Куһаҕан санаа

Куһаҕан санаа диэн ол-бу, олоххо туһата суох, быстах, буортулаах санаа ааттанар.

Киһи ханнык баҕарар санаата, дьайыыта, быһыыта хайа эрэ кээмэйи аһара бардаҕына куһаҕан өттүгэр кубулуйар. Өһөс санаа тулуурдаах, дьулуурдаах буолууну үөскэтэр, ол иһин үчүгэйгэ киирсэр. Аһара баран ньоҕойго, ньоҕойдоһууга кубулуйдаҕына куһаҕан санаа буолар. Иэстэһэр санаа бэйэтэ куһаҕан буоллаҕына өссө аһара баран өһүөннэһиигэ тиийдэҕинэ хара санааҕа кубулуйуон сөп.

Сахалар олохторун үөрэҕэ өй-санаа ханнык да хааччаҕа суох барарын көҥүллээбэт. Оҕо улаатан истэҕинэ маҥнайгы бобуу: «Аһара барыма»,- диэн ааттанар. «Аһара ытаама», «Аһара мэниктээмэ»,- диэн этиилэр туох барыта кэмнээҕин, кэрдиилээҕин быһаараллар. Өссө улаатан истэҕинэ: «Куһаҕаны оҥорума»,- диэн ыһыллыбыт оонньууру хомуттараллар, иһити-хомуоһу алдьаттарбаттар, бэрээдэги тутуһуннараллар, куһаҕан быһыы диэн тугун билэргэ үөрэтэллэр.

Оҕо өйө-санаата сайдан иһэринэн хайаан да тугу эмэ оҥорор. Куһаҕаны оҥоруу хаһан баҕарар чэпчэки. Оҕо аан маҥнай хайа чэпчэкитин, түргэнник кыайарын оҥоро сатыыр. Онтон туох чэпчэки барыта алдьатыы, куһаҕаны оҥоруу буолар. Ол иһин «Куһаҕаны оҥорума», «Айыыны оҥорума»,- диэн хааччах оҥоруллар. Оҕо өйүн-санаатын көҥүлүнэн ыытыллыа суохтаах. «Көҥүлүнэн барбыт оҕо»,- диэн киһи буолууга үөрэммэтэх, аһара бара сылдьар майгылаах оҕону этэллэр.

Оҕо улаатан тугу эмэ оҥорор буолан истэҕинэ үчүгэй быһыыны маннык оҥор диэн көрдөрөллөр, үтүгүннэрэллэр. Yчүгэйи оҥоруу үлэлээх. Yлэлээтэххэ үчүгэйи оҥоро үөрэнэр. Yчүгэйдик оҥордоҕуна хайгыыллар: «Yчүгэй оҕо»,- дииллэр, манньа да биэриэхтэрин сөп. Оччоҕуна эрэ оҕо туох эмэ үчүгэйи оҥорор. Yчүгэйи оҥорорго дьэ үөрүйэх буолар. Yгэс үөскүүр.

Куһаҕан быһыылары дьон бары билэллэр. Ыалтан ыалга тарҕанан иһэр бастакы солуннар, куһаҕан солуннар буолаллар. «Куһаҕан солун сымыйа буолбат»,- диэн этии куһаҕан ордук тарҕанымтыатын уонна уларыйа охсубатын бэлиэтиир.

Оҕо ураты истигэн буолар. Улахан дьон кэпсэтиилэрин бэйэтэ ситэн өйдөөбөтөр даҕаны истэ сылдьар. Дьон туох куһаҕан быһыылары оҥороллорун оҕо өйө тиийэринэн билэн иһэрэ наада. Оҕо билэр буоллаҕына эрэ куһаҕан быһыылары оҥорбот.

Сахалар оҕолорун: «Куһаҕан быһыылары оҥорбот буолуҥ»,- диэн үөрэтэллэр. Киһи оҥорор быһыыларыгар сөп түбэспэт быһыылар – саҥаны айыылар, куһаҕан быһыылар буолаллар.

