Көҥүл

Көҥүл диэн киһи баҕа санаатын толоруутугар үөскэтиллэр кыйыа, хааччах ааттанар.

Киһи баҕа санаата куруук хааттара сылдьар курдук, өй-санаа сүр диэн туттунар күүһүнэн хам тутуллан киһи быһыытын аһара барбатаҕына, аһара туттубатаҕына эрэ олох табыллар. Киһиэхэ көҥүл, босхо барыан, туохтан да тутулуга суох буолуон баҕара саныыра иһигэр куруук баар. Бу баҕа санаата биирдэ эмэтэ да буоллар таһыгар тахсыан баҕата киирэн кэлиэн эмиэ сөп. Киһиэхэ көҥүл баран хаалыы кыаллыбата элбэх.

Көҥүл диэн дьоҥҥо суох буоллаҕына табыллар. Бу иннэ-кэннэ ситэ биллибэт курдук дьон бары кэриэтэ истэригэр баҕара саныыр санааларын сахалар өй-санаа үөрэхтэрэ «Көҥүлүнэн барбыт оҕоттон киһилии киһи тахсыбат» диэн ханна да халбаҥнаппат гына чуолкайдык быһааран, көҥүл диэни суох оҥорон кэбиһэр.

Оҕо улаатан, өйө-санаата сайдан истэҕинэ көҥүлгэ наадыйар, талбытынан, олус түргэнник улаатар баҕа санаатын хоту сылдьыан баҕарара элбээн биэрэр. Кини санаатыгар улахан дьон көҥүллэрэ; табаахтыыллара, арыгы иһэллэрэ, ханна баҕарар сылдьаллара быдан элбэх, ол иһин ону ситиһэ охсоору, тугу барытын, билэрин-билбэтин, саҥаттан-саҥа айыыны оҥороору ыксыыр, улаата охсоору тиэтэйэр.

Оҕо улаатан иһэн көҥүлэ элбиэн, сылдьар сирэ кэҥиэн баҕарар, ол аата көҥүл иһин охсуһар, ону-маны ситиһэ сатыыр. Төрөппүт оҕото оҥорор быһыытын хааччахтаан, «көҥүлүнэн ыыппакка» тугу барытын киһи курдук оҥорор буоларга, киһилии быһыыланарга үөрэттэҕинэ эрэ, оҕото киһи быһыылаах буола улаатарын өйдөөн кыра эрдэҕиттэн иитиинэн-үөрэтиинэн дьарыктанар.

Оҕо билиитэ-көрүүтэ тиийбэтиттэн, сатаан оҥорорго ситэ үөрэнэ илигиттэн, уопута суоҕуттан көҥүлүнэн бардаҕына сыыһа-халты, аһара туттунара элбиириттэн ону-маны саҥаны айара, айыыны, киһи билбэтин оҥороро олус сэрэхтээх, куһаҕаҥҥа кубулуйара үксээн хааларыттан сахалар үөрэхтэрэ оҕону харыстаан, кыра эрдэҕинэ «Айыыны оҥорума» диэн үөрэтэр. Төрөппүттэр оҕо тугу оҥорорун куруук кэтээн көрөн, көннөрөн, үчүгэйи оҥоруу диэки хайысхалаан биэрэн иһэллэрэ хаһан баҕарар наадатын бары билэннэр олохторугар туһаналлар.

Оҕо өйө-санаата сайдан истэҕинэ көҥүлгэ, талбытынан сылдьыыга, туох өйүгэр көтөн түспүтүн, үчүгэйин, куһаҕанын араара барбакка, барытын оҥорууга наадыйар, дьулуһар, баҕара саныыр, ону иитии-үөрэтии күүһүнэн өйө-санаата аһара барарын хааччахтаан киһи быһыытын, сиэри тутуһарга, үчүгэйи уонна куһаҕаны араарарга, бэрээдэктээх буолууга төрөппүттэрэ кыра эрдэҕиттэн ииттэхтэринэ, үөрэттэхтэринэ эрэ оҕолоро киһи быһыылаах буола улаатан олоҕун киһи быһыылаахтык олороро кыаллар.

Олох былыргы кэмнэргэ кыыл курдук өйдөөх-санаалаах киһи тыа быыһыгар соҕотоҕун сылдьар эрдэҕинэ олоҕун таһыма намыһах, талбытынан, баҕатын хоту сылдьар курдук сананар. Оччотооҕу кэмҥэ киһиэхэ көҥүлэ, бэйэтин санаатын атын хааччаҕа суох толороро быдан элбэх эбит.

Кэлин сайдыы кэлэн олох тупсан дьон дьиэҕэ-уокка, куораттарга мунньустан бииргэ олорор кэмнэрэ кэлиитигэр араас көрдөбүллэр, ыйаахтар, сиэрдэр-туомнар, сокуоннар, быраабылалар үөскээннэр олоххо киирэн туттуллан барбыттар. Бу кэмнэртэн саҕалаан киһи көҥүлүнэн барара хааччахтанан, элбэх эбии көрдөбүллэри толоро сылдьара хайаан да ирдэнэр.

Олох сайдан өй-санаа эбиллэн истэҕинэ киһи көҥүл сылдьара сарбыллан, аҕыйаан, араас хааччахтар, сокуоннар эбиллэн иһэллэр. Тимир көлө, массыына элбиэҕиттэн ыла суол быраабылалара эбии киирэннэр киһи тулатын көрүммэккэ, бары быраабылалары тутуспакка эрэ кыайан көнөтүк да хаампат буола хааттарда.

