Таҥара уларыйан иһэр

Өй-санаа сайдан, тупсан истэҕинэ киһи ситиһэ сатыыр баҕа санаата, таҥарата уларыйан иһэр.

Таҥ, таҥар, таҥара диэн төрүт саха тыллара. Бу тыллар өй-санаа үөрэҕэ уһун сылларга эбиллэн-эбиллэн үөскүүрүн, хомуллан, таҥыллан, дьон өйүгэр-санаатыгар үгэс буолан мунньуллан олохсуйарын табатык быһаарар.

Аныгы улахан таҥара үөрэхтэрэ язычество кэмин сайдыыта суох кэминэн ааҕаннар аанньа ахтыбаттар.

Язычество кэмин саҕана былыргы дьон таҥаралара элбэх араас улахан кыыллар уонна көтөрдөр этилэр. Таба, сылгы, бөрө, саһыл, куба, суор, хотой таҥаралары сахалар билигин да умна иликтэр.

Таҥара диэн киһи кыра эрдэҕиттэн бэйэтигэр үөскэтинэр баҕа санаата уонна ону ситиһэ сатыырга дьулуһуута буоларынан кыыл-сүөл таҥара курдук буола сатааһын, олору үтүктүү кырдьык да өй-санаа хаалыытын, ситэ сайда илигин бэлиэтэ буолар. Ханнык да кыыл эбэтэр көтөр даҕаны киһи өйө өйдөөх буолбатахтар. Билигин, сайдыылаах үйэҕэ оҕолорбутун суор курдук собулҕаны булан тоҥсуйарга эбэтэр ханнык эрэ кыра, кыаммат кыылы булан тоҕута, хайыта тыытан сиир баҕа санаалаах буола улаатыннарар санаа уларыйбыттан киһи таҥаралар үөскээбиттэр.

Киһи таҥаралаах буолуу, ол эбэтэр таҥара киһи курдук буолуута кыыл, көтөр өйүттэн-санаатыттан өссө үрдүк таһымҥа өй-санаа сайдан, өрө тахсыбытын илэ көрдөрөр. Киһи таҥараны итэҕэйэр оҕо кыра эрдэҕиттэн киһи буолуу үөрэҕэр үөрэнэн киһи быһыылаах буола улаатар кыахтанар.

Саха дьонугар «Улахан киһи буол», «Улахан киһи оҥорорун курдук хаһан оҥорор буолаҕын» диэн оҕону үөрэтиигэ аналлаах этиилэр былыр-былыргыттан туттулла сылдьаллар. Бу этиилэргэ олоҕуран үөскээбит баҕа санаа сайдан иһиитэ аан маҥнай улахан киһини – Будданы айбыта. Дьон кыыл эбэтэр көтөр таҥараттан киһи таҥараҕа көһүүлэрэ икки аҥар тыһыынча сыл анараа өттүгэр саҕаламмыта уонна олоххо Будда аатынан киирбитэ. Бу ситиһии оҕо улаатан, улахан киһи буолан тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥороругар баҕа санааттан үөскээбит.

Олох сайдан истэҕинэ аны үчүгэй киһи Христос диэн ааттаах таҥара баар буолбута. Улахан киһи буолууну баһылаабыт дьон аны үчүгэй киһи буолуу, тугу барытын оҥорууга үчүгэйдик, табатык оҥоруу диэки баҕа санаалара салаллыбыта.

Дьон өйө-санаата сайдан иһиитэ таҥара үөрэҕэр сыыйа-баайа уларыйыылары киллэрэн иһэр, үчүгэй киһи Христос, онтон христианнар арыгы иһиитин тарҕаталларын утарыыттан мусульманнар үчүгэй киһилэрэ Муhаммед үөскээбиттэрэ.

Бу киһи курдук таҥаралар үөскүүр кэмнэригэр дойдулары араас короллар, султаннар, ханнар быһаччы салайар этилэр. Олус улахан, барыны бары кыайар, бас билэр киһи таҥаралар; Христос уонна Муhаммед тоталитарнай, диктаторскай салайыныылаах системалар үөскэппит таҥаралара буоланнар олус улааппыттара, аһара кыаҕырбыттара, барыны бары кинилэр айбыттарын курдук өй-санаа дьоҥҥо үөскээн иҥмитэ.

Дьон баҕа санаалара хаһан да биир сиргэ хам баайыллан турбат, тохтоон, хааттаран хаалбат. Туох эмэ биир интэриэстээх, биир санаалаах элбэх киһи баҕа санаата түмүстэхтэринэ күүһүрэн, өссө элбээн баран иһэр кыахтаахтар. Арай бу дьон туох сыал туһугар санааларын ууралларыттан, мунньалларыттан бу санаалара күүһүрэн, эбиллэн иһэригэр дьайыыта улаатар. Араас биир санаалаахтар түмүстэхтэринэ санаалара күүһүрбүтүнэн туһанан ханнык эрэ таҥараны үөскэтинэллэр.