Оҕону үөрэтии биир сүрүн көрдөбүлүнэн «Айыыны оҥорума» диэн буолар. Дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥорума диэн өйдөнөр.

Саха дьоно былыр-былыргыттан киһи санаатыгар олус улахан оруолу уураллар этэ. «Куһаҕаны саныы сылдьыма, аны туолан хаалыа», «Куһаҕан санааны санаама, бэйэҕэр куһаҕан буолуо»,- диэн кырдьаҕастар сөбүлүүр, үчүгэйи саныыр, эрэнэр, олохторун салгыыр баар суох киһилэригэр сэрэтэн, үөрэтэн этэр тыллара таах хаалар тыллар буолбатахтар. Бу тыллар былыргы сахалар киһи өйүн-санаатын ордук дириҥник билэллэрин быһаараллар.

Киһи оҥорор быһыыларын үчүгэй уонна куһаҕан диэҥҥэ араартааһын олус былыргы кэмнэргэ буолбут. Остуоруйаҕа кэпсэнэр Yчүгэй Yөдүйээн уонна Куһаҕан Хочугур саҕанааҕы кэмнэртэн ыла саҕаламмыт. Yчүгэй уонна куһаҕан диэн араартааһын киһи майгынын уратыларын быһаарар.

Киһи оҥорор ханнык баҕарар быһыылара, үчүгэй да, куһаҕан да буоллахтарына биир мэйииттэн быһаарыллан тахсан оҥоруллаллар, ол иһин биирдик: «Айыы»,- диэн ааттаналлар.

Өй-санаа үчүгэй уонна куһаҕан диэннэргэ арахсыыта аан маҥнай үрүҥ уонна хара диэн тылларынан бэриллэр. Киһи өйө-санаата сайдыытыгар үрүҥ дьүһүн үчүгэй диэн өйдөбүллээх.

Атеизм үөрэҕэ баһылаан салайбыт кэмнэригэр киһи санаатыгар ханнык да суолта бэриллибэт буолбута. Таҥара, айыылар киһи олоҕор ылар оруолларын аҥардастыы албыннааһын эрэ курдук көрүү олохсуйбута. Уларыта тутуу кэнниттэн өй-санаа үөрэхтэрэ салгыы сайдар кыахтара улаатта.

Куһаҕан санаа хайдах кубулуйан, уларыйан киһиэхэ бэйэтигэр тиийэн куһаҕаны оҥорорун сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ быһаарар кыахтанна. Бу этии эмиэ киһи бэйэтин санаата хос-хос элбэхтик хатыланнаҕына, үгүстүк саныы сырыттахха үгэс буолан киһи ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар умнуллубат гына ууруллан хааларыгар олоҕурар.

«Үгэс» диэн үгүс диэн тылтан үөскээбит. Тугу барытын үгүстүк, хос-хос хатылаатахха үгэс буолан киһи ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар умнуллубат гына ууруллан иһэр. Киһи өйүн-санаатын бу курдук, куттарынан тус-туспа арааран быһаарыы сахалар кут-сүр үөрэхтэринэн быһаарыллан кыаллар буолла.

Атын киһиэхэ куһаҕан буоллун диэн санааһын олус элбэхтэ хатыланан үгэскэ кубулуйдаҕына, киһи хаһан эмэ сыыһа туттаран ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар киирэн хаалбыт кэмигэр толоруллан хаалар кутталлаах. Куһаҕаны куруук санааҕа тутан, хос-хос хатылыы сылдьыы, куһаҕаны санааһын бэйэҕэ куһаҕаны оҥорууга тириэрдэр.