Тыа сиригэр, аҕыйах киһилээх алааска олоро үөрэммит дьон элбэх киһилээх куоракка олоро киириилэрэ сайдыыны ситиһии буоларынан, өйгө-санааҕа эбиискэ көрдөбүллэр эбиллэн биэриилэригэр тириэрдэр. Элбэх дьонноох сиргэ сылдьыы киһи киһилии быһыыта элбииригэр, тулуура улаатарыгар, бэрээдэги, сокуоннары тутуһара кытаатарыгар тириэрдэр.

Билигин Европа дойдулара Россия туристара сылдьалларын ыарырҕатар буоллулар диэн И.Гаврильев «Кыым» хаһыакка суруйар. Маннык быһыы үөскээһинэ барыта биһиги дьоммут сынньаммыттарын, аһаабыттарын кэннэ көҥүлүнэн барыылара таһынан таһымныырын кытта сибээстээх.

«Туох барыта икки өрүттээх» диэн сахалар этиилэрин билэрэ эбитэ буоллар И.Гаврильев көрсүө, сэмэй дьон баһыйар элбэх буоллахтарына эрэ омукпут ахсаана элбээн, эбиллэр кыахтаныа этэ диэни билиэ этэ. Көрсүө, сэмэй, үлэһит дьон оҕолоро, сиэннэрэ көрсүө, сэмэй, үлэһит буола улаатаннар, бу аймахтар ахсааннара элбиирин ситиһэллэрин сахалар былыр-былыргыттан билэллэр. Айыыны, киһи билбэтин элбэхтик оҥорор дьон оҕолоро өссө элбэх айыыны оҥороллоруттан сыыһа-халты туттунуулара, аһара барыылара үксээн эдэр олохторун ситэри олорбокко анараа дойдуга аттаналлара элбиир.

Көҥүл, көҥүлүнэн сылдьыы диэн өйдөбүл кыылларга, сүөһүлэргэ эрэ баар эрээри, улахаттар кыралары тутан сииллэр. Киһи өйдөөх-санаалаах буоларынан көҥүлэ бары өттүнэн хааччахтаннаҕына эрэ табыллар. Киһиэхэ көҥүл диэн суох. Саха киһитэ олоҕун устата сиэр араас көрдөбүллэрин, киһи быһыытын, бары быраабылалары, сокуоннары барыларын билэн, үөрэтэн ханна сылдьарын тухары кытаанахтык тутуһа сылдьара ирдэнэр. Олох сайдан истэҕин аайы киһи көҥүлэ аҕыйаан, араас хааччахтар эмиэ элбээн истэхтэринэ эрэ табыллар. Арыыйда көҥүллүк, талбытынан соҕус сылдьыан баҕарар киһи ыраах тыаҕа, ойуурга сылдьара ордук буолар.

Элбэх дьон олорор, сайдыы кэлбит сирдэригэр киһи быһыылаахтык сылдьыы, бэрээдэги, сокуоннары тутуһуу олоҕу олорууга хаһан баҕарар ирдэнэр. Киһилии киһи олоҕо сиэр хааччахтарын иһигэр сайдар. Сиэри кэһии, тутуспат буолуу, сиэр кыйыатын көҥү түһэн алдьатыы көҥүлүнэн барыыны үөскэтэн киһи быһыыта суох буолуутугар тириэрдэр. Киһи быһыылаах буолуу, ол аата тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорор буолууну оҕо улаатан иһэн хайаан да ситиһэр туһааннаах көрдөбүлэ буолар.

«Туох барыта икки өрүттээх» диэн сахалар этиилэрэ көҥүлү быһаарыыга, олоххо таба туһаныыга эмиэ сөп түбэһэр:

1. Куһаҕан быһыылары оҥорууга, айыыга көҥүл бэриллибэт, хааччахтанар.

2. Киһиэхэ үчүгэй быһыылары төһө баҕарар элбэҕи оҥорууга көҥүл бэриллэр.

Куһаҕан быһыылары оҥорууга, айыыга көҥүл бэриллибэтэ сир үрдүгэр куһаҕан быһыылар аҕыйыылларыгар тириэрдэр соҕотох суол буолар. Дьон куһаҕаны айан, хара айыыны оҥорон кэбиһэллэрэ аҕыйаатаҕына эрэ үчүгэй быһыылар элбиир кыахтаналлар. Сахалар "айыыны оҥорума" диэн үөрэхтэрэ ити быһаарыыны тутуһар.

Көҥүл бу курдук икки өрүттээхтик туттулларын сахалар айыы диэн тыллара икки өрүттээҕэ, үчүгэйи уонна куһаҕаны айыыга холбуу туттуллара быһаарар. Айыы үчүгэй, үрүҥ, эбэтэр куһаҕан, хара диэн араарыллан, быһаарыллан этиллэрэ хайаан да толоруллуохтаах өй-санаа көрдөбүлэ буолар.

Олох сайдан истэҕинэ дьоҥҥо көҥүл диэн аҕыйаан иһэр уонна сахалыы сиэр диэн кыйыа иһигэр эрэ көҥүллэнэр, итини тэҥэ, өй-санаа тутулуктарын быһаарар айыы диэн тылбытын харыстыырбыт, уларыта сатаабаппыт ирдэнэр. (1,38).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Улуу тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 144 с.