Таһыччы киһи

Таһыччы киһи диэн тугу эмэни киһи үөйбэтэҕин-ахтыбатаҕын, билбэтин, оҥорботун, уратыны оҥорор киһини бэлиэтээн оонньуу-күлүү курдук биирдэ эмэтэ туттабыт эрээри, бу тылларбыт омук тылыгар тылбаастаатахха «сверхчеловек» диэн буолан тахсаллар.

Таһыччы диэн тыл быһаарыытын тылдьыттан буларбыт ордук итэҕэтиилээх. Онно бу курдук этиллэр. Тугу эмэ быдан баһыйа, таһынан барардыы; быдан, таһынан. Билиитэ дириҥэ, культурата үрдүгэ дьонтон таһыччы. (1,488). Көннөрү киһи курдук киһини туохха барытыгар, үчүгэйи да, куһаҕаны да оҥорууга быдан ырааҕынан баһыйар киһи таһыччы киһи буолар.

Дьон тугу оҥорорун барытын аһара баран иһэр киһи өйө-санаата сиэри таһынан эбэтэр киһи быһыытын таһынан барар быһыылаах, киһиттэн таһынан, таһыччы киһиэхэ тиэрдэрэ былыргыттан биллэр. Таһыччы киһи киһи быһыытын олус аһара барар буоллаҕына «киһи буолбатах», «абааһы курдук» диэн сахалыы быһаарыыга тиийэн хаалара ордук кутталлаах.

Ниэмэс үөрэхтээҕэ философ Фридрих Ницше үлэтигэр киһиттэн таһынан эбэтэр таһыччы киһи туһунан суруйбутун тумус туттан А.Гитлер националистическай партияны тэрийэн кылгас кэмҥэ күүрээннээхтик салайбыта. Ф.Ницше баҕа санаатын киһитэ атын, көннөрү дьонтон ураты сайдыылаах, күүстээх-уохтаах тугу барытын оҥорор кыахтаах– таһыччы киһи. Киниэхэ христианство дьону барыларын тэҥнии сатыыра, мөлтөхтөрү аһынара сөп түбэспэт. (2,427).

Тугу барытын аһара барар өй-санаа сайдыыта киһиттэн таһыччы киһи өйүгэр-санаатыгар тириэрдэр. Бу киһи үчүгэйи оҥордоҕуна таһыччы, олус үчүгэй буоллаҕына эрэ табылларын тэҥэ, куһаҕаны оҥордоҕуна олус куһаҕан буолан тахсыан сөп. Аҥардастыы үчүгэй өттүн тутуһарыттан дьүһүнэ үчүгэйэ киһи киһиэхэ кэпсээбэт үчүгэйэ буолар.

Киһиттэн таһыччы киһи оҥорор куһаҕан быһыылара ордук сиэри таһынан, киһи хаһан да оҥорбот, үөйбэтэх-ахтыбатах куһаҕан быһыылара буолан тахсалларыттан «киһи буолбатах» киһи быһыытыгар киирсэн хаалалларыттан, дьон олоҕор оҥорор куһаҕан сабыдыаллара улаатан биэрэр.

Өй-санаа үчүгэй өттүгэр сайдыытын биһиги куһаҕан диэбэппит. Олоххо туһалаах хамсааһыннар хаһан баҕарар наадалар. Арай «Туох барыта икки өрүттээх» диэн быһаарыыга сөп түбэспэккэ аһара барар өй-санаа халыйан хаалыыта аһара барар куһаҕан быһыылары оҥорууга тириэрдэрэ дьон олохторугар ордук ыардык дьайар. Аан дойду дьоно таһыччы дьон – фашистар атын мөлтөх дьоҥҥо оҥорбут ыар быһыыларыттан, буруйдарыттан саллыбыттарын билигин да умна иликтэр.