Үгүс киһи санаалара тус-туспа уратылаахтарыттан, сөп түбэспэттэриттэн, бэйэлэригэр үчүгэй буоларын туһугар урут бастаан кыһаналларыттан кыайан күүһүрүмүөхтэрин уонна мунньуллумуохтарын эмиэ сөп. Араас бытархай, буолар буолбат санаалардаах, аҕыйах ахсааннаах итэҕэйээччилэрдээх түмсүүлэр, секталар кыайан сайдыбакка хаалан, ыһыллан иһэллэрэ элбэх.

19-с үйэттэн саҕалаан үлэһит дьон бэйэлэрин бырааптарын иһин охсуһууларыгар баҕа санааларын, «коммунизмы» үөскэтэн, иитиэхтээн, элбэх өрө туруулары тэрийтэлээн 20-с үйэҕэ элбэх государстволар түмсүбүт системаларын үөскэппиттэрэ. Кэлин бу “коммунизмы” тутар баҕа санаалара барыларын хабан, улаатан таҥараларын курдук буолбута. Бэйэтэ таҥара курдук буола сыспыт коммунистар улуу сирдьиттэрэ билигин да бэйэтигэр анаан тутуллубут мавзолейыгар хараллан сытар.

20-с үйэ 39-45 сыллардааҕар Аан дойду киһилии санаалаах дьоно Германияҕа сайдан, күүһүрэн тахсыбыт фашизмы үлтүрүппүттэрэ. “Германия – превыше всего” диэн Германияны күүһүрдэ, сайыннара сатааһын баҕа санаата үөскээһиниттэн нацистар ордук чорбойон, баһылыыр оруолу ылан тахсыбыттара. Нацистар үтүө киһилэрэ, сирдьиттэрэ, киһиттэн таһыччы киһи – Гитлер этэ. Уһуннук олорбута, үйэтэ лаппа уһаабыта эбитэ буоллар бэйэтин итэҕэйээччилэригэр, батыһааччыларыгар улахан таҥара буолара ханнык да саарбаҕа суох этэ.

Фашистыы өй-санаа национализмы аһара күөртээн, омуктар тэҥэ суох өйдөөхтөр-санаалаахтар, сайдыылаахтар диэн өйдөбүлү аһара өрө тутан дьон бары бииргэ олорууларыгар олус улахан кутталы үөскэппитин иһин араас тус-туспа санаалаахтар, итэҕэллээхтэр бары холбоһоннор тула өттүттэн көмөлөөн, үлтү сынньан хаптаппыттара, фашистыы тэрилтэлэри сууттаабыттара, Аан дойду үрдүгэр аны фашистыы өй-санаа сайдан аһара барбатыгар олук уурбуттара. Ити курдук Аан дойду норуоттарын холбуур Холбоһуктаах Нациялар Тэрилтэлэрэ үөскээбитэ.

Ааспыт үйэҕэ буолан ааспыт Аан дойдуну хаттаан үллэстии иккис сэриитигэр сайдан, үүнэн иһээччилэр, саҥа, элбэх үлэһиттэри, оробуочайдары бэйэлэрин диэки тардааччылар, коммунистар баһылааһыннарынан фашизмы, аһара барбыт национализмы кыайыыны ситиспиттэрэ.

1985 сыллаахтан коммунизм үөрэҕэ дьон өйүгэр-санаатыгар сөп түбэспэтэ арыллан, биллэн тахсан бэйэлэрэ үтүө санааларынан 1991 сыллаахха ыһыллыбыттара. Дьон бары араҥаларыттан аҥардастыы үлэһит дьону өрө тутуу, барыларын тэҥнии сатааһын уонна бары барыта "үчүгэй" буолла, тубуста диэн албын өйдөбүлү киллэрэн албыннааһын кыайан уһуннук барбата. Маннык үөрэх өй-санаа аҥар өттүгэр халыйыытын үөскэппититтэн, сайдар кыаҕын сарбыйбытыттан хаалыы, «застой» кэмэ кэлиититтэн кыаҕыран испит коммунистар өйдөрө-санаалара, таҥаралара ССРС-ка эйэлээхтик эстибитэ. Бу таҥара эйэлээхтик эстиитэ коммунистар дьону сөбүлүүр, харыстыыр, көмүскүүр санаалара атыттардааҕар, националистардааҕар ордук улахан күүстээҕин уонна дириҥин быһаарар.

