Маалыкай (Ньурба улууһа)

Маалыкай — Ньурба улууһун Бордоҥ нэһилиэгин киинэ.

ОКАТО кода	Почта индексэ	ФНС инспекциятын кода	UTC
98 226 810 001	678461	1445	+10

Географията

Сирэ - уота

Административнай киинэ – Маалыкай сэлиэнньэтэ. Ньурба оройуонун хотугулуу-арҕаа өттүгэр сытар. Хоту диэки Өлөөн улууһун, со5уруу Сунтаар улууһун, арҕаа Мэҥэдьэк, илин Малдьаҕар уонна Ньурбачаан нэһилиэктэрин кытта быысаһар. Тайаан сытар сирин уопсай иэнэ 1975,5387 тыһ. га Тыа хаһаайыстыбатыгар туһаныллар сирэ 5491 га. Ол иһиттэн: Т/х тэрилтэлэрэ ылар сирдэрэ 1116 га, ходуһата 594, бааһыната 63 га, мэччирэҥэ 459 га. бааһынай хаһ.202 га, о.и. ходуһата 182 га, бааһыната 20 га. Гражданнар сирдэрэ 1315,45 га. о.и. ходуһата 1315 га, сайылык 0,45 га. Атын тэрилтэлэр сирдэрэ 107 га. Түҥэтиллэ илик сир 2751 га. Нэһилиэнньэлэх пууннар ылар сирдэрэ 1415 га Бырамыыссаланас 57 га Ойуур ылар сирэ 1926191 га Уу ылар сирэ 12092 га Саппаас сир 30141 га Маалыкай 25 уулуссалаах.

Климата

Климат уонна гидрология. Нэһилиэк тосту уларыйар күннээхдьыллаах оройуоҥҥа олорор. Киин оройуоннарга кыһыҥҥы орто температура -43,2 кыраадыс буоллаҕына Ньурбаҕа 36,1 кыраадыс.Бу Бүлүү өрүстэн чугаһыттан уонна арыый соҕуруу сытарыттан буоулуон сөп. Маалыкай Ньурбаттан арыый хоту сытар буолан Ньурбатааҕар тымныы буолар. Оттон сайыҥҥы температура киин улуустардааҕар арыый сөрүүн, ол Ньурба улууһугар сөҥүү арыый элэбэҕиттэн буолар. Сай устата кииҥҥэ 200 мм буоллаҕына Ньурбаҕа 250 мм. Маалыкайдааҕы гидрометеорологическай станция кэтээн көрөр матырыйааллара манна хаалбатынан үчүгэй ырытыы оҥоһуллар кыаҕа суох.Арай оскуола оҕолоро кыратык кэтээн көрөн оҥорбут ырытыыларын ылан көрөбүт. Бэс ыйын уонна тохсунньу ыйдар орто температураларын Мопполов Илья диэн оҕо ырыппыт. Салгын температурата: Бэс ыйа Тохсунньу 2004 с. + 26 - 2005 с. +29 - 49 2006 с. +31 - 51 2007 с. + 32 - 45 Нэһилиэк олоҕо Марха өрүстэн олус тутулуктаах. Кини уутунан аһаан, кини устун айаннаан уонна кини балыгын бултаан аһаан олоробут. Кини алтынньы ыйга тоҥон баран ыам ыйыгар эстэр. Урут сырыы бэс ыйын саҥатыттан саҕаланар буоллаҕына бу кэлин 2-3 сылга ыам ыйын 25-28 күннэригэр саҕаланар буолла.Баржалар таһаҕаһы бэс ыйыгар аҕалаллар . Заря уулаах дьылга от ыйын сорҕотугар уонна балаҕан ыйын 20-25 күннэригэр сылдьар. Мотуордаах оҥочо ардахтаах дьылга сороҕор эргиччи сыһа сылдьар.Бу кэнники кэмҥэ сайын уу аҕыйах буолан от ыйын бүтүүтэ уонна атырдьах ыйын саҥатыгар оҥочо да кыайан сылдьыбат. Оччоҕо Чуукаарынан массыынан сылдьабыт. Марха өрүс сааскы халааныгар элбэх уулаах буоллаҕына чугас сытар ходуһаларга уутун таһаарар. 1973 с. от ыйыгар уһун күүстээх ардахтар буолбуттарыгар туох баар чугастааҕы ходуһаларыгар элбэх ууну таһаарбыта. Онно дириэктэрбит Прокопьев Н.И. отчуттары мотуордаах оҥочонон кэрийбитэ уонна киирэн баран кэпсээбитэ: “ Оҥочолорбутун аты баайар курдук сэргэлэргэ тиийэн баайабыт”- диэн. Оннук элбэх уу кэлбитэ. Ол эрэн 1924 с. “ыспааҥка” уута диэн ааттаммыт халаан уутугар арыычча тиийбэтэ диэн кырдьаҕастар бэлиэтээбиттэрэ. Марха өрүс ордук халыҥнык тоҥмут сиринэн кээмэйдэрин уонна муус үрдүнээҕи хаар халыҥын Васильев Касьян диэн оҕо метеорологическай станция матырыйаалын ырыппыт. Муус халыҥа см. Муус үрдүнээҕи хаар халыҥа см. 2010 с 114 25 2011 с 96 38 2012 с 81 38 2013 с 118 81 2014 с 93 38 2015 с 71 40

Ирбэт тоҥ, почвата, үүнээйитэ, кыыла-көтөрө

Нэһилиэк ирбэт тоҥ үрдүгэр олорор. Ирбэт тоҥ халыҥа улууспут сиригэр 500 м тиийэ халыҥнаах. Бордоҥ да сирэ итинник ирбэт тоҥ үрдүгэр сытар. Почва туруга, үүнээйи, хамсыыр-харамай онтон тутулуктаах. Сирбит улахан аҥарын ойуур ылар. Ойууртан ураты толооннор, от, үрэхтэр, алаастар бааллар. Марха өрүс хочото да кытыла да суох бүтэй өрүс. Онон тыа хаһаайыстыбатыгар оттонон туһаныллар сирдэринэн от үрэхтэр уонна алаастар буолаллар. Сылгы, сүөһү алаас сирдэри таһынан толооннорго, куруҥнарга мэччийэр.

Почва үксэ палевой, дерново- луговой көрүҥнэрэ бааллар. Күөллэр кытыылара бадарааннаах, туорфалаах уонна сорох күөллэр үчүгэй былыыктаахтар (сапропель). Холобура Маалыкай таһыгар баар Дьампа күөлтэн сопхуос саҕана ол былыыгы хостоон уотурбалаан сылгыга, сүөһүгэ сиэтэллэрэ. Алаастарга тураҥ арыы-арыы элбэхтик көстөр. Тураҥҥа от олох үүммэт, тараҕай буолар. Ол таһыгар үүммүт оту сылгы да ыах сүөһү да таптаан сииллэр. Былыр дьон олорбут сирдэрэ, өтөхтөр син балачча элбэхтэр. Бу өтөхтөр отторун сүөһү да, сылгы да эмиэ сөбүлээн сииллэр. Ойуурга уулаах отон, сугун үүнэллэр, оттон өрүс үрдүнээҕи ойуурга , кытыл ойууругар моонньоҕон, кыһыл хаптаҕас, хатыҥ ойуур саҕаларыгар, алаастар кытыыларыгар дьэдьэн, киис тиҥилэҕэ өлгөмнүк да буолбатар син үүнэллэр. Тэллэй арааһа олус элбэх. Олортон дьон-сэргэ кэлин син туһанар буолла. Ордук масленагы, груздины, үрүҥ тэллэйи, подберезовигы, сыроежканы туһаналлар. Тыабытыгар тиит, харыйа, хатыҥ бэс, үөт, бэс, тэтиҥ үүнэллэр. Толооннорго ыарҕа, алаастар кытыыларыгар, сороҕор ойуур иһигэр кытыан үүнэр, ойуур иһигэр сугун абаҕата, лабыкта, муох үүнэр. Бэс, тэтиҥ аҕыйахтар, онон бэһи туттаары гыннахтарына ханна эрэ ыраахтан көрдөөн булаллар. Өрүс хайалаах өттүгэр эрэбиинэ үүнэр уонна өрүс кытыытыгар иирэ талах үчүгэйдик үүнэр.

