Америка Холбоһуктаах Штааттара: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты
== Быһаарыылар == {{быһаарыылар}} {{rq|stub}} |
|||
| 78 устуруока: | 78 устуруока: | ||
[[XIX үйэ|XIX үйэҕэ]] АХШ [[Франция]]ттан, [[Испания]]ттан, Холбоhуктаах Хоруоллуктан, Мексикаттан уонна Арассыыйаттан сирдэри ылбыта, уонна [[Тексас Республиката|Тексас]] уонна [[Хауайи Республиката|Хауайи]] республикаларын аннексиялаабыта. [[1860-с]] сс. дойду [[агрикултуура|аграр]] Соҕуруута уонна [[индустрия|индустриал]] Хотута штаттар бырааптарын уонна [[кулуттааhын]] институтун туhунан мөккүөрдэриттэн сылтаан [[Америка олохтоох сэриитэ]] буолбута. Бу сэриигэ Хоту кыайыыта дойду эстиитин тохтоппута уонна кулуттааhыны суох оҥорбута. [[Испания-Америка сэриитэ|Испания-Америка сэриитин]] уонна [[Бастакы аан дойду сэриитэ|Бастакы аан дойду сэриитин]] кэннилэриттэн АХШ сэрии күүһэ статустаммыта. [[1945]], [[Иккис аан дойду сэриитэ|Иккис аан дойду сэриититтэн]] АХШ бастакы ядернай сэрии сэптээх дойду, [[Холбоhуктаах Нациялар Көмүскэл Сүбэтэ|Холбоhуктаах Нациялар Көмүскэл Сүбэтин]] олохтоох кыттааччыта уонна [[NATO]] тэрийээччи кыттааччытын быhыытынан тахсыбыта. [[Тымныы сэрии]] бүтүүтүн уонна [[Сүбэ Унията]] эстиитин кэнниттэн АХШ соҕотох [[суперкүүс]] буолбута. Дойду глобал сэрии хоромньулааhынын 50% оҥорор уонна аан дойду бастыҥ экономика, [[политика]] уонна култуура күүһэ буолар. |
[[XIX үйэ|XIX үйэҕэ]] АХШ [[Франция]]ттан, [[Испания]]ттан, Холбоhуктаах Хоруоллуктан, Мексикаттан уонна Арассыыйаттан сирдэри ылбыта, уонна [[Тексас Республиката|Тексас]] уонна [[Хауайи Республиката|Хауайи]] республикаларын аннексиялаабыта. [[1860-с]] сс. дойду [[агрикултуура|аграр]] Соҕуруута уонна [[индустрия|индустриал]] Хотута штаттар бырааптарын уонна [[кулуттааhын]] институтун туhунан мөккүөрдэриттэн сылтаан [[Америка олохтоох сэриитэ]] буолбута. Бу сэриигэ Хоту кыайыыта дойду эстиитин тохтоппута уонна кулуттааhыны суох оҥорбута. [[Испания-Америка сэриитэ|Испания-Америка сэриитин]] уонна [[Бастакы аан дойду сэриитэ|Бастакы аан дойду сэриитин]] кэннилэриттэн АХШ сэрии күүһэ статустаммыта. [[1945]], [[Иккис аан дойду сэриитэ|Иккис аан дойду сэриититтэн]] АХШ бастакы ядернай сэрии сэптээх дойду, [[Холбоhуктаах Нациялар Көмүскэл Сүбэтэ|Холбоhуктаах Нациялар Көмүскэл Сүбэтин]] олохтоох кыттааччыта уонна [[NATO]] тэрийээччи кыттааччытын быhыытынан тахсыбыта. [[Тымныы сэрии]] бүтүүтүн уонна [[Сүбэ Унията]] эстиитин кэнниттэн АХШ соҕотох [[суперкүүс]] буолбута. Дойду глобал сэрии хоромньулааhынын 50% оҥорор уонна аан дойду бастыҥ экономика, [[политика]] уонна култуура күүһэ буолар. |
||
== Нэhилиэнньэтэ == |
|||
АХШ урут уруккаттан [[иммиграция]] дойдута буоларын үрдүнэн, [[янкилар]] дойду үрдүнэн 95% ылаллара 1920 сыллаахха. Ол эрэн АХШ экономика сайдарын уонна дьон олоҕо тупсарынан сибээстээн атын дьадаҥы дойдулартан үчүгэйдик олороору элбэх мигрант кэлэр. Онон сибээстээн янкилар бырыhыаннара кыччыыр. 