Үчүгэйи оҥоруу

Үчүгэйи оҥоруу диэн киһи үтүө, үчүгэй баҕа санаатын толоруута ааттанар.

«Олох ыарахан» диэн этиини билигин, сэбиэскэй былаас эстибитин кэннэ, син таба сыаналанар. Олох ыарахана үчүгэйи уонна куһаҕаны икки аҥы арааран билииттэн, олоххо туһаныыттан ыла саҕаланар. Сахалар үөрэхтэринэн «Киһини санаата салайар» диэни билэн, кытаанахтык тутуһан, оҕо аан бастаан элбэх үтүө санаалары санаан, олору үгэс оҥостон иҥэринэн, кыра эрдэҕиттэн ийэ кутун үөскэтинэн эрэ баран, атын араас санаалары санаталаатаҕына даҕаны, өйө-санаата уларыйа-тэлэрийэ сылдьара суох, туруктаах буолар, оҥорор быһыыларыттан үчүгэйдэрэ элбиир.

Бука бары араас элбэх баҕа санааларын, санааларыгар оҥорон көрүүлэрин кимиэхэ да эппэккэ илдьэ сылдьаллар. Үчүгэйи уонна куһаҕаны ситэ арааран билбэт оҕо, үгүс куһаҕан да санаалары санаталыы сылдьарыттан, сахалыы таҥара үөрэҕин тутуспаппытыттан кыайан ыраастаммакка үгэскэ кубулутан кэбиһэргэ тиийэриттэн куһаҕан быһыылары оҥорооччулар элбииллэр.

Баҕа санаата киһиэхэ баар буоллаҕына уонна ол баҕа санаата үгэскэ кубулуйан киһини бэйэтин салайар. Ону таҥара үөрэҕин хаалларан сылдьартан таба өйдөөн туһаныы кыаллыбат. Кыра оҕоҕо төрөппүтэ туох баҕарбытын, көрдөөбүтүн барытын «тук» курдук толорон, була охсон биэрэн истэҕинэ, бу оҕо төрөппүтүн бэлэмигэр, куруук үчүгэйи оҥороругар үөрэнэн хаалан тугу барытын төрөппүтүттэн көрдүүргэ уонна ыларга үөрэнэн, тугу эмэ оҥороругар букатын өйөнөн хаалар.

Үчүгэйи, туһалааҕы куруук оҥорторо сылдьарга бары баҕара саныыллар. Үчүгэйи оҥорторуу олоҕу чэпчэтэр курдук санааһын сыыһа. Биирдэ эмэтэ туһалаабытын да иһин киһи үчүгэйи оҥорторо сылдьарга үөрэнэн хаалыыта бэйэтэ үчүгэйи оҥорор кыаҕын кыччатара кэлин куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөп. Киһиэхэ үтүөнү оҥоруу диэн олус киэҥ, туох барытын курдук икки өрүттээх өйдөбүлү аҥардастыы киниэхэ туһалааҕы, үчүгэйи, санаатын тупсарары оҥоруу курдук өйдөөһүн сыыһа.

Ас көрдүүр киһиэхэ ”Күөгүтэ биэр” диэн этии бэйэтэ үлэлээн-хамсаан аһылыгын булуннун диэн быһаччы өйдөбүллээх. Ас биэрэн истэххэ бэлэмҥэ үөрэнэн хаалыы үөскүүрүттэн бу этии сэрэтэр.

Туора киһи оҥорор быһыыларыгар бары кыахтарынан, өйгө-санааҕа сөп түбэһэринэн сыана быһан, үчүгэй дуу, куһаҕан дуу буоларын быһаараллар. Үчүгэй буоллаҕына хайганар, үтүктэ сатыыллар, куһаҕан буоллаҕына умнуллар, хаалларыллар, “Бу сыыһа” диэн этиллэр.

Олоххо сыыһаны оҥорооччулар билигин да элбэхтэр. Сыыһаны оҥорбуту көннөрөн биэрэр туһунан эттэххэ ким да сөбүлээбэт курдук. Бу быһаарыы кириитикэни, куһаҕаны булан этэри сөбүлээбэттэр, бэйэлэрин аһара үчүгэйдэр курдук сананааччылар сэбиэскэй былаас кэмиттэн элбэхтэринэн быһаарыллар.