От үрэхтэргэ үксүгэр үкэр, боруу, моҕотой күрүөтэ, күөллэр кытыыларыгар өлөҥ, сөкү, чоокура, өтөхтөргө, алаас үрдүк сирдэригэр ача, бэттиэмэ үүнэллэр. Эмтээх оттортон дьоннор элбэхтик туһанар үүнээйилэринэн буолаллар: бохсурҕана, кучу, тимэх от, суорат от, ымыйах, чыычаах ото, сугун абаҕата, кытыан отоно, крапива.

Холкуос саҕана алаас үрдүк сирдэрин хорутан, ойууру солоон, таҥастаан бурдук үүннэрэллэр эбит. Сопхуос саҕана нэһилиэккэ 250-чэ гектарга эбиэс ыһан сиилэс бэлэмнииллэрэ. Ол билигин суох. Сирбит буора үксэ кумах ардайдаах туой, (суглинок) уонна тураҥа элбэх буолан сири таҥастыырга ыарахан. Кумахтыҥы аҥаардаах буор, кумах суоҕун кэриэтэ. От үрэхтэр ходуһаларын улахан аҥара, алаастар күөллэрин таһа, уу киирэр-тахсар өттүлэрэ дулҕалаах буоланнар оттурга олус ыарахан. Сопхуос саҕана дулҕаны кыһын ыраастаан от үлэтэ арыый чэпчээбитэ.

Ойуур кыылларыттан бөрө, эһэ, саһыл, тайах, туртас, аҕыйахтык бэдэр, тииҥ, киис, солоҥдо, кырынаас, муҥур, моҕотой, нэтээги, күөллэргэ андаатар бааллар. Кэнники кэмҥэ 10 – ча сыллааҕыттан бэртэх чиибис баар буолбут. Кус арааһа кэлэн төрөөн барар, хаастар, туллуктар кыратык тохтоон ааһаллар. Туруйа, аҥыр сайылыыллар.Кэлин кыталык баарын туһунан кэпсээн суох, оттон урут манна да ууһууллар эбит. Ону сир аатыттан билиэххэ сөп. Кыталыктаах диэн сир баар. Уонна “Кыыс үҥкүүлээбит” диэн сир баар, онно кыталыктар үҥкүүлээбиттэрин иһин итинник ааттаммыт диэн үһүйээн баар. Сороҕор куба түһэн ааһар. Ойуур көтөрдөрүттэн туһаныллар көтөрдөрүнэн улар, куртуйах, бочугурас, хабыйахаан буолаллар.

Күөллэргэ собо, мунду, күөнэх элбэх, Марха өрүскэ балык арааһа баар. Олортон ордук бултаналлар: сыа балык, майаҕас, сордоҥ, алыһар, күстэх, сыалыһар, аҕыйахтык бил, найгы.

Айылҕа харыстабыла

Удачнайга, Айхалга, Накыыҥҥа халыыс хостонуҕуттан Марха өрүс уута киртийбитэ биллибитэ. Маны таһынан 1974 с. Удачнайга “Кристалл”, 1976 с. Марха биэрэгэр “Кратон - 3” диэн сир аннынааҕы дэлби тэптэриилэр ыытыллыыбыттара кэлин биллибитэ. Онон Марха уута киртийэн дьон туругар дьайара биллэн турар. Ол иһин олохтоохтор айылҕабытын харыстыыр, чөлүгэр түһэрэр туһунан куруук туруорсаллар. 1980 с. медицина билимин дуоктара Кривошапкин В.Г, 2001-2003 с.с. СГУ мединститутун учуонайдара, 1995 с. Москубатааҕы Бүтүн Арассыыйатааҕы эндокринология институтун учуонайдара Ньурба улууһун, ордук Марха сүнньүгэр сытар нэһилиэктэр дьоннорун чинчийбиттэрэ. Ол чинчийиилэр түмүктэрэ ыарахан. Маалыкай, Дьаархан олохтоохторун уҥуох-сүһүөх, араак ыарыылара өрөспүүбүлүкэ орто көрдөрүүтүттэн 8-9 төгүл элбэҕэ быһаарыллыбыта. Оттон мединститут чинчийбитин кэннэ Маалыкай олохтоохторун эндэкриннэй ситимнэрэ уонна бүөр ыарыылара 10 төгүл өрөспүүбүлүкэ орто көрдөрүүтүттэн үрдүгүн быһаарбыттара. Кэлин үчүгэй-киэҥ чинчийии ыытылла илик. Ол туһунан туруорсуу ыытыллар да кыаллыбакка турар. Киэҥ дириҥ чинчийии ыытыллан баран, дьон доруобуйатын чөлүгэр түһэрэргэ улахан дьаһаллар олохтонуохтаах этилэр. Марха уутун ыраастыыр кыра станция 2014 с. ыам ыйыгар үлэҕэ киирбитэ. Ону Лазарев Николай Егорович 1914-2015 с. үлэлэппитэ. Онтон ол станциябыт алдьанан үлэлээбэтэҕэ.1916 с. улахан станция үлэҕэ киирбитэ, ону Торохов Анатолий Васильевич үлэлэтэ сылдьар. 19 л бытыылка сыаната 130 солк. Ол биһиэхэ, тыа дьонугар ыарахан. Ыал үксэ муус уутун сайыннары, кыһыннары иһэр.

Олохтоох дьоно

Нэhилиэнньэ ахсаана 2015 киhи, хаhаайыстыбата – 532 ыал. 30 араас тэрилтэ, 2 кооператив, 11 бааһынай хаһаайыстыба, 44 бэйэ дьыалатынан дьарыктаначчы үлэлииллэр. Маны таһынан 9 уопсастыбаннай тэрилтэ, 9 түөлбэ бааллар. Нэhилиэнньэ сүрүн дьарыга - сылгы-сүɵhү иитиитэ, бултааhын, урбаан. Нэһилиэк бас билэр суола 57,67 км. Бөртөлүөт түһэр былаһаакката. Сайын Марха өрүһүнэн Ньурбаттан “Заря” нэдиэлэҕэ 4 сырыыны оҥорор. Салгынынан күһүн, сайын 3 сырыы бөртөлүөтүнэн оҥоһуллар.