Өй-санаа аһара барбакка, сыыйа-баайа сайдан, ханнык куһаҕан быһыылар үөдүйэн тахсалларын арааран билэн, олору суох оҥоро-оҥоро, тупсара-тупсара, саҥаны айан олоххо киллэрэн иһэрэ туруктаах сайдыыны үөскэтэр. Сайдыыны ситиһэ охсууга тиэтэйии улахан содуллаах буолар. Дьон аймах икки аҥы хайдыһан атомнай буомбаны оҥостон, олору боруобалыы охсоору элбэхтик сир үрдүгэр тоҕо тэптэриилэри оҥороннор элбэх сири, ууну өссө да биллэ илик радиациянан сутуйбуттара.

Атомнай эньиэргийэни туһанарга аан маҥнай ураны хостооһунтан саҕалаан араас радиациятыттан барыларыттан көмүскэллээх буолуу таһынан алҕас дэлби тэбэриттэн, саахал тахсарыттан, Айылҕаны киртитэриттэн эмиэ харысхаллаах буолар. Ханнык баҕарар саҥаны айыы икки өрүттээх хамсааһыны үөскэтэрин дьон-аймах өйдөөх-санаалаах буолан таба быһааран олоххо сөптөөхтүк туһаналлара ирдэнэр.

Таһыччы үчүгэй киһи «Мин олус үчүгэй киһибин» диэн бэйэтин билиннэҕинэ, атыттар бары куһаҕаннар, мөлтөхтөр, олоххо мэһэйи эрэ оҥорооччулар курдук өйдөбүл киирэн иҥэн хааллаҕына, олору, куһаҕаннары хайдах эмэ суох оҥорон кэбиһэргэ турунар кыахтаныан сөп. Бэйэтэ таһыччы үчүгэйин билинэр киһиэхэ атыттар куһаҕан, мөлтөх, сыылба буолан хаалан мэһэйдээччилэргэ кубулуйар кыахтаналлар.

Атыттартан таһыччы үчүгэй омук дьоно бэйэлэрин олус үрдүктүк сананан Сир үрдүгэр биһиги эрэ баһылыахпытын сөп диэн санааҕа киирдэхтэринэ, атын, кыра омуктары туоратан, суох оҥортоон барыахтарын сөп. 20-с үйэҕэ аһара, таһыччы үчүгэйдэринэн, үөрэхтээхтэринэн, өйдөөхтөрүнэн, үчүгэй көрүҥнээхтэринэн ааҕыммыт ньиэмэстэр Аан дойду икки сэриитин саҕалаабыттара, элбэх атын, мөлтөх дьону концлагердарга хаайан сылдьан суох оҥортуу сатаабыттара.

Олус уһун үйэлээх сахалар өй-санаа сайдыытын дириҥник үөрэппиттэр. Таһыччы киһи өйө-санаата сахалар таҥараларын үөрэҕэр сөп түбэспэт. Аһара барар өй-санаа аһара барар куһаҕан быһыылар эмиэ үөскүүллэригэр тириэрдэрэ дьон олоҕор ордук куһаҕан дьайыылааҕын иһин таҥара үөрэҕэ өй-санаа аһара барарын хааччахтыы, киһи быһыытыгар киллэрэ сатыыр. Өй-санаа икки өрүтэ бэйэ-бэйэриттэн тутулуктара арахсыбакка эрэ кэлимник сайдан иһиилэрин, туруктаах өйү-санааны үөскэтэллэрин таҥара үөрэҕэ ирдиир.

«Айыыны элбэхтик оҥор» диэн Тэрис уонна "айыы үөрэҕин" айааччылар этиилэрэ аһара барар өйү-санааны сайыннарар, эдэрдэри киһиргэтэр, тэптэрэн биэрэр. Маннык өй-санаа сайдан иһиитэ эдэрдэр ситэ билбэттэриттэн, уопута суохтарыттан, үөрэнэ-баһылыы иликтэриттэн саҥаны, айыыны оҥоро охсоорулар сыыһа-халты туттунуулара элбээһинигэр, куһаҕан быһыылар үксүүллэригэр тириэрдэр.