Бу кэмҥэ материалистар, коммунистар олус үчүгэй дьоннорун, төрүттээччилэрин К.Маркс, Ф.Энгельс, В.И.Ленин уонна И.В.Сталин үлэлэрэ төһө да туттулла сырытталлар кинилэр үөрэхтэрин тутуһааччылар аҕыйаан иһиилэриттэн таҥаралара мөлтөөн, дьайыыта аҕыраан иһэр. Бу дьон саҥа таҥараларга кубулуйан иһэннэр коммунизм үөрэҕин сыыһата арыллан тахсан бэйэлэрэ эмиэ туоратыллан эрэллэр. Өссө да кэлэрэ быдан эрдэ буолуон сөптөөх коммунизмы тута сатыыр, олус "үчүгэй" диэн ааттаммыт дьон аҥардастыы материализмы өрө тутуулара үгүстэр өйдөрүгэр-санааларыгар уонна «Туох барыта икки өрүттээх» диэн айылҕа тутаах көрдөбүлүгэр сөп түбэспэтиттэн ыһыллыбыттара.

Билигин, бу 21-с үйэҕэ сайдан, ахсааннара лаппа эбиллэн иһээччилэр аны мусульманнар буоллулар. Саҥа күүстээх сэрии сэбин атомнай буомбаны оҥосто, сирдэрин-дойдуларын кэҥэтинэ сатыыллара үксээтэ.

Россияҕа православнай таҥара перестройка кэнниттэн эрэ арыыйда сайда, дьону бэйэтигэр хомуйа, тарда сатыыр даҕаны Улуу Өктөөп өрө туруутугар үлэһиттэр, дьадаҥылар диэки буолбакка, утары, баайдар диэки өттүн тутуспутуттан, үгүстэр абааһы көрбүттэрэ, кэлэйбиттэрэ билигин да ааһа илигинэн салгыы сайдыыны ситиһэрэ, элбэхтэр итэҕэллэрин ылара кыаллыбата да буолуо. Православнай итэҕэл мөлтөөн, ыһыллан иһэр.

Дьон олоҕор, өйүгэр-санаатыгар сөп түбэспэт, «Туох барыта икки өрүттээх» диэни билиммэт таҥаралар хайа эрэ өттүнэн өй-санаа аҥар өттүн диэки халыйыытын үөскэтэллэр. Урукку короллар, ханнар, султаннар баһылыыр кэмнэригэр үөскээбит улахан таҥаралар бэйэлэрэ олус улахан диктатураҕа, тоталитарнай системаҕа кубулуйан сылдьаллара аныгы, демократия олоҕор сөп түбэспэт. Дьон өйө-санаата сайдан, демократия диэки тардыһан истэҕинэ сыыһа-баайа урукку улахан диктатураҕа кубулуйбут таҥара үөрэхтэрэ уларыйар, саҥа, демократия тутулугар сөп түбэһэр, айылҕаны харыстыыр күүстээх Күн таҥаранан солбуллар кэмнэрэ кэлэн иһэр.

Билигин Аан дойду бары дьоно демократия үөрэҕин сайыннарыыларыгар урукку, улахан тоталитарнай системаҕа кубулуйбут, олус былыргы, олохтон хаалбыт үөрэхтэри тутуһар католическай, православнай уонна мусульманскай таҥаралар дьону иитэр, үөрэтэр кыахтара кыччаата.

Аҥардастыы эр дьону өрө тутар, дьахталлары баттыыр, үлэттэн-хамнастан туоратар мусульманскай таҥара үгүс дьон өйүгэр-санаатыгар сөп түбэспэтэ ордук улаатта. Сорох дьону аҥардастыы хам баттыыр өйү-санааны тарҕатар уонна өй-санаа икки аҥы арахсыытын үөскэппит таҥаралар салгыы сайдар суоллара сарбыллар. Бу таҥаралар салайар үлэһиттэрэ бэйэлэрин олус үчүгэйинэн, үчүгэйи эрэ оҥорооччуларынан ааҕыныылара таҥараны итэҕэйээччилэр олус күүскэ хайдыһыыларын уонна бэйэ-бэйэлэригэр утарсыыларын үөскэтэр.

Сахаларга Күн таҥара үөрэҕэ олус дириҥ силистээх, төрүттээх, өй-санаа үөскээһинин уонна сайдыытын быһаарыыта олус таба, туох барыта икки өрүттээҕэр тирэҕирэр. Сахалыы таҥара үөрэҕин маҥнайгы төрүтэ кут-сүр үөрэҕиттэн саҕаланан баран улахан, үчүгэй киһи буолууга тириэрдэрэ уонна киһи быһыылаахтык олоҕу олорорго ыҥырара билигин, демократия кэмигэр ордук туһалаах.

Билигин демократия суолун тутуһар сайдыылаах дойдуларга сахалар Күн таҥараларын үөрэҕэ ордук улаханнык туһалыыр. (1,59).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Киһи таҥара. - Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2009. - 112 с.