Маалыкай нэһилиэнньэтэ 2016 сыл охсунньу 1 күнүнээ5и туругунан: Хамсаабакка олорор дьон ахсаана - 2 015 киһи Эр киһи - 1 014 киһи Дьахтар - 1 001 киһи Оҕо ахсаана - 584, о.и. алтатыгар дылы - 214 7-17 дылы - 370 Сыл устата төрөөтө - 16. Сыл устата өллө - 10

Үлэлиир кыахтаах, үлэлиир сааһыгар сылдьар - 942 киһи Норуот хаһаайыстыбатыгар үлэлииллэр - 403 киһи Экэниэмикэ судаарыстыбаннай сиэктэригэр Күнүскү үөрэххэ сылдьар ыччат - 141 Кэтэх хаһаайыстыбанан дьарыктанааччылар - 227 киһи Учуокка турбут үлэтэ суохтар - 19 киһи Биэнсийэлээхтэр ахсааннара - 418 киһи о.и. үлэлиирэ - 101 киһи Биэнсийэ орто кээмэйэ - 15 607 солкуобай Инбэлииттэр ахсааннара - 146 киһи о.и. үлэлиирэ - 9 инбэлиит Ыал ахсаана - 542 о.и. кыаммат ыал - 149 Онно киһи ахсаана - 447 Сыл бүтэһигэр олоруу алын кээмэйигэр тиийбэт дохуоттаах ыал ахсаана - 265 ыал Тыыл бэтэрээнэ - 23 киһи

Сэриигэ ыҥырыллыбыт - 201 киһи Эргиллибит - 102 киһи Сэриигэ охтубут - 52 киһи Сураҕа суох сүппүт - 47 киһи Эйэлээх кэмҥэ сэриигэ кыттыбыт бэтэрээн - 4 киһи

Үлэлээхтэр ахсааннара 01.01.2016 с. туругунан Тэрилтэлэргэ Бэйэ дьыалалаахтар уонна дьоҥҥо үлэлээччилэр Кэтэх хаһаайыстыбалаахтар Дуогабар быһыытынан Барыта 403 55 227 4 689 Ол иһигэр: Тыа хаһ. Ойуур хаһ. 34 Тыа хаһ. өҥө оҥоруу 32 Ойуур хаһ. өҥө оҥоруу 2 Сир баайын хостооһун 31 Электроэнергияны оҥоруу, ону тириэрдии 2 Эргиэн, тиэхиникэни атыылааһынтан ураты 18 Тырааныспар, сибээс 4 Үп эргииригэр 7 Судаарыстыбаннай салайыыга, куттал суох буолуутугар, соц.харалтаҕа 17 Олохтоох салайаныыга 13 Эдэр ыччаты салайыыга 1 Судаарыст. өҥө, полиция 3 Үөрэхтээһин 142 Доруобуйа харыстабыла 39 Ветеринарнай өҥө 9 Социальнай өҥө 1 Коммунальнай өҥөлөрү оҥоруу 168 Уопсастыбаннай тэрилтэлэр үлэлэрэ 18 Сынньалаҥы, култуураны, спорду тэрийэр тэрилтэлэр үлэлэрэ 54 Анал өҥөнү оҥоруу 44 + 10 (баhаарынай чаас +1 водопост) Кэтэх хаһаайыстыбаҕа үлэлээһин 227

Историята

Саха сирин хотугулуу-арҕаа сытар күɵх Ньурба улууhун биир уhук дэриэбинэтэ – маанылаах Маалыкай, быйаҥнаах буордаах Бордоҥ нэhилиэгэ буолар. 1854 сылга Ричард Карлович Маак «Вилюйский округ» диэн кинигэтигэр Маалыкайга 72 киhи баар этэ диэн бэлиэтээбит. Педагогическай наука кандидата Герасим Васильев 2001 сыл кулун тутар 21 күнүгэр «Ньурба» хаhыакка суруйбутунан Бордоҥ нэhилиэгин историята сурукка киирбитинэн 1771 сылтан саҕаланар. 1822 сылга биhиги нэhилиэкпит «1-кы Бордоҥ» дэнэрэ.

Тɵрүттэр тустарынан үhүйээннэр, кэпсээннэр ортолоругар маннык сэhэннэр бааллар: Түҥ былыргыта саха омук тɵрдɵ буолбут Омоҕой баай кыра кыыhа Эбэлэй Чыҥаа кэргэнэ Эллэйдиин суос соҕотох Сатаҕа-Кɵлɵ диэн уолларыгар Ньурба күɵлүгэр олорбут Ньырбакаан, тоҥустартан ордон хаалбыт, соҕотох Ньырбачаан диэн кыыhа Туймаада хочотугар күрээн тиийэн, киниэхэ одьулуун ойох буолар уонна үс уол оҕону тɵрɵтɵр: Быркыҥаа Боотур, Тойук Булгудах, Босхоҥ Бэлгэтии. Уолаттар аҕаларын тɵрɵппүт уола Тыгыны кытары тапсыбакка ийэлэрин тɵрүт дойдутугар Ньурбаҕа кэлэн олохсуйбуттар. Быркыҥаа үс уолу тɵрɵппүт: Торбуох, Таркаайы, Омолдоон. Омолдоон үс ойохтонор. Бастакы ойоҕуттан тоҕус, икки одьулуун ойоҕуттан иккилии уолланар. Иккис одьулуун ойоҕуттан тɵрɵɵбүт уолаттар Кыраhа, Лахсыыр кырыыба сиргэ Кукаакы түбэтигэр тахсан олохсуйбуттар. Кукаакы нэhилиэгин дьоно Омолдооннор дэнэллэр. Түүлээх түҥүрдээх Түлүɵн ойуун уола Тииҥ Бас Хантаҕар Быгый Кэтириэй диэн уола сэттэ уолу тɵрɵппүт: Дьэгин, Дьаарын, Сиэллээх Ɵhүргэ, Тирэх о.д.а. Онон кэлин бастакы Бордоҥ нэhилиэгин аҕа уустарын ааттара Кукча, Асхар, Мэнэ, Дьаарын буолбуттар. Ньурба бордоҥноро, кукаакылара түҥ былыр үйэлэр уҥуордарыгар Өлүɵнэ Эбэ хотун маанылаах Туймаадатыгар кэлэн олохсуйбут улуу Эллэйтэн уонна Түүлээх түҥүрдээх Түлүɵн ойуунтан тɵрүттэнэн-уустанан, силис-мутук тардан, күн бүгүҥҥэ диэри тэнийэ үүнэ-үɵскүү олордохпут.

Нэһилиэк ыстаарысталарынан үлэлээн сылдьыбыттар: 1860 с. Сэмэн Васильев (1818 с төр.) 1865 с. Афанасий Федоров (1827 с. төр) 1983 с. . Афанасий Федоров (1827 с. төр) 1896 с. Николай Попов (1870 с.) 1909 с. Георгий Александров () 1913-1916 с.с. Абраам Шадрин.”Бордоҥ” кинигэ 543-546 стр.