Киһи киһини баһыйара бэрт кыра буолуон сөп. Туох эмэ көрүҥҥэ баһыйдаҕына атыныгар сабырыттарыан сөп. Тустуук киһи атын күрэхтэһиилэргэ мөлтөһүөр буолуон сөп. Быйыл бастакы миэстэни ылан чемпионнаабыт тустуук эһиил эмиэ чемпионнуура улахан уустуктардаах. Эдэрдэр үүнэн-сайдан, эбиллэн иһиилэрэ чемпион уларыйан биэриитин үөскэтэр. Улахан уҥуохтаах дьон өй-санаа өттүнэн сөбүгэр соҕус буолан хаалыылара элбэхтик бэлиэтэнэрэ эт-сиин уонна өй-санаа эмиэ бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктанан, хардарыта ситэрсэн, толорсон биэрэллэрэ эрэйиллэр.

Сахалар киһи киһиттэн улахан ордугун, баһыйарын «Мутук үрдүк», «Үс мутук үрдүк» диэн мээрэйдииллэр. Онтон өссө ордук, былаһыччы буоллаҕына, «Таһыччы баһыйар» диэн этэллэр.

Өй-санаа икки өрүттээх буоларынан аһара сайдыбыт курдук сананар, халыйыыны үөскэппит өй-санаа тиэтэйэриттэн, ыксыырыттан куһаҕаны оҥоруу өттүгэр халыйан хааллаҕына олус, сиэри таһынан быһыылары оҥорор кыахтааҕа дьон олохторугар олус ыарахан дьайыыланар. Аһара үчүгэйбит диэн ааттаммыт нацистар Аан дойду иккис сэриитин саҕалааннар дьон олоҕор олус улахан алдьатыылары оҥорбуттарын, элбэх дьону өлөртөөбүттэрин, сыалай норуоттары суох оҥоро сатаабыттарын бары билэллэр.

Омук олоҕун бүтүүтүгэр, мөлтөөн, ахсааннара аҕыйаан барыытыгар, саҥалыы үөскээн тэнийэн тарҕаныытын иннинэ кырдьыбыт омугу ис күүстэрин уһугуннаран, күүһүрдэ сатааһын үөскээтэҕинэ, атыттартан ордукпут эрээри, бэйэлэрэ туораталлар диэн өйдөбүл үөскээһинэ таһыччы киһи өйүн-санаатын тутуһууга тириэрдэн, сирдьитинэн таһыччы киһиэхэ тириэрдиэн сөп.

Таһыччы киһи үөскээһинин кэмигэр атыттар бары кыччаан, бытарыйан, элбэх буолан мунньустан сылдьарга тиийэллэр. Чөмөхтөһүү, тус-туспа түмсүү саҕаланар. Гитлер былааһын саамай күүһүрүүтүн кэмигэр улахан плацтарга тыһыынчанан киһилээх миитиннэр буолаллара.

Дьон-аймах олохторугар таһыччы киһи хайдах дьайара эмиэ быһаарыллан, биллэн турар. Таһыччы киһини үөскэтии куһаҕан өттүгэр эргийэн хаалыан сөбүттэн уонна өссө ыар куһаҕаннары оҥорор кыахтааҕыттан дьон олоҕор сөп түбэспэт майгы буолар. Олох биир тэҥник сайдан иһиитигэр таһыччы киһи ылар оруола соччо үрдээбэтин туһугар демократия үөрэҕин тутуһуу, элбэх киһи салайар оруолун үрдэтии, салайар былаас уларыйан биэрэрин ситиһии эрэйиллэр. (3,12).

Туһаныллыбыт литература

1. Афанасьев П.С. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. – Дьокуускай: Бичик, 2008. – 680 с.

2. Иллюстрированный энциклопедический словарь Ф.Брокгауза и И.Ефрона.- М.: Эксмо; Форум, 2007.- 960 с.

3. "Туймаада уоттара" №18. 10.09.2010.