Сыыһаны оҥорбот киһи диэн суох. Киһи оҥорор сыыһаларын булан, олору көннөрөргө кыһаныы, көмөлөһүү, этэн биэрии ордук улахан туһаны аҕалар кыаҕын олоххо куруук туһаныллар. Сахалар “Кырдьаҕаһы хааһахха сүгэ сылдьан сүбэлэт” диэн этиилэрэ итини биһиэхэ тириэрдэр.

Киһиэхэ үчүгэйи этии диэн аҥардастыы арбааһын, хайҕааһын буолбатах. Сахалыы үөрэҕинэн киһини хайҕааһын, арбааһын диэн “Быһа этии” буолар. Бу быһыы эмиэ «Туох барыта икки өрүттээх» диэн быһаарыыга сөп түбэстэҕинэ эрэ табыллар. Үчүгэйи этиини сыыһа саныы сылдьарбытыттан, тойоттор, баайдар өйдөрүнэн-санааларынан барбыппытыттан, билигин аҥардастыы арбааһын, хайҕааһын курдук өйдөнөр уонна барыны-бары була-була хайҕааһын олохсуйда. Хайҕааһынтан, арбааһынтан киһи өйө-санаата уларыйан мин эрэ ордукпун, ураты үчүгэйбин диэн санааҕа киирэрэ түргэтиирэ куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөп.

Улахан салайааччылар уһуннук салайар үлэҕэ олордохторуна атыттар аһара арбыылларыттан, хайҕыылларыттан сотору кэминэн бэйэлэрин «күн» курдук сананаллара үөскээн олохсуйар кыахтанар. Сайдыылаах дойдулар киһи өйө-санаата ити курдук уларыйарын билэн сокуоннарыгар киллэрэн, улахан салайааччы быыбарга икки төгүлтэн ордук талыллыбатын ситиһэллэр. Бу быһаарыы салайар былаас эйэлээхтик, кэмиттэн-кэмигэр уларыйан биэриитин ситиһэринэн уларыйан, түргэнник сайдан иһэр олоххо ордук сөп түбэһэр.

Аныгы сайдыылаах олоххо үөскүүр уустуктары таба быһаарарга толору кыах баар буолла. «Ытаабат оҕону эмсэхтээбэттэр» диэн этиини таба өйдөөн туох эмэ ыарахан, бэйэ кыаҕынан кыаттарбат баар буоллаҕына, атын дьоҥҥо этэн, билиһиннэрэн биэриллэр.

Тыл киһиэхэ өйү-санааны тириэрдэр күүһэ улахан. Сатаан саҥарыы, араастаан дэгэттээн этии сахаларга элбэх. Үчүгэй да суолталаах тылы хайдах эрэ саҥаран, куһаҕан өйдөбүллээн кэбиһиэххэ сөп. Тыл киһиэхэ дьайыыта хайдах этэртэн, ол аата дорҕооннорун дьайыытыттан ордук күүһүрэр, тиийимтиэ буолар.

Сахалыы саҥаны таба өйдүүргэ «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиини хайаан да тутуһуу, олоххо туһаныы туһалыыр. Хаһан баҕарар туох барыта икки өрүттээҕин билэн олохторугар, саҥаларыгар куруук туһаналларыттан саха тылыгар иккилии, утарыта турар өйдөбүллээх тыллар элбэхтэр. Ынырык диэн олус куһаҕаны этэр буоллахпытына, биирдэ эмэ ынырык үчүгэй диэн аһара үчүгэйин биллэрээри этэн кэбиһиллэр. Бу үчүгэй уларыйан ынырыкка кубулуйара чугаһаабытын биллэриллэр.

Киһиэхэ үчүгэйи, туһалааҕы оҥоруу санаата көнөрүн, тупсарын үөскэтэр кыаҕа элбэх. Бары бэйэ-бэйэлэригэр үчүгэйи эрэ оҥоруохтарын баҕараллар, үчүгэй дии санаабыттарын оҥороллор.

Үчүгэйгэ киһи олус түргэнник үөрэнэр. Ордук атын дьон оҥорон биэрэр үчүгэйдэригэр. Көрдөөтөххө үчүгэйтэн үчүгэй куруук кэлэ туруох курдук. Санаа ханнык да муҥура суох аһара бара туруон баҕарар. Киһи кыахтааҕа буоллар, бары баҕа санаатын толоруо этэ. Ону баара эт-сиин кыаҕа суоҕа эрэ киһи араас элбэх баҕа санаата туоларын хааччахтыыр. Кыайан толорбот баҕа санаалар ыра санааҕа кубулуйалларын, олоххо туох да туһаны аҕалбаттарын сахалар былыр-былыргыттан билэн, тылларыгар киллэрэн олус табатык ааттаабыттар.