ХIХ үйэ бүтүүтүгэр Маалыкайга Иннокентьевскай таҥара дьиэтэ үлэлиир. Итиннэ 1885 сыллаахха церковнай-приходской оскуола аhыллар. Нэhилиэк аҕабыыта Николай Попов прихожанин Григорий Кононов Ураhалааахха турбут икки хостоох дьиэтин сиэртибэ быhыытынан биэрэн, таҥара дьиэтин таhыгар тутан үлэҕэ киллэрэн сэттэ үɵрэнээччилээх оскуола үлэтин саҕалыыр. 1936 сыллаахха олохтоохтор күүстэринэн улахан мааны кɵстүүлээх оскуола дьиэтэ тутуллан үлэҕэ киирэр. 1942 сыллаахха тулаайах, кыаммат ыаллар, сэриигэ барбыт буойуттар оҕолоругар анаан интернат тутан үлэҕэ киллэрэн үгүс оҕону хоргуйууттан, тоҥортон-хатартан быыhаабыттара. Ити курдук, үүнэр кɵлүɵнэ туhугар үлэлээн 1957 сылтан орто оскуола буолан тыhыынчанан эдэр ыччакка ситии-хотуу аттестатын туттартаан олох киэҥ аартыгар атаартыыр. Олортон 27 киhи наука араас хайысхаларын кандидаттара, профессордара, доктордара, доктордар доктордара буола үүннүлэр. Ньурба оройуонугар Чаппанда сэлиэнньэтигэр кииннээн 1918 сыл бэс ыйын 1 күнүттэн «Холбоhук» (“Единение”) диэн атыы-эргиэн тэрилтэтэ үлэтин саҕалаабыта. Ол тэрилтэ тэриллиэҕиттэн биhиги нэhилиэкпитигэр УПО тэрилтэтэ үлэлии турар. 1926 сыллаахха Маалыкайга бастакы медпуун тэриллэр. 1948 сыллаахха биэс куойкалаах участковай балыыhаҕа кубулуйар. Билигин толору хааччылыылаах икки этээстээх участковай балыыhаны 1969 сылтан РСФСР үтүɵлээх бырааhа Николаев Н.Н. салайан үлэлэтэр. 1927 сыллаахха бастакы комсомольскай ячейка тэриллэн күүскэ үлэлиир. 1937 сыллаахха сибээс олохтонон киллэриллэр. 1937 ааҕар балаҕан, кулууп аhылаллар. Ааҕар балаҕан кулууп иhинэн бастакынан иилээн-саҕалаан араас агитационнай үлэлэри ыытан үлэлэппит киhиннэн Иванов Н.Ф. буолар. 1941-1945 сыллардааҕы Аҕа дойду улуу сэриитин уоттаах толоонугар хаалбыттара 50, сураҕа суох сүппүттэрэ 48, тыылга үлэ фронугар атын сирдэргэ баран үлэлээбиттэрэ 32, Улуу сэрии ɵрɵгɵйдɵɵх кыайыытын илдьэ кэлбиттэрэ 103, тыылга үлэлээн тыыл бэтэрээнэ буолбуттара 400-тэн тахса биир дойдулаахтарбыт. 1950 сыллаахха бастакы дизельнай электростанция тутуллан электроэнергия нэhилиэккэ бэриллибитэ. 1954 с. бэс ыйын 14 к. РСФСР Үрдүкү Сэбиэтин Ыйааҕынан 1 Бордоҥ уонна Кукаакы нэһилиэктэрэ холбоһон Бордоҥ нэһилиэгэ буолбуттар. 1960 сыллаахха бастакы детсад Васильев Н.С. сэбиэдиссэйдээх, 1961 сыллаахха о5о яслята Поздеева Н.В. сэбиэдисэйдээх тэриллэн аhыллыбыттара. Билигин 50-нуу миэстэлээх икки оҕо детсада үлэлии олороллор. 1974 сылтан музыкальнай оскуола, 1975 сылтан аптека үлэҕэ киирбиттэрэ. 1929 сыллаахха бастакы «Кыайыы» холкуос тэриллибитэ. 1941-45 сылларга 20 кыра-кыра холкуостар бааллара. 1954 сылтан холкуостары бɵдɵҥсүтүү саҕаламмыта. 1959 сыллаахха бɵдɵҥсүйбүт холкуоһу Саха сиригэр Cэбиэскэй былааhы тɵрүттэспит, халбаҥнаабат ленинец Степан Васильевич Васильев аатынан ааттыыллар. Холкуос 1967 сыллаахха Ст. Васильев аатынан сопхуоска кубулуйар. Сопхуос дириэктэринэн Ленин, Yлэ Кыьыл Знамята уордьаннар кавалердара, ССРС Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаата Прокопьев Н.И. буолар. 1973-1989 сс. сопхуос дириэктэринэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүɵлээх ветеринарнай бырааһа Евсеев И.В. үлэлиир. 1990 сыллаахха Ст. Васильев сопхуос уларыта тутуллан сылгы собуота буолар. Сылгы собуотун дириэктэринэн Антонов Н.К. ɵр сылларга таhаарыылаахтык үлэлээбитэ. 2006 сылга үүнэр кɵлүɵнэни омук быhыытынан саҥа үйэ сайдыылаах сахата, дьоhун ыччата буоларыгар тирэх буолуо, укулаат ууруо диэн ɵбүгэлэрбит үтүɵ үгэстэстэригэр олоҕуран норуот тɵрүт ɵй-санаа, сиэр-майгы култууратын үɵрэтиигэ анаан биир дойдулаахпыт Степан Васильев аатынан кыраайы үɵрэтэр историческай музей аhыллан үлэлиир. 2013 cылтан оҕо спортивнай оскуолата тэриллэн үлэтин саҕалаата.

Кэрэ-бэлиэ сирдэр

Нэhилиэк ураты сирдэрэ:

«Алаас ааттаах, дойду сурахтаах» дииллэринии киэн туттабыт: үгүс сиртэн хостонор баайдаах, араас балыгынан күндүлүүр Марха эбэбитинэн, бултаах-астаах аар тайҕабытынан, күлүмүрдэс аламаас таас баайдаах Накыыммытынан, саха омугу омук гыммыт мэнэдьэкпит сылгытынан, аатырбыт соболоох Сугдьаар күɵлбүтүнэн, чэрдээх илиилээх биир дойдулаахтарбытынан, ырыа-үлэ аргыстаах кɵлүɵнэбитинэн.

Марха ɵрүс

Уhуна 1181 км., уопсай иэнэ 99 тыhыынча кв.м. Сүрүннээн хаар уонна самыыр эргииринэн уутун толорунар. Сыл устата алларанан 150 суукка, ɵрɵ 208 суукка тонор. Мархаҕа хаҥас ɵттүнэн Ханньыйа үрэх түhэр, уҥа - Моркуоку ɵрүс уута киирэр, Марха Бүлүү ɵрүскэ түhэр. Марха ɵрүс бассейныгар кɵмүс, аламаас уонна базальт баара биллэр. Маны таhынан кыраhыабай айылҕалаах, балыгынан баай буолан дьон-сэргэ ытыктабылын ылар.

Накыын сирэ

Марха ɵрүс ханас биэрэгэр аламаас баайдаах Накыын сирэ дьон-сэргэ болҕомтотун тардар дойдуга улахан суолталаах сир быhыытынан биллэр. Накыын уонна Ханньыйа үрэхтэр икки ардыларыгар, Маалыкайтан 150 км. тэйиччи сытар. Накыын сирэ аламааhынан эрэ буолбакка булдунан баай сир буолан биhиги тɵрүттэрбит бултуур сирдэрэ буолара. Билигин манна алмааhы хостуур вахтовай бɵhүɵлэк 2000 сылтан тутуллан үлэлиир. «Нюрбинская» уонна «Ботуобинская» кимберлитовай трубкаларга үлэ-хамнас барар.