1950 сылга номнуо 95%-тан намтаан 85% буолар. Ол эбэтэр 15% АХШ олохтооҕо мигрант буолар. Миграннар кэлиилэрэ өссө күөдьүйэр 1970-1990 сыллардаахха, уопсайа 60 миллион киһи 30 сыл иһигэр АХШ олохсуйа киирэр (ол эбэтэр 1 сылга 2 миллион дьон), онон сибээстээн янкилар 85%-тан долялара өссө кыччаан 59% буолар. Мигрант дьон уопсай бырыһыана 41% буолар. Онон сибээстээн билиҥҥи туругунан мусульмаан омуктар, [[кытайдар]] уонна индиялар АХШ балай да элбииллэр уонна АХШ улахан мегаполистарыгар (холобура, Нью Йорк уонна Лос Анджелес) 80% ылаллар. Билигин миграннар кэлиилэрэ тохтообот, АХШ олотчутун кардинально этническай састааба номнуо 2030 сыллаахха мусульмаан уонна кытай, индия дьонун диэки улаатыа. ООН прогноз. [[сахалар]] кыра да буоллар миграция онороллор эбит, кэнники дааннайынан саха ахсаана 5 тыhыынчаттан аhарбыт, нуучча ахсаана 4 миллионтан элбэх. |
|||
== Туризм == |
|||
АХШ Аан Дойду иммиграцияҕын киинэ буоларын таһынан, биир Аан Дойдуга улахан [[туризм]] киинэ буолар. Ол курдук 2013 сыллаахха АХШ 3 миэстэни ылбыт (Франция уонна Италия кэнниттэн), ол эбэтэр сыл аайы АХШка 80-90 миллион дьон сынньана күүлэйдии барар эбит, ону холоотоххо Арассыыйаҕа 1 миллиону кыайбат (үксүн гастарбайтердар буолаллар). АХШ уопсайа 60 судаарыстыбаны кытта доҕордоһон [[виза]]та суох бэйэтин территориятыгар киллэрэр, олор ахсааннарыгар Япония, Евросоюз (28 дойду), Корея, ОАЭ, Канада, Австралия. |
|||
Америкаҕа барар туристар үксүн Нью-Йорк куоратка, Уашингтон, Калифорния регионнарын көрөллөр, ону таhынан Флорида штатын. |
|||
== Быһаарыылар == |
== Быһаарыылар == |
||
11:02, 13 Тохсунньу 2014 барыл
.svg)
.svg)
Америка Холбоһуктаах Штаттара (ааҥл. United States of America, кылгатан United States, U.S., USA эбэтэр America), кылгатан АХШ эбэтэр Америка, диэн федерал конституция республиката, биэс уон штаттан (илтэн) уонна биир федерал эргинтэн турар. Дойду улахан өттө (48 штат уонна киин эргин Уашиҥтон) Хоту Америкаҕа сытар, Чуумпу уонна Атлантик океаннар икки ардыларыгар, кирбиилэhэр Канаадалыын хоту уонна Мексикалыын соҕуруу. Аляска штата континент хотугулуу арҕаатыгар баар, кинилиин кирбиилэhэллэр Канаада илин уонна Арассыыйа арҕаа, Бериҥ силбэhиитин нөҥүө. Хауайи штата Чуумпу океан ортотугар баар архипелаг. Онтон ураты дойду Чуумпу океаҥҥа уонна Кариб байҕалыгар хас да бас билэр сирдэрдээх уонна арыылардаах.
Иэнэ 9.83 млн км² (аан дойдуга улаханынан үһүс) уонна олохтоохторун ахсаана 306 млн (аан дойдуга улаханынан үһүс). Холбоhуктаах Штаттар аан дойду биир ордук элбэх араас омуктардаах уонна култууралардаах дойдута буолар, бу өр кэмнээх улахан, билигин да бара турар, иммиграция түмүгэ. АХШ экономиката аан дойдуга бастыҥ, ол курдук 2008 сыллааҕы БИО $14.3 триллион буолбут (аан дойдутааҕы БИО 23% уонна АКП 21%).
Дойду историята Улуу Британия Атлантик океан кытылыгар уон үс колонияны тэрийиититтэн саҕаланар. От ыйын 4, 1776 c. бу колониялар тутулуга суох буолуу декларациятын таhаарбыттара, бу декларациянан кинилэр Улуу Британияттан тутулуга суох буолууларын уонна Холбоhуктаах Уния тэрийиилэрин туhунан эппиттэрэ. Ол кэнниттэн буолбут Тутулуга суох буолуу Америка сэриитигэр өрө турбут штаттар Улуу Британияны кыайбыттара. Филадельфия конвенциятынан балаҕан ыйын 17, 1787 c. билиҥҥи Америка Холбоhуктаах Штаттарын конституцията ылыммыта, аныгы сылга конституция чахчы буолуутунан, штаттар күүстээх киин дьаhалталаах биир республика ирээттэрэ буолбуттара. 1791 сылга элбэх тутаах олохтоох бырааптары уонна көҥүллэри мэктиэлиир Bill of Rights диэн конституцияҕа уон көннөрүүлэр киллэриллибиттэрэ.
