Өй-санаа икки өрүттээх

Өй-санаа икки өрүтэ айылҕа быһаччы дьайыытыттан дьон өйүгэр-санаатыгар үөскээбит.

Самаан сайын сарсыардата кэлиитигэр халлаан сырдаан, көтөрдөр, кыыллар уһуктаннар тыа, хонуу барыта чыычаахтар ырыаларынан туолар. Халлаан сырдаан барыыта саҥа күн үүммүтүн бэлиэтиир. Киһиэхэ үчүгэй кэмэ кэлиитэ, үчүгэй диэн өйдөбүлэ сырдыктан быһаччы тутулуктааҕыттан саҥа күн үүнүүтүн, сырдык буолуутун үөрэ-көтө көрсөр. Киһи аан маҥнай ыраастык, сыр¬дыктык, үчүгэйдик көстөрү санаатыгар үчүгэй диэн быһаарара ити уратыттан олук ылан сайдыбыт.

Сырдык буолла — үчүгэй кэм кэллэ. Куһаҕан хара халбарыйда, кыаттарда, үчүгэйбит эмиэ эргийдэ диэн үөрүү буолар. Күн тахсан сири-дойдуну сандаарыччы сырдатыыта үчүгэйгэ эрэли, үчүгэйи оҥорууга кыаҕы-күүһү эбэн биэрэр, хара, куһаҕан, ыарахан, хараҥа аны эргиллибэттии барбытыгар эрэли үөскэтэр. Ол эрээри хараҥа букатыннаахтык барда, суох буолла диэхпитин сотору эмиэ киэһэ буолара санаарҕатар, олоххо туох барыта эргийэн биэрэрин өйдөтөр.

Сырдык — үчүгэй уонна хараҥа — куһаҕан солбуйсан биэрэллэрэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн айылҕа икки өрүттээх тутулугун үөскэтэр. Ол иһин өйө-санаата сайдыбыт, үлэ-хамнас киһитэ сырдык кэмҥэ туттуммахтаан, оҥоро-тута охсуон, хараҥа кэми эрэллээхтик сынньанан аһарыан баҕата элбиир.

Kиһи сырдыгы үчүгэй, үтүө диэн ылынарыгар күнтэн кэлэр эньиэргийэ улахан оруолу ылар. Ол курдук тыыннаах, күөх Айылҕа барыта Күнтэн быһаччы эньиэргийэ ылан сайдар, бары тыынар-тыыннаахтар ол кэлэр эньиэргийэттэн быһаччы тутулуктаахтар.

Үчүгэй диэн тугуй? Дьон бары сырдыгы, үрүҥү үчүгэй диэн быһаараллар. Ол иһин үчүгэй сырдыктан саҕаланар. Мантан салгыы үчүгэй диэн тугун быһаарыы хас биирдии киһи олоҕун уонна өйүн-санаатын уратыларыттан тутулуктанан дьон-аймах олохторугар ураты улахан миэстэни ылар. Хас биирдии киһи олоҕо барыта сырдыгы, үрүҥү үчүгэй, онтон хараҥаны, хараны куһаҕан диэн өйдөбүлтэн салгыы сайдан тугу үчүгэй, тугу куһаҕан диэн кыра эрдэҕиттэн төрөппүттэрин этиилэриттэн үөрэнэн, үгэс оҥостунан, сайдан баран иһэрэ быһаарыллар.

Хас биирдии киһи барыта бэйэтэ санаан, быһааран оҥорор үчүгэй диэн өйдөбүллэрэ кыра эрдэҕинэ үгэс буолан үөскүүллэр. Бу үчүгэй диэн өйдөбүл аан маҥнай киһи олорор олоҕун таһымыттан тутулуктааҕын үөрэхтээхтэр быһаарбыттар. «Бытие - определяет сознание» диэн сайдыылаах дойдулар кынаттаах этиилэрэ киһи өйүн-санаатын быһаарыыга олус табатын олохпут оҥкула уларыйыытыттан ыла биһиги эмиэ билэммит олохпутугар туһаныахпыт этэ.