Накыын туһунан уонна халыыс хостооһунугар нэһилиэк дьоно кыттыыта

Бастаан халыыһы 1949 с. атырдьах ыйын 7 к. Сунтаар Кириэстээҕин чугаһыгар булбуттар. Онтон аҕыйах хонон баран «Соколинай диэн » диэн өрүс хомотуттан көстүбүт. Онон Бүлүү өрүс тардыытыгар халыыс баара биллибит. 1950 с. Амакинскай диэн халыыһы көрдүүр экспедицияны тэрийэн Ньурбаҕа олохтообуттар. Мантан ылата көрдүүр үлэ-хамнас киэҥник тэриллибит. Биллэрин курдук Марха өрүс үөһээ өттүгэр 1954 с. Мирнэй труупката көстөн тааһы хостооһун саҕаламмыта. Онтон Марха орто тардыытыгар үлэ бөҕө барбыт да таас көстүбэтэх, ол иһин бу сиргэ хостооһуну 1957-1971 с. тохтотото сылдьыбыттар. Онтон 1971 с. Марха орто сүүрүгэр ол аата ити Накыын, Ханньыйа үрэхтэр тардыыларыгар көрдөөһүнү салҕаабыттар. Амакинскай экспедиция Накыынскай партията халыыһы көрдүү сатаабыт да булбатах .Ол эрээри таас баар сиригэр чугаһаабыттар ол аата таас көрдөнөр сирин лаппа кыччаппыттар. Ол түмүгэр Ботуобунскай экспедиция 1994 с. сааһыгар Дьахтар үрэҕэ диэн Накыын үрэх тардыытыгар булар. 80-с сылларга Маалыкайтан Иванов Вильям Васильевич ити түбэҕэ геолог быһыытынан үлэлээн сылдьыбытын туһунан биллиилээх геолог Федоров Петр Титович суруйбут. 50-с сылларга Амакинскай экспедиция уонна Ленинградтан тэриллэн кэлбит экспедициялар Бордоҥ сирин барытын кэриэтэ чинчийбиттэр. Ол саҕанааҕы холкуостар кииннээн олорор дэриэбинэлэригэр Маалыкайга, Чуучукааҥҥа Эҥээрдэккэ, Улахан Күөлгэ, Маайга элбэхтик сылдьыбыттар, хоммуттар-өрөөбүттэр. Оччотооҕу холкуостар экспедиция үлэһиттэригэр этинэн, арыынан уонна атынан, табанан элбэхтик көмөлөспүттэр. Ону тэҥэ элбэх киһи сирдьитинэн уонна буор хаһыытыгар үлэлээбиттэр. Маайга кыра сөмөлүөт түһэр сирин оҥорон ас-таҥас көтүтэн аҕалаллар эбит. Марха сүнньүн устун Дымок, Подпоржнай, озернай диэн дьиэлэрдээх базаларын туттубуттар. Экспедиция дьоно бары кэлии дьон эрээри олохтоохторго үчүгэйдик сыһыаннаспыттар. Хардарыта-таары ылсыбыттар-бэрсибиттэр. Халыыһы көрдөөһүҥҥэ олохтоохтортон үлэлээбиттэр: 1954-1956 Васильев Николай Васильевич (1929-2002) 129–с экспедицияҕа онтон Мирнэйгэ колонковай дьөлө үүттээһиҥҥэ үлэлээбит. 1653-1957 Андреев Николай Игнатьевич.(1928) сууйууга онтон сирдьитинэн уонна таһаҕас таһыыга үлэлээбит. Семенов Иннокентий Николаевич (Боһуй) (1924-2000) ити Николай Игнатьевиһы кытта сылдьыбыт. 1945-1955 с.с. Андреев Александр Игнатьевич үлэлээбит. (1927-2008) 1949 с. Иркутскай уобаласка, Красноярскай кыраайга топографтарга табаһытынан сылдьыбыт, Файнштейны, Лариса Попугаеваны кытта үлэлээбит, Ю. И. Хабарлин «Мир» труупканы көрдөөһүнүгэр сылдьыбыт. 1954-1957 с.с. Андреев Михаил Саввич (1926-2008) 129-с экспедиция Эҥээрдэктээҕи партиятыгар таас таһыытытыгар буор хаһыытыгар үлэлээбит 1954-1956 с.с. Лаврентьев Семен Сергеевич (1913-1991) 129-с экспедиция Эҥээрдэктээҕи партиятыгар таас таһыытытыгар, Илиҥҥи геофизическэй экспедицияҕа болуотунньугунан, «Гипрозолото» диэн Москватааҕы экспедицияҕа төрдүс разрядтаах забойщигынан үлэлээбит. Төкүнүүкэп Егор Егорович (1901-1976) Маай холкуос бэрэссэдээтэлинэн 1935-1953 с.с. үлэлии сылдьан экспедицияларга көлөнөн, аһынан, таҥаһынан көмөлөспүт. 1952-1954 с.с. Ефремов Елисей Васильевич (1924-2007) 129–с экспедицияҕа Эҥээрдэгинэн, Кэнэликээнинэн мас кэрдиитигэр, таһыытыгар онтон да атын үлэлэргэ сылдьыбыт. Кинини кытта Иванов Семен Николаевич (Тииҥэй) сылдьыбыт. Андреев С.П, Еремеева А.И. о.д.а. кыттыбыттар. Онон нэһилиэк дьоно халыыс бырымыыссаланнаһа сайдарыгар кылааттара кырата суох. («Алмаас-Ҥурба- Орто Марха» кинигэттэн) 1994 с кулун тутар 29 к. Накыыҥҥа халыыстаах туруупка көстүбүтэ, ону Ботуобуйа туруупката диэн ааттаабыттара. 1996 с. сааһыары көстөбүт туруупканы Ньурба туруупката диэбиттэр. 1999 с. кулун тутар 31 к. көстүбүт туруупканы Марха туруупката диэбиттэр. 1996 с. ахсынньы 20 к. Саха Өрөспүүбүлүкэтин бирисидиэнэ М.Е.Николаев ыйааҕынан улуус кыттыылаах Ньурбаҕа регистрацияламмыт АЛРОСА-НЬУРБА акционернай уопсастыба тэриллибит. 1999 с. атырдьах ыйын 12 к. Накыыҥҥа бастакы экспрементальнай –модульнай баабырыка үлэҕэ киирбит. 2003 с. халыыһы сууйар 16 №-дээх баабырыка үлэтин саҕалаабыт. Бу баараҕай тутуу үрдүгэ 9 этээстээх дьиэ саҕа, кэтитэ 90-тан, уһуна 100 тахса м. Манна биир бириэмэҕэ 800 тахса киһи олорор бары өттүнэн хааччыллыбыт баахтабай бөһүөлэк тутуллубута. Накыын халыыһын хостооһунугар нэһилиэк дьоно аан бастааҥҥыттан үлэлэспиттэрэ. Бастаан ойуур солооһунугар сылдьыбыттар.2000 с. И.М.Егоров Маалыкайтан биригээдэ тэрийэн Накыыҥҥа таһаарбыт. Биригээдэ салайааччытынан сопхуоска тутууга үлэлээбит Ушканов Владимир Афанасьевич анаммыт. Бу биригээдэ элбэх олорор дьиэлэри, ыскылааттары, 16 №-дээх баабырыка тутуутугар, онтон да атын үлэлэргэ үлэлээбиттэрэ. Биригээдэ бастаан 10 киһилээх тахсыбыт, кэлин атын да нэһилиэктэр дьоннорун холбонон 25 буолан үлэлээбиттэр. 2007 с. дылы Маалыкайтан 80 киһи үлэлээбит. Манна мэхэнизээтэрдэр эмиэ үлэлээбиттэрэ, үлэлии сылдьаллар. Билигин суоппардар Данилов А.М., Гуляев В.Г.,Яковлев Д.М. улахан массыыналарга, тырахтарыыс Соловьев Г.С.өрөмүннүүр мастарыскыайга үлэлииллэр. Улахан бульдозерга Ушканов Ф.А. үлэлээн сылдьыбыта. Билигин 31 киһи Накыыҥҥа үлэлии сылдьаллар. Сопхуоска, сылгы собуотугар прорабынан үлэлээбит Николаев Иван Петрович бастакы мас остулубуой бырайыагын оҥорбута, ону Маалыкай уолаттара туппуттара. “Ньурбалар Накыыҥҥа алмаас объектарын тутуутугар” диэн кинигэттэн

