхтэринэ, улаатан баран бэйэтин быстах баҕа санаатын кыайан тохтотунара өссө уустук буолар. Оҕо тугу баҕарбыта барыта туолан иһэригэр үөрэнэн хааллаҕына, ханнык баҕарар, быстах да баҕатын толоттордоҕуна эрэ уоскуйарга үөрэнэр. Киһиэхэ хайдах иитиллибититтэн тутулуктаах ити өй-санаа үөскээн олохсуйуута, кини быстах баҕа санаатын толороору буруйданар да дьыалалары оҥоруон сөбүн утарбат.

Сахалар киһи тыыныгар турбут киһи «Хаана ыарыыр» диэн быһаараллар. Бу быһыы өр кэмҥэ кыайан сууйуллубат, ыраастаммат ыар айыынан ааҕыллар. Олус былыргы «Өлөрсүбүтү өлөрүллэр» диэн үгэс баара киһи тыыныгар турбут киһи майгына улаханнык буорту буоларыгар олоҕурар уонна оччотооҕу кэмҥэ суут-сокуон бэрт боростуой, быһаччы быһаарар эрдэҕинэ туттуллубут туһалаах өйдөбүл буолар. Бу быһаарыы киһини өлөрөрө үгэс буолан өйүгэр-санаатыгар уурулуннаҕына, ону көннөрүү олус уустугурарыгар олоҕурар. Билиҥҥи сайдыылаах кэмҥэ кырдьыктаах быһаарыылаах сууттаах-сокуоннаах государствоҕа былыргы курдук быстахтык быһаарыы табыллыа суох курдук. Олох сайдан иһиитэ киһи киһиэхэ сыһыаныгар саҥалыы, хайа да киһини сыаналыыр, таба өйдүүр, быһаарыы баар буоларыгар эрэллээх буолууну үөскэтэр.

Оҕо иитиитигэр уһуннук үлэлээбит кырдьаҕас учуутал К.С.Чиряев оҕо хайдах иитиллибититтэн өйө-санаата улахан уратыланарын бэлиэтиир. Кини бэйэтин үлэтигэр эдэр эрдэҕиттэн Белинскэй: «Воспитание есть счастье и смерть. Человек, даже, родившийся человеком, может стать и волком, и ослом, и чем угодно» диэн этиитин туһана сылдьыбыт. (3,58). Кыра эрдэхтэриттэн киһилии өйгө-санааҕа иитиллибит, үөрэтиллибит оҕолортон эрэ киһилии быһыылаах дьон улаатан тахсалларын уонна киһи-аймах туһугар күүстэрин харыстаабакка үлэлииллэрин саха дьоно былыргыттан билэллэр. Бу үөрэҕи билиҥҥи кэмҥэ аахайбат буолан хаалыы, эдэр көлүөнэ дьону иитэн-үөрэтэн улаатыннарыыга улахан уустуктары оҥорор буолла. Билигин эдэр ыччаттар бэрээдэктэрэ мөлтөөһүнэ, кинилэри кыра эрдэхтэринэ иитии-үөрэтии сыыһа хайысхалаахтык барбытын бэлиэтиир. Төрөппүттэр бары турунан бэйэҕитин утумнааччылары киһилии майгыга, киһилии киһи буоларга кыра эрдэхтэринэ сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ этэринэн үөрэтэллэрэ туһалаах буолар. (4,114).

Туһаныллыбыт литература

1. Модестов Н.С. Маньяки. Слепая смерть. Хроника серийных убийств. - Москва: Изд-во «Надежда-1», 1997.- 288 с.

2. Ф.И.Раззаков. Бандиты запада. (Хроника знаменитых преступлений).- Москва: ЗАО Изд-во ЭКСМО, 1997.- 400 с.

3. Уткин К.Д. Нүһүлгэн. Түмүктээх айан. Дьокуускай: Үөрэх үлэһиттэрин идэлэрин сайыннарар институт изд-вота, 1995.- 240 с.

4. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: Бичик, 2004. - 128 с.