Куһаҕаны эбэтэр үчүгэйи эрэ оҥорорго туспа аналланан төрөөбүт дьон суохтар. Киһи өйө-санаата биир мэйииттэн үөскээн, сайдан тахсан баран икки аҥы; үчүгэй уонна куһаҕан быһыыларга арахсарын таба өйдүөхпүт этэ. Оҕолор бары кыра эрдэхтэринэ олус үчүгэйдэр. Хас биирдии ийэлэргэ оҕолоро атын оҕолортон уһулуччу үчүгэйэ хаһан да саарбахтаммат суол буолар. Ийэлэр бары «Мин оҕом ураты үчүгэй» диэн истэригэр бэйэмсэх санаалаахтар уонна «Оҕом саары чаккылаах» диэн уратытык тутан атаахтатан кэбиһэллэр. Кинилэр ити ис санааларын бэйэлэригэр кыана туттан оҕолорун өйдөрүгэр-санааларыгар иҥэрэн кэбиспэттэрэ эбитэ буоллар оҕолорун салгыы олохторо быдан көнөтүк баран иһиэ этэ. Оҕо өйүгэр-санаатыгар бэйэмсэх, мин эрэ атыттартан ордукпун диэн санаа иҥиититтэн салгыы олоҕо туспа уратыланар, эбиискэ тутулуктанар. Ити курдук өй-санаа иҥмитин кэнниттэн ыар буруйу оҥорон кэбиспит оҕо ийэтигэр «Ама мин оҕом маннык ыар буруйу оҥордоҕо»,- диэн өйдөбүл хайдах да кыайан киирбэккэ эрэйдиир. Мин оҕом оҥорботоҕо буолуо диэн санаатын муҥур уһукка диэри кыайан бырахпакка ийэ элбэх эрэйи көрсөр.

Коммунизм үөрэҕэ уһун кэмҥэ сабардаан, хас киһи, оҕо барыта үчүгэй эрэ буолар диэн өйдөбүлү дьоҥҥо иҥэрэн кэбиспиттэрэ сыыһа. Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кута хайдах иитиллэриттэн өйө-санаата сайдар. Бэйэтэ үчүгэй оҕону хайдах да куһаҕан быһыылары оҥоруо диэн төрөппүттэрэ санааларыгар да оҕустаран көрбөттөр. Ол иһин оҕолорун куһаҕан быһыылары оҥорботугар үөрэппэт, куһаҕан быһыылар баал¬ларын туһунан букатын кэпсээбэт, биллэрбэт да буолан хаалбыттар. Сайдыылаах социализм эстэн эрэр кэмигэр үөскээбит кэнники көлүөнэ эдэр дьон майгылара мөлтөх, атаах буола улаатыылара ити үөрэх быһаччы сабыдыала буолар.

Ийэ оҕото үчүгэйэ бэрдиттэн, ама куһаҕан быһыылары оҥоруо дуо диэн санаатыттан дьон ханнык куһаҕан быһыылары оҥороллорун туһунан оҕотугар кэпсээбэт, билиһиннэрбэт. Кини быстах санаатыгар оҕото куруук кыра, куһаҕан быһыылары билбэт буоллаҕына оҥоруо суоҕун курдук. Ол иһин ханнык да куһаҕан быһыылар баалларын оҕотугар кэпсээбэт, олору оҥорботугар оҕотун үөрэппэт. Ийэ оҕотугар куһаҕан быһыылары арааран билэргэ уонна олору оҥорботугар үөрэппэтэҕиттэн оҕото «Yчүгэйи куһаҕаны кыайан араарбат» киһиэхэ кубулуйар уонна ол куһаҕан быһыылары билбэтиттэн, аны олору бэйэтэ, саҥаны айыыны оҥоро сатыыр санаатыгар оҕустаран оҥорон кэбиһэр кыахтанар. Оҕолор ханнык быһыылар куһаҕан диэн арахсалларын арааран билбэттэриттэн, төрөппүттэрэ үөрэппэттэриттэн куһаҕан быһыылары аны бэйэлэрэ оҥороллоро элбээтэ.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн өйө-санаата олохсуйуутугар тугу эмэни оҥордоҕуна «Бу үчүгэй» диэн төрөппүттэрэ этэр уонна хайдах оҥордоххо үчүгэй буоларын быһааран, көрдөрөн, үтүгүннэрэн биэрэн иһэллэрэ үчүгэй үгэс үөскээн, иҥэн олохсуйарыгар туһалыыр. Ханнык баҕарар дьыаланы «Маннык оҥор», оччоҕуна үчүгэй буолар диэн көрдөрөн биэриилэрэ оҕо өйүгэр-санаатыгар иҥэригэр төрүт буолар. Оҕоҕо үчүгэй диэн тугун уонна тугу оҥордоххо үчүгэй оҥорулларын төрөппүтэ бэйэтэ хайдах оҥорон көрдөрөрө, үтүгүннэрэн үөрэтэрэ улахан оруолу ылар.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн төрөппүтэ тугу оҥорорун кэтээн көрө сылдьар, тугу оҥорор да ону үтүктэ сатыыр, оннук үгэстэри иҥэринэр. Төрөппүт этиитэ уонна бэйэтэ оҥорон көрдөрөн биэриитэ сөп түбэстэхтэринэ, биир суолталаннахтарына эрэ оҕото кини үөрэҕин халбаҥнаабакка эрэ ылынар. Ол аата биирдэ бобон, онтон көҥүллүү охсон оҕону тулуурдаах буолууга үөрэтии, үгэс оҥорон иҥэрии кыаллыбат.

Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кута иитиллэр кэмигэр бэйэтэ көрөн-истэн, төрөппүттэрин үтүктэн үөрэнэр үөрэҕин быһалыы быһааран төрөппүттэр өйдөрө-санаалара оҕолоругар эрдэттэн бэриллэн иһэр диэн саныырбыт сыыһа. Ол курдук оҕо төрүүрүгэр өйө-санаата буор кут таһымынан эрэ буоларын уонна буор кута төрөппүттэриттэн бэриллэрин кут-сүр үөрэҕэ быһаарар. Онтон салгыы ийэтин көмөтүнэн ийэ кутун ииттинэр, улаатан иһэн үөрэҕи баһылаан салгын кутун сайыннарар.

Киһи барыта үчүгэй буолууга дьулуһар. Ситиһэ сатыыр сыаллара чугас, киһи кыаҕын иһинэн баарыттан, ситиһиини оҥорон истэҕинэ дьулуура өссө эбиллэр. Элбэх дьон өйдөрүгэр-санааларыгар үчүгэй буолуу өйүн-санаатын киллэрэн биэрии баһылаан иһээччилэртэн ирдэнэр сүрүн көрдөбүл буолар. Бу үчүгэй буолуу өйдөбүлэ дьон элбэх араҥаларын хаптаҕына, таҥара итэҕэлэ тарҕанан барыытын хааччыйыахтаах. Төһө элбэх киһи итэҕэйэр даҕаны соччонон итэҕэл күүһэ улаатан биэрэр.

Санаатыгар оҥорон көрөр эбэтэр кими эмэ үтүктэн үчүгэй буолуутун ситиһиигэ хас киһи барыта кыһанар. Ол иһин киһи бэйэтин олоҕор тугу ситистэҕинэ үчүгэй буоларын билиэ, үчүгэйгэ ыҥырар баҕа санаалардаах буолуо этэ. Үчүгэйгэ ыҥырар баҕа санаата олохсуйан олоҕун сыалыгар, таҥаратыгар кубулуйдаҕына, ол сыалын ситиһэригэр дьу¬луура эбиллэр. Ким ол сыалын хайдах гынан ситиһэрэ бэйэтин дьыа¬лата. Ол эрээри кини ити сыалын хайдах ситиһэригэр үөрэтэн, көмөлөһөн биэрии эрэйиллэр. Сыалын билэр киһи ону ситиһэригэр толору кыахтаах буолан тахсара сэрэйиллэр.

Хас киһи барыта бэйэтин олоҕун таһымыттан көрөн ханнык сыаллары ситиһэрэ улахан уратылардаах. Быстар дьадаҥы киһи үчүгэй буоларын туһугар тото аһаатаҕына уонна ханна эрэ сытар сирин булуннаҕына сөп буолар. Дьадаҥы соҕус киһи көрдөбүлэ итинтэн арыыччанан элбээн, улаатан биэрэн иһэр. Бэйэтин кыанар орто баай киһи өссө үрдүк, элбэх көрдөбүллэрдээх. Орто баай киһиэхэ бары барыта наада. Элбэҕи ситиһиэн, булуон-талыан баҕата муҥура суох барарын баайа ситэ тиийбэтэ эрэ мэһэйдиир. Аһара баай дьон баҕалара ханан да муҥурдаммат, бииртэн биир санаалара төһө тиийэринэн ыраах баран иһиэхтэрин сөп.