Накыын былыргыта уонна билиҥҥитэ

Накыыҥҥа былыр Дьэгин Батыйа уонна Хайахсыт диэн дьон олордоҕуна үһүс киһи Хайааччы диэн киһи Арҕаа Хаҥаластан нууччалар дьаһаахтарыттан куотан кэлэн олохсуйбут. Киниттэн Эҥээрдэк, Тоһукай диэн уолаттар төрөөбүттэр. Христианскай итэҕэли ыла илик кэмҥэ төрөөбүт буоланнар нууччалыы ааттара суох. Эҥээрдэк өрүс үрдүгэр киэҥ сыһыылаах, ортотугар төгүрүк күөллээх сиргэ олохсуйар. Ол иһин кэлин Эҥээрдэк түбэтэ диэн ааттаммыт. Эҥээрдэк тоҕус уоллаах эбит: Ахсынньы, Нуктуйаан, Күндэйэ, Мэндэйэ, Дьоҕойон, Халлаан, Солоҕон, Төргүү, Кэлимсэ. Ити түбэҕэ кини уолаттарын аатынан Күндэйэ диэн сир уонна Моркуоку төрдүн өрө өттүгэр Солоҕон,Төргүү,Кэлимсэ диэн Өлөөн нэһилиэктэрэ баар буола сылдьыбыттар. Былыр былыргыттан Эҥээрдэккэ инникини өтө көрөөччүлэр, ойууннар, удаҕаттар уутуйан үөскүүллэрэ үһү. Кинилэр: «Хомурдуос курдук быһыылаах тимир оҕустар элбиэхтэрэ, үөһэнэн көтө сылдьар тимир ааллар баар буолуохтара, антах харахтаах, бэттэх муруннаах дьон кэлиэҕэ. Накыын төрдүгэр элбэх балык хараҕа сытар»,- диэн этэн кэбиспиттэрэ үһүйээн буолан, биһиги көлүөнэҕэ тиийэн кэлбит. Ити этиилэрэ биһиги олохпутугар барыта баар буолла. Ол курдук 1950 сыллартан Эҥээрдэккэ Амакинскай экспедиция 129 №-дээх партията үлэлии сылдьыбыта. Онно Хатыы, Маалыкай, Малдьаҕар холкуостара дуогабар быһыытынан ат, таба көлөннөн уонна үлэһиттэринэн хааччыйбыттар. «Эҥээрдэк сыдьааннара» диэн кинигэттэн ыллым. 1954-55-56 с.с. Марха өрүс баһыгар Айхал, Удачнай онтон Бүлүү өрүс баһыгар Мир туруупкалар көстөннөр кэлии дьон бары онно үлэлии барбыттара. Накыын түбэтэ биһиги сопкуоспут сирэ буолан, биһиги бултуур сирбит этэ. Накыын биһиги дэриэбинэбититтэн 170-180 биэрэстэ ыраах буолан, бэрт ахсааннаах киһи тиийэн бултуура. Малдьаҕартан Афанасьевтар диэн кыанар-хотунар дьон атынан тиийэллэрэ. Малыкайтан табалаах дьон Платонов Хабырыыс, Романов Сэмэн, Степанов Ньукулай, Кириллин Владик 1950-1980 сылларга тиийэн бултууллара. Онтон аламаас хостонуоҕуттан тиийбэт буоллулар. Мин бэйэм Накыынтан өрүс уҥуор Моркуоку Түбэтигэр бултааччыбын. Накыын сирэ былыргыттан киһи аҕыйахтык сылдьар буолан, булт арааһа элбэхтик үөскүүрүн билэр этибит. Накыын үрэҕэ салаалаах киэҥ баҕайы толооннордоох уонна күөллэрдээх үрэх. Кини Куоначчаан, Түүкээн, Түҥ, Хаймыйа үрэхтэрин кытары тардыһар буолан олус баай бултаах үрэх этэ. Кыһын толоонноругар тайах бөҕө сылгы үөрун курдук сылдьара. Үөл ойуурдаах буолан муора кыыл табалара кэлэн кыстаан барааччылар. Мас көтөрүн арааһа кыстыыра , кус-хаас бөҕө төрөөн-ууьаан, сайылаан баран айаннааччылар. Ити билигин аламаас хостуур сиргэ Накыын үрэҕиттэн икки аҥаар биэрэстэ сиргэ “Дьахтар үрэҕэ” диэн урэх баһыгар, Марха өрүстэн икки аҥаар биэрэстэ сиригэр баар. Былыргы үһүйээҥҥэ бултуу сылдьар дьахтар оҕоломмутун иһин өбүгэлэр итинник диэн ааттаабыттар. Толкуйдаан көрдөххө биһиги Марха эбэбит аламааһынан баай да эбит. Айхал, Удачнай, Накыын , Зарница туруубкалара барыта Марха өрүс баһыгар бааллар. Өссө да баай туруубкалар көстө тураллар диэн баар. Онон толкуйдаан көрдөххө, хас эбит сүүһүнэн сылынан хостонор аламаас баара сабаҕаланар. Биһиги Мархабыт улуу Россия модун кыаҕын өссө бөҕөргөтө туруоҕа , кэлэр уйэлэргэ. Кэнэҕэскитин кэнчээри ыччаппыт үөрэхтэнэнэн ханнык да омуктан хаалсыбакка тэҥҥэ үлэлэһэн иннин диэкки хардыылаан иһиэн баҕарабын. Николай Тихонов Маалыкай. Тохсунньу 17 күнэ 2017 с.