Дьоҥҥо үчүгэйи оҥордоххо, үгүстэр өссө үчүгэйи оҥотторор санаалара биллэрдик улаатар. «Урут ону оҥорбута, билигин маны кэлэн хайдах оҥорбот буолуой?» диэн санаалара, көрдүүллэрэ аһара барара баар суол.

Ийэлэр оҕолоругар үчүгэйи оҥорор санаалара аһара баран тугу баҕарбытын барытын ылан, тук курдук толорон истэхтэринэ, оҕолоро онно үөрэнэн хаалан, улаатан да баран бары баҕа санааларын толотторо сатыыллара баар суол. Оҕо туох баҕарбытын кэтэһиннэрэ түһэн баран толордоххо тулуурдаах буолуута үөскүүрүн таһынан баҕа санаата үөскээн кэлин бэйэтэ оҥорор буолуутугар туһалыыр.

Оҕо улаатан истэҕинэ иитии ньымата уларыйан, бэйэтэ үөрэниитигэр кубулуйан биэриэхтээх, ону аныгы, аһара иллэҥ ийэлэр таба өйдүүллэрэ ирдэнэр. Оҕо сатаабат, сыыһа-халты туттар диэн туораппакка барыга-бары көмөлөһүннэрэ, оҥотторо үөрэтии оннук үгэстэри үөскэтэн бэйэтин кыаҕын улаатыннарар. Сахалар бу үөрэҕи “Туһа киһитэ буолуу” диэн ааттаан оҕо кыра эрдэҕиттэн саҕалаан туһаммытынан бараллара үлэҕэ-хамнаска туһалаах үгэстэр үөскээн олохсуйалларыгар, ийэ кута иитиллэригэр тириэрдэр.

Оҕо барыны бары бэйэтэ оҥоро үөрэниитэ, онтун үгэс оҥостуута өйө-санаата сайдыытын төрүттүүр, ийэ кута иитиллэр. “Үлэ киһини айбыта” диэн этии хаһан да уларыйбат. Эт-сиин араас хамсаныылартан үөрэнэн үөрүйэх буолуута буор кута сайдыытыгар тириэрдэрэ үлэни-хамнаһы кыайарыгар олук буолар.

Дьон өйө-санаата сайдыыта олох тупсуутун үөскэтэрэ үчүгэй элбииригэр тириэрдэр. Үчүгэй куһаҕаннааҕар лаппа элбэх. Үчүгэй төһө да элбээһинэ куһаҕаны суох гынар, букатын симэлитэр кыаҕа суох. Сир уонна Күн икки өттүлэриттэн хардарыта тутулуктаахтара хайдах да уларыйбат. Үчүгэй диэммит хаһан даҕаны куһаҕаны суох оҥорбот, арай кыччатыан эрэ сөп. Киһи үчүгэйи мэлдьи кэмчилиэхтээх, оччоҕо эрэ үчүгэй аатырар. Үчүгэй аһара элбээбэтэ ордук. Үчүгэй аһара элбээтэҕинэ куһаҕаҥҥа уларыйар кэмэ тиийэн кэлэр.

Олох сайдыыта, тупсуута аҥардастыы үчүгэйи эрэ аҕалар буолбатах, куһаҕаны эмиэ илдьэ кэлэр, тэҥҥэ улаатыннарар. Дьон өйдөрө-санаалара сайдыбытынан үчүгэйи куһаҕантан арааран олоххо таба туһаналлара олох көрдөбүлэ буолар. Сахаларга нууччалар кэлиилэрэ сайдыыны, үөрэҕи, сокуоннары аҕалбыт буоллаҕына, куһаҕаны эмиэ элбэҕи аҕалбыта. Араас урут суох ыарыылар, уоруулар, халааһыннар, бэрик ылааччылар, арыгыһыттар элбээһиннэрэ сайдыы кэлиититтэн ыла элбээбиттэрэ.

Олоххо сайдыы, тупсуу кэлиитэ элбэх уларыйыылары киллэрэриттэн үчүгэйдэрин, үрүҥүн, олоххо туһалаахтарын эрэ талан ылан туһаныы сайдан иһэр омуктан көрдөнөр ирдэбил буолар. (1,65).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Күн таҥара үөрэҕэ. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я) "Бизнес-инкубатор", 2016. - 148 с.