Киһи саныыр санаата хайдах көрүҥнээхтик туолара билигин кыайан быһаарылла илик. Сорох учуонайдар киһи санаата туох эрэ күүстээх буолан бэйэтэ араас хамнааһыны таһаарыан сөп дииллэр. Арай киһи санаата ханнык эрэ эниэргийэ буолара быһаарыллан эрэр. Күүстээх санаалаах экстрасенс киһи хайа эмэ ыраах сиртэн олорон санаатын түмэн уулаах баанка дьүһүнүн уларытар кыахтаах.

Саха ойууннара киһи санаата туспа кут буолан сылдьарын быһаарбыттара букатын быданнаабыт. Бу кут бэйэтэ туспа сылдьар буолуута ханнык эрэ туспа эниэргийэлээх буоларын быһаарар. Кут ыһыллан хаалбакка олус өр бириэмэҕэ бэйэтинэн сылдьыан сөп. Yгэс буолбут санаа күүһүрэр.

Киһи санаата, олус элбэхтэ хос-хос хатыланнаҕына, дьиппинийэр, чиҥиир. Кэлин үгэс буолан ийэ кут өйүгэр-санаатыгар уларыйан олохсуйар кыахтааҕар олоҕурар. Киһи үгэс буолбут санаатын бэйэтэ хаһан эрэ ийэ кутун салайар кэмигэр киирэн хааллаҕына, толорон кэбиһэр кыахтанарын сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ быһаарар.

Уу киһи өйүн-санаатын ыраастыыр аналлаах. Ытааһын, харах уута тахсыыта, ыраастаныы бэлиэтэ. Куһаҕан санаа, мунньуллубут санаа харах уутун кытта тахсан өй-санаа ыраастанар, дьэгдьйэр. Түүлгэ олус улаханнык ытааһын үөрүү, санаа туолуута кэлэн иһэрин бэлиэтиир.

Куһаҕан санаалартан ыраастанарга тымныы ууну туһаныы, эти-сиини эмискэ тымнытан ылыы туһалаах. Эмискэ тоҥууттан киһи этэ-сиинэ ыгыллыытыттан өйө-санаата кураанахтанан, дьэгдьис гына түһэр. Бу кэмҥэ куһаҕан санаалары ылан быраҕыы, ыраастаныы киһиэхэ ордук табыллар. Эмискэ тымныы ууну куттан эбэтэр тымныыга тахсан өйү-санааны ыраастаан баран салгыы куһаҕан санаалары санаабат буолуу өйү-санааны ыраастыыр, чэбдигирдэр, үтүө, үчүгэй санаалар киириилэригэр миэстэни бэлэмниир. Куһаҕан санаалары санаабат буолуу, өйтөн-санааттан ылан быраҕыы, умнуу өй-санаа ыраастаныытыгар тириэрдэр. Сахалыы «Дьэгдьийии»,- диэн өйдөбүл ити быһаарыыга олоҕурар уонна өй-санаа ыраастаныытыгар туһалыыр.

Өлбүт киһи оҥорбут куһаҕан быһыыларын ахтар, саныыр көҥүллэммэт, бобуллар. Бу аата, кэлэн иһэр көлүөнэ дьон куһаҕан быһыылары ахта, саныы сылдьалларын суох оҥорон, кинилэр өйдөрө-санаалара ыраас, үчүгэй быһыылары оҥоруу диэки хайысхалаах буолалларын төрүттүүр.

Атеизм баһылаан, салайан олорбут кэмнэригэр киһи санаатыгар ханнык да суолта бэриллибэт буолара. Материализм өйө-санаата баһылаан иһэрэ. Ол кэмҥэ оҕолору иитиигэ-үөрэтиигэ куһаҕан санаалары санаабат буолуу, куһаҕан санаалартан ыраастаныы хайа да көрүҥэ оҥоруллубат буолара. Киһи олоҕор быһаччы сыһыаннаах өйүн-санаатын сайыннарыыга суолта биэрбэт буолуу эдэр көлүөнэлэр иитиилэрэ мөлтөөһүнүн үөскэттэ. (1,39).

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. Киһи буолуу. - Дьокуускай: Издательский дом "Якутия", 2005. - 80 с.