Накыыҥҥа халыыс хостооһунугар нэһилиэк дьоно кыттааһына

1994 с кулун тутар 29 к. Накыыҥҥа халыыстаах туруупка көстүбүтэ, ону Ботуобуйа туруупката диэн ааттаабыттара. 1996 с. сааһыары көстөбүт туруупканы Ньурба туруупката диэбиттэр. 1999 с. кулун тутар 31 к. көстүбүт туруупканы Марха туруупката диэбиттэр. 1996 с. ахсынньы 20 к. Саха Өрөспүүбүлүкэтин бирисидиэнэ М.Е.Николаев ыйааҕынан улуус кыттыылаах Ньурбаҕа регистрацияламмыт АЛРОСА-НЬУРБА акционернай уопсастыба тэриллибит. 1999 с. атырдьах ыйын 12 к. Накыыҥҥа бастакы экспрементальнай –модульнай баабырыка үлэҕэ киирбит. 2003 с. халыыһы сууйар 16 №-дээх баабырыка үлэтин саҕалаабыт. Бу баараҕай тутуу үрдүгэ 9 этээстээх дьиэ саҕа, кэтитэ 90-тан, уһуна 100 тахса м. Манна биир бириэмэҕэ 800 тахса киһи олорор бары өттүнэн хааччыллыбыт баахтабай бөһүөлэк тутуллубута. Накыын халыыһын хостооһунугар нэһилиэк дьоно аан бастааҥҥыттан үлэлэспиттэрэ. Бастаан ойуур солооһунугар сылдьыбыттар.2000 с. И.М.Егоров Маалыкайтан биригээдэ тэрийэн Накыыҥҥа таһаарбыт. Биригээдэ салайааччытынан сопхуоска тутууга үлэлээбит Ушканов Владимир Афанасьевич анаммыт. Бу биригээдэ элбэх олорор дьиэлэри, ыскылааттары, 16 №-дээх баабырыка тутуутугар, онтон да атын үлэлэргэ үлэлээбиттэрэ. Биригээдэ бастаан 10 киһилээх тахсыбыт, кэлин атын да нэһилиэктэр дьоннорун холбонон 25 буолан үлэлээбиттэр. 2007 с. дылы Маалыкайтан 80 киһи үлэлээбит. Манна мэхэнизээтэрдэр эмиэ үлэлээбиттэрэ, үлэлии сылдьаллар. Билигин суоппардар Данилов А.М., Гуляев В.Г.,Яковлев Д.М. улахан массыыналарга, тырахтарыыс Соловьев Г.С.өрөмүннүүр мастарыскыайга үлэлииллэр. Улахан бульдозерга Ушканов Ф.А. үлэлээн сылдьыбыта. Билигин 31 киһи Накыыҥҥа үлэлии сылдьаллар. Сопхуоска, сылгы собуотугар прорабынан үлэлээбит Николаев Иван Петрович бастакы мас остулубуой бырайыагын оҥорбута, ону Маалыкай уолаттара туппуттара.

Сүгдьээр күɵл

Сүгдьээр – Саха сирин арҕаа ɵттүн улахан күɵллэриттэн биирдэстэрэ буолар. Маалыкайтан 150 км. тэйиччи сытар. Күɵл 8 км. усталаах, 5 км туоралаах, 24,9 тыhыынча кв.м. иэннээх. Куɵл уута саамай дириҥ сиринэн 2 миэтирэҕэ эрэ тиийэр. Күɵл уута хайалартан киирэр. Чугас кыра-кыра күɵллэрдээх (комплекс озер). Атын күɵллэртэн уратыта ɵссɵ бɵдɵҥ соботунан, дьикти састааптаах сапропелынан баай. Ураты айылҕалаах кэрэ миэстэ буоларын быhыытынан, 1994 сылтан республиканскай суолталаах ураты харыстанар айылҕа территориятынан билиниллэн Эркээйи сир статуhа инэриллибитэ. Сугдьаар күөл туһунан. Сугдьаар эбэбит туһунан оҕо эрдэхпиттэн истэн улааппытым. Көрүөхпүн-сылдьыахпын олус баҕарар этим. Ол баҕа санаам 1877 с. табаннан Андреев М.С. кытта тиийэн көрбүтүм.. Дойду сиргэ биһиги сопхуоспут сиригэр суох улахан күөл этэ. Өбүгэлэрбит этэллэринэн төгүрүк көс дииллэрэ. Ол аата устата-туората 10 биэрэстэ. Кэлин дьо массыынанан кэмнээн көрбүттэрэ устата 8 км, туората 5 км дииллэрэ. Ааспыт үйэ 70-80с.с. онно элбэхтэ сылдьыбыт киһи Иванов Н. (Далдараан оҕонньор) Сугдьаар туһунан кэпсиирэ: «Сэрии иннигэр саас-бэс ыйын саҥатыгар күөл кытыытыгар от быыһа толору араас кус сымыыта толору буолара. Ол иһин күөлгэ илимнии киирэргэр сэрэнэ-сэрэнэ үктэнэн киирэр буоларбыт. Күһүн, кус барыар диэри күөл ортотугар кус, хаас бөҕө уста сылдьара хараххар кута-арыы курдук көстөөччү, олус элбэх анды кус буолара. Собоҕо илим баайаргар кылынан тобуккар кээмэйдээн таҥар этибит. Билиҥҥинэн холоотоххо ити нууччалар хаатыҥкаларын сототун саҕа соболоох буолара,»-дии-дии, оҕонньор күлэрэ. Собото олус эмис буолан, бастаан киһи сэрэнэн күн аайы кыра кыралаан сиэхтээх. Эмискэ элбэҕи сиэбит киһи сайыны супту иһэ ыалдьыан сөп диирэ. Эмиэ ааспыт үйэ 50-с сылларыгар Ньурбаҕа алмаас көрөөччүлэр кэлбиттэрэ. Амакинскай экспедиция тэриллэн, олохсуйан үлэлээн барбыта. 1954-1956 сылларга Мииринэй, Айхал, Удачнай труупкалар көстөллөр. Куораттар тутуллаллар. Ньурбаҕа, Мииринэйгэ авиапредприятиелар тэриллэн үлэлээн бараллар. Ол саҕана ханна баҕарар түһэр-көтөр бөртөлүөт диэн көтөр аал кэлэр. Дьэ онтон саҕаланар таптаабыт сиргэр көтөн тиийэн бултааһын-алтааһын, айбардааһын. Ол курдук эп-эмис бөдөҥ соболоох Сугдьаар эбэбит кинилэр илиилэригэр киирэр, Сугдьаар күөлү төгүрүччү бөртөлүөт түһэр сирдэрин солууллар уонна соботун тиэрэ тардаллар. Сайыҥҥы бириэмэҕэ бөдөҥ эмис собону Красноярскай, Новосибирскай, Москва куораттарга тыыннаахтыы таһар этилэр, диэн Ньурбаҕа үлэлээбит саха лүөччүктэр кэпсиир этилэр. Ыһыах саҕана тахсан, мотуорканан андылыыр этибит, диэн эмиэ кэпсээччилэр. Ааспыт үйэ 90-с сылларыгар биһиги сопхуоска Антонов Н.К. дириэктэрдии кэлбитэ. Кэлээт даҕаны 18 киһилээх собоһуттар биригээдэлэрин тэрийэн таһаарбыта. Бастаан тахсан баран биир ый курдук малыйан баран кэлин 25 туонна балыгы баспыттара. Кэлин 10-ча сыл сыл аайы 20-30 туонна балыгы ыла сылдьыбыттара. Онтон сыл аайы тохтоло суох ким баҕалаах тахсан биирдии киһи 20-30-40-уу куул собону бултаан киирэр буолбуттара. Бу маны суоттаан көрдөххө хас эмэ сүүһүнэн туонна балык буолар. Маннык улахан күөл эрээри чычаас уулаах эбит. Күөл түгэҕэ дээлэй дириҥэ 1.5-2 эрэ миэтирэ дириҥнээх. Муус турдаҕына, түүн аайы халыҥыы турар. Сорох, уоппута суох дьон иэннээх илими үтэн тоҥорон, илимнэрин барытын былдьаталлар. Оччоҕуна ол илимнэргэ иҥнибит собо, барыта өлөн сытыйара өйдөнөр. Быйыл мин сэтинньи ортотугар Сугдьаарга тахсан балыксыттары көрсөн, икки хонон киирдим. Эбэбэр сылдьыбатаҕым 19-с сыл буолбут эбит. Күөлү эргийэ балыктыыр дьон дьиэ бөҕөнү туттубуттар. Сөпкө дьаһыммыттар эбит. Дьиэҕэ хоно сылдьан балыктыыр бары өттүнэн барыстаах буолара өйдөнөр 90-с сылларга баанньыктаах, остолобуойдаах нууччалар бэс бурускуу тупсаҕай дьиэлэрэ бааллар этэ да, убайдар көтүрэн илдьэ барбыттар этэ. Күөлү эргийэ сылдьан балыксыт уолаттары көрүстүбүт. Сыл аайы тахсан бултуур дьоннор эбит. Ньурба, Марха, Хатыы, Маалыкай уолаттара. Быйыл балыга лаппа аҕыйаабыт, кыайан туппат, ый бултаан 3 куул соболоохпут диир уолаттар эмиэ бааллар. Эрдэ тахсыбыттар 8-ыы кууллаахпыт дэһэллэр. Онон бары биир санааҕа кэлбиттэр: үс сыл балыктыыры тохтотуохха баара, дэһэллэр. Быйыл, 2016 с. тохсунньу кэннигэр, күөл кытыытын улахан тыраахтырдарынан маһын-отун күрдьэн баран буурдарынан үүттээбиттэр, баҕар мууһугар киирэн эмиэ үүттээбиттэрэ буолуо диэн эмиэ кэпсииллэр. Улахан тыаска собо бадараҥҥа төбөтүнэн батары түһэн баран, хайыытыттан бадарааҥҥа атан өлөн хаалар диэн өбүгэлэрбит кэпсииллэрэ. Ол иһин саас ыы сытар собону саанан ыппат буолуҥ диэн сэрэтэллэрэ. Сугдьаартан тахсан истэххэ 2.5 көс бэттэх, сис оройугар (үрдүк сиргэ) айан суолун кытыытыгар Попов кинээс тааһа диэн баар. Хатыы сиригэр XIX-с үйэ бүтүүтүгэр XX-с үйэ саҥатыгар кинээстээн олорбут Попов Н.П. Сугдьаарга айаннаан иһэн айылҕа оҥорбут таас кириэһилэ курдук оҥоһукка олорон, сынньанан ааһара үһү. Ол иһин «Попов кинээс тааһа» диэн Бордоҥ дьоно убаастаан аат иҥэрбиттэр эбит. Ити билигин Ньурба улууһун баһылыга Попов Б.Н. хос эһэтэ. 4 сыллаҕыта Попов Б.Н. улуус баһылыгар турбутугар, сорох билбэт дьон: «Попов Б.Н.-кэлии киһи, биһиги билбэт киһибит» диэн айдаара сатаабыттара сымыйа буолан тахсыбыта. Төрүт силистээх-мутуктаах буолан уоттаах-күөстээх быыбарга хотон турар. Кырдьык үрдүгэр сымыйа тахсыбат диэн өбүгэлэрбит итини этэн тураллар. Түмүктээн эттэххэ, Сугдьаар эбэбит олус күүскэ бултанан сылайбытын биллэрдэ, онон эбэбитин сынньата түһүөҕүҥ диэн ыҥырабын. Киһилии толкуйдаах дьон өйдөөбүттэрин биллэрдилэр. Онтон өйдөөбөт дьон хаалан баҕар, буоларын курдук, тиэрэтин эрдиэхтэрэ буолан баран, сиэрдээх этиилээх дьоҥҥо баһыйтаран, чуумпуруохтара диэн өйдүүбүн. Н.Тихонов, Маалыкай. 2016 с. ахсынньы 31 к. “Ньурба ” хаһыат.