XIX үйэҕэ АХШ Францияттан, Испанияттан, Холбоhуктаах Хоруоллуктан, Мексикаттан уонна Арассыыйаттан сирдэри ылбыта, уонна Тексас уонна Хауайи республикаларын аннексиялаабыта. 1860-с сс. дойду аграр Соҕуруута уонна индустриал Хотута штаттар бырааптарын уонна кулуттааhын институтун туhунан мөккүөрдэриттэн сылтаан Америка олохтоох сэриитэ буолбута. Бу сэриигэ Хоту кыайыыта дойду эстиитин тохтоппута уонна кулуттааhыны суох оҥорбута. Испания-Америка сэриитин уонна Бастакы аан дойду сэриитин кэннилэриттэн АХШ сэрии күүһэ статустаммыта. 1945, Иккис аан дойду сэриититтэн АХШ бастакы ядернай сэрии сэптээх дойду, Холбоhуктаах Нациялар Көмүскэл Сүбэтин олохтоох кыттааччыта уонна NATO тэрийээччи кыттааччытын быhыытынан тахсыбыта. Тымныы сэрии бүтүүтүн уонна Сүбэ Унията эстиитин кэнниттэн АХШ соҕотох суперкүүс буолбута. Дойду глобал сэрии хоромньулааhынын 50% оҥорор уонна аан дойду бастыҥ экономика, политика уонна култуура күүһэ буолар.
Нэhилиэнньэтэ
АХШ урут уруккаттан иммиграция дойдута буоларын үрдүнэн, янкилар дойду үрдүнэн 95% ылаллара 1920 сыллаахха. Ол эрэн АХШ экономика сайдарын уонна дьон олоҕо тупсарынан сибээстээн атын дьадаҥы дойдулартан үчүгэйдик олороору элбэх мигрант кэлэр. Онон сибээстээн янкилар бырыhыаннара кыччыыр. 1950 сылга номнуо 95%-тан намтаан 85% буолар. Ол эбэтэр 15% АХШ олохтооҕо мигрант буолар. Миграннар кэлиилэрэ өссө күөдьүйэр 1970-1990 сыллардаахха, уопсайа 60 миллион киһи 30 сыл иһигэр АХШ олохсуйа киирэр (ол эбэтэр 1 сылга 2 миллион дьон), онон сибээстээн янкилар 85%-тан долялара өссө кыччаан 59% буолар. Мигрант дьон уопсай бырыһыана 41% буолар. Онон сибээстээн билиҥҥи туругунан мусульмаан омуктар, кытайдар уонна индиялар АХШ балай да элбииллэр уонна АХШ улахан мегаполистарыгар (холобура, Нью Йорк уонна Лос Анджелес) 80% ылаллар. Билигин миграннар кэлиилэрэ тохтообот, АХШ олотчутун кардинально этническай састааба номнуо 2030 сыллаахха мусульмаан уонна кытай, индия дьонун диэки улаатыа. ООН прогноз. сахалар кыра да буоллар миграция онороллор эбит, кэнники дааннайынан саха ахсаана 5 тыhыынчаттан аhарбыт, нуучча ахсаана 4 миллионтан элбэх.
Туризм
АХШ Аан Дойду иммиграцияҕын киинэ буоларын таһынан, биир Аан Дойдуга улахан туризм киинэ буолар. Ол курдук 2013 сыллаахха АХШ 3 миэстэни ылбыт (Франция уонна Италия кэнниттэн), ол эбэтэр сыл аайы АХШка 80-90 миллион дьон сынньана күүлэйдии барар эбит, ону холоотоххо Арассыыйаҕа 1 миллиону кыайбат (үксүн гастарбайтердар буолаллар). АХШ уопсайа 60 судаарыстыбаны кытта доҕордоһон визата суох бэйэтин территориятыгар киллэрэр, олор ахсааннарыгар Япония, Евросоюз (28 дойду), Корея, ОАЭ, Канада, Австралия. Америкаҕа барар туристар үксүн Нью-Йорк куоратка, Уашингтон, Калифорния регионнарын көрөллөр, ону таhынан Флорида штатын.
Быһаарыылар
 |
Бу ыстатыйаны тупсарарга?:
|
| ||||||||||||||