Билигин Аан дойдуга үөскээбит демократия үөрэҕин көрдөбүллэрэ дьон ити баҕа санааларын толоро сатааһыннарын хааччахтаабатыттан барыларыгар кэриэтэ баҕа санааларыгар сөп түбэһэллэр. Ол иһин үөрэх-билии тарҕанан истэҕин аайы дьон-норуот демократия үөрэҕин диэки тардыһыылара биллэрдик эбиллэр.

«Yчүгэй уонна куһаҕан аргыстаһан сылдьаллар», «Үчүгэй куһаҕана суох буолбат» уонна “Куһаҕан эмиэ үчүгэйдээх” диэн этиилэр үчүгэй уонна куһаҕан чахчы бииргэ сылдьалларын, кэмэ кэллэҕинэ эргийэн, атастаһан биэрэллэрин туоһулууллар. Ити этиилэр үчүгэй уонна куһаҕан быһыылар киһи оҥорор дьыалаларыттан хаһан да арахсыспаттарын, үөскээн тахсар төрүттэрэ биирдэрин, киһи биир мэйиитэ, өйө-санаата буоларын бигэргэтэллэр. Сахалар бу быһаарыыны былыр-былыргыттан билэн олохторугар туһаналларын айыы диэн тылбыт икки өрүттээх өйдөбүллээҕэ; киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорор кыаҕа хаһан баҕарар баарын биллэрэр. Итини тэҥэ ынырык уонна алдьархай диэн икки өрүттээх тылларбыт үчүгэй куһаҕаҥҥа уларыйар кэмигэр туттуллар уратылаахтар.

Киһи хаһан баҕарар үчүгэйи оҥоробун диэн аһара туттан кэбистэҕинэ, хайа эрэ өттүнэн куһаҕан буолан тахсар уонна аһара барыы диэн сахалыы ааттанар. Онтон ханнык баҕарар киһи оҥорор быһыыта аналлаах кээмэйи аһара бардаҕына куһаҕан быһыыга кубулуйарын бары билэбит.

Үчүгэйи оҥоруу куһаҕаҥҥа тириэрдэр биир холобурун арыгы иһиититтэн булуохха сөп. Сылдьыбатаҕа өр буолбут ыалдьыты арыгынан үөрэ-көтө күндүлээһин саҕаланан баран, бары бүттүүн итириилэринэн, содуомнарынан түмүктэнэн хаалыыта, үчүгэй куһаҕаҥҥа кубулуйуутун биллэр холобура буолуон сөп. Манна арыгылааһын саҕаланан куһаҕан быһыы үөскүүрүгэр үчүгэй ыалдьыт кэлиитэ төрүөт буолан тахсар. Бу холобур салгыытынан арыгы испэт киһиэхэ үчүгэй бырааһынньыгынан сылтанан арыгыны сыҥалааһын, иһэрдэ сатааһын үчүгэйи куһаҕаҥҥа кубулутуу холобурунан буолуон сөп.

Саха дьоно былыр-былыргыттан үчүгэй уонна куһаҕан диэн өйдөбүллэр бэйэ-бэйэлэриттэн олус чугас сылдьалларын, сорох кэмҥэ бэйэ--бэйэлэрин солбуйсан биэрэллэрин билэллэр. Ол аата үчүгэй аһара бардаҕына куһаҕаҥҥа кубулуйарын билэллэр, оҕолорун үөрэтэллэригэр ити билиилэрин өс хоһооно оҥорон туһаналлар.

«Ытыыр уонна күлэр аҕас балыстыылар», «Аһары күлэн алларастаама, аны ытыырыҥ кэлиэҕэ», «Сырдык уонна хараҥа сиэттиспитинэн сылдьаллар» диэн өс хоһоонноро аһара барыы кэнниттэн эбэтэр үчүгэй буолуу кэмэ аастаҕына куһаҕан эргийэн тиийэн кэлэрин биллэрэллэр.

Хара куһаҕан, дьон-аймах өйдөрүгэр-санааларыгар хара дьүһүн куһаҕан өйдөбүллээх. Ол курдук түүн хараҥардаҕына туох да көстүбэт буолуутуттан киһи санаата хам баттанар, кыаҕа кыччыыр. Түүн хараҥа, куһаҕан, кутталлаах. Түүн хараҥатын, кутталлааҕын Айылҕаҕа бэйэтигэр сылдьар киһи ордук арааран өйдүүр. Хара тыа быыһыгар ыас хараҥаҕа түүн дьайыыта киһиэхэ ордук биллэр, бу кэмҥэ Айылҕа киһиэхэ дьайыыта олус күүһүрэр.

Үгүс дьон олоҕун сиэригэр сөп түбэспэт быһыылары куһаҕан быһыылар диэн ааттыыллар. Үчүгэй уонна куһаҕан диэн өйдөбүллэр хас киһи аайы тус-туспаларын тэҥэ, хас биирдии омуктарга эмиэ тус-туспа өйдөбүллээхтэр. Үөрэх-билии тарҕаныыта дьон өйдөрө-санаалара, тугу үчүгэй эбэтэр куһаҕан дииллэрэ биир буолан барыытыгар тириэрдэр. Европаттан тарҕаммыт үөрэх-билии, онно оҥоруллубут арыгыны кытта тэҥҥэ тарҕанан барбыта. Арыгыны былыргы кэмҥэ оҥорон туһанарга үөрэммит омуктарга арыгы чахчы мааныга, үчүгэйгэ туттуллар аска кубулуйбута ыраатта. Онтон хаалыылаах, бэйэлэрэ арыгыны кыайан оҥостубат, табан туһаммат, өйдөрө-санаалара саҥа сайдан эрэр омуктарга арыгы өссө да куһаҕан өйдөбүлүн кыайан быраҕа, куһаҕан суолтата өссө да уларыйа илик.

Киһини санаата салайар. Киһи тугу оҥоруохтааҕын аан маҥнай санаатыгар оҥорон көрөр. Аан маҥнай саныыр, онтон оҥорор. Куһаҕан санаалары эмиэ элбэхтик санаатаҕына, үгэс оҥоһуннаҕына куһаҕан быһыылары оҥоруон сөп. Куһаҕан санаа, хара санаа олохсуйан, иҥэн хаалыыта киһини куһаҕан быһыылары элбэхтик оҥороругар тириэрдэриттэн үтүө санаалаах дьон сэрэниэ этилэр диэн бары таҥара үөрэхтэрэ этэллэр.

Киһи өйүттэн куһаҕан санааларын ылан бырахтаҕына, өйүн-санаатын олортон ыраастаннаҕына эрэ үчүгэй санаалары саныыр кыахтанар. «Ыар санааҕа баттатыы» диэн кыайан ыраастаммат, букатын умнуллубат гына иҥмит, үгэс буолбут куһаҕан санаалар элбээтэхтэринэ этэллэр. Киһи үчүгэй санаалары санаатаҕына эрэ куһаҕан санааларыттан ыраастанан үчүгэйи оҥорор кыахтанар. Ол иһин киһи үчүгэй дьыалалары оҥорорун туһугар санаата үчүгэй буолуохтааҕа быһаарыллар. Киһиэхэ үчүгэй санаалары өйүгэр-санаатыгар иҥэрэн, киллэрэн биэрии бары үөрэтээччилэртэн ирдэниллэр сүрүн көрдөбүлгэ кубулуйдаҕына эрэ киһи киһилии майгылаах буола иитиллиэн сөп.

Манна ордук суолталааҕынан оҕону, киһини үөрэтээччи, төрөппүт майгына хайдаҕа улахан оруолу ылара быһаарыллар, үөрэтээччилэр бэйэлэрэ тугу үчүгэй, тугу куһаҕан дииллэригэр батыһааччыларын үтүгүннэрэн үөрэтэ сылдьалларын билиэ этилэр. Итини тэҥэ көрсүө, сэмэй майгылаах киһи оҕону иитэр, үөрэтэр күүһэ улаханын билиниэхпит этэ.

Киһи олоҕор биллэр дьонун холобурдара быһаччы дьайаллар. Эһэтэ, эбэтэ, аҕата, ийэтэ оҕоҕо холобур буолан, бэйэлэринэн көрдөрөн биэрэн, батыһыннаран истэхтэринэ оҕолоро кинилэри үтүктэн, көрөн үөрэнэн иһэр. Төрөппүттэрин холобурдара оҕо ийэ кутугар уурулланнар олох туһунан өйдөбүлүн үөскэтэллэр. Ол аата бу дьон оҕолорун олох туһунан өйдөбүлэ холобур оҥостор дьонун олохторун курдук сайдан барара быһаарыллар.

Былыргы сахалар үчүгэй ааттаах-суоллаах аймахтарын, төрүттэрин кутун-сүрүн түүктүйэҕэ хаайаннар, илдьэ сылдьан таҥара оҥостор эбиттэр. Ол аата, кинилэр аатырбыт төрүттэрин олоҕун, үлэтин-хамнаһын холобур оҥостор, кэлэр көлүөнэлэригэр кэпсээн гынар, үөрэх ылынар быһыылара буолар. Аҕа баһын тосту олорбут, буор кута муҥутуурдук сайдыбыт, бэйэтин олоҕор биллэр үтүө дьыалалары оҥортообут, элбэх кэлэр көлүөнэлэри иитэн-үөрэтэн улаатыннартаабыт киһи бэйэтин кута-сүрэ күүстээх, кыахтаах буолар. Кини бэйэтин кэлэр көлүөнэлэрин араҥаччылыы, көрө-истэ сылдьарын былыргы сахалар билэннэр кэлэр көлүөнэлэрин үөрэтиигэ туһаналлар.

Эдэр киһини олоххо баар холобурунан көрдөрөн, үтүгүннэрэн үөрэтии ордук тиийимтиэ, өйдөнүмтүө. Бу үөрэҕи быһаччы быһаардахха, оҕоҕо мин курдук буол, миигин үтүгүн диэн батыһыннаран үөрэтии буолар. Арай холобур оҥостор киһи олус улахан үтүөлээҕэ, аата-суола улахана ордук тиийимтиэ буолара эмиэ аахсыллар. Бары таҥара үөрэхтэрэ үчүгэй киһини үтүгүннэрэн, батыһыннаран үөрэтэргэ аналлаахтар.

Төрөппүт бэйэтэ да оҕотугар улахан аптарытыатын, ытыктабылын түһэн биэбэтэҕинэ, оҕото бэйэтэ да батыһа сылдьар, үтүктэр, кини курдук буолуон баҕарарыттан таҥаратыгар кубулутар. Ийэ, аҕа таҥаралар үөскээбит төрүттэрэ ити баҕа санаа үөскээһинэ буолар. Төрөппүтэ үтүө дьыалаларга үөрэттэҕинэ оҕото кинини батыһар, үтүктэр, кини этиитин таҥаратын этиитигэр кубулутан толорор. Оҕоҕо кыра эрдэҕиттэн иҥмит баҕара саныыр санаата кинини сирдиир, ыҥырар күүскэ кубулуйар. Оҕо улаатан иһэн ити сыалын ситиһэн төрөппүтүн курдук өйдөөх-санаалаах буола улаатар кыахтанар.

Сахалар «Олоҕу олоруу уустук» диэн этиилэрэ үчүгэй уонна куһаҕан быһыылар аргыстаһан, бэйэ-бэйэлэрин солбуйсан биэрэн иһэллэринэн быһаарыллар. Оҕо өйө-санаата сайыннаҕына үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэн, куһаҕаны оҥорбокко үчүгэйи элбэхтик оҥордоҕуна эрэ, олох тупсан, иннин диэки сайдар кыахтанар.

Сахалыы таҥара итэҕэлэ оҕо өйө-санаата сайдыытыгар үчүгэйи куһаҕантан арааран олоҕор таба туһана үөрэнэригэр ордук улахан туһаны оҥорор кыахтааҕын оҕо иитиитигэр туһаныахпыт этэ. (1,13).

Туһаныллыбыт литература.

1.Каженкин И.И. Орто дойду олоҕо. - Дьокуускай: 2019. - 158 с.