Мондоку

Мондоку Маалыкайтан 5 биэрэстэлээх киhи кута-сүрэ тохтуур үчүгэй айылҕалаах, араас мас буодьулаах, кыраhыабай хатыҥ арыылардаах Мондоку диэн кыракый күɵллээх сир. Аттыгар Тойон уйата алааска саха сирин чулуу революционера Степан Васильевич Васильев тɵрɵɵбүтэ. Билигин Мондокуга Маалыкай орто сокуолатын иhинэн «Кымыс» духуобунай-чэбдигирдэр киин быhыытынан сайыҥҥы лааҕыр базата үлэлиир.

Биллиилээх дьоно

• Васильев Степан Васильевич (1896-1943) – биллиилээх государственнай, общественнай-политическай уонна профсоюзнай деятель, рабочай депутаттар Сэбиэттэрин президиумун сэкэрэтээрэ, Саха АССР Совнаркомун бэрэссэдээтэлэ, партия Киин Комитетын Киин хонтуруоллуур комиссиятын аппаратыгар тиийэ үлэлээбитэ. Кини аатын кытта дойдуга, Саха сиригэр кɵмүс уонна да атын сиртэн хостонор кунду таастар промышленностарын сайдыылара быhаччы сибээстээхтэр.

• Мегежекскэй Михаил Васильевич – (1898-1929) биллиилээх государственнай, общественнай-политическай деятель, Саха АССР Киин ситэриилээх комитетын бэрэссэдээтэлэ, актыыбынай бассабыык, рөбөлөүүссүйэҕэ буспут-хаппыт ленинец, Саха сиригэр комсомольскай ячейкалар тэриллэллэрин салайсыбыт чулуу уолаттарбытыттан биирдэстэрэ.

• Данилова Анастасия Петровна (1916-1993) – общественнай-политическай деятель, талааннаах салайааччы, эрэллээх үлэһит, ыччат наставнига, РСФСР Υрдүкү Сэбиэтин депутата, Президиумун бэрэссэдээтэлэ, Саха АССР Υрдүкү Сэбиэтин депутата, сэкэрэтээрэ, партия обкуомун пропагандаҕа уонна агитацияҕа сэкэрэтээрэ, Саха Республикатын дьахталларын хамсааhынын тэрийээччилэриттэн биирдэстэрэ. Υлэ Кыhыл знамята уонна Бочуот знага орденнарынан наҕараадаламмыта.

• Прокопьев Николай Иванович (1918-1995) – идэтинэн учуутал, преподаватель, Сойуус суолталаах персональнай пенсионер, тыа хаhаайыстыбатын үлэтин уhулуччулаах тɵрүттээччи, Степан Васильев аатынан холкуоhу, онтон дойдуга биллэр сопхуоhу тэрийэн ССРС БСНХ быыстапкатын 1 степеннээх дипломунан, ВЦСПС бочуотунай грамотатынан наҕараадаланарын ситиспитэ, мэҥэдьэк боруодата үɵскээн тахсарыгар олук уурбут салайааччы. Ленин , Υлэ Кыhыл Знамятын уордьаннар кавалердара, ССРС Үрдүкү сэбиэтин дьокутаата, Саха АССР тыатын хаhаайыстыбатын уонна Ньурба улууhун Бочуотун кинигэлэригэр киирбитэ.

• Кириллин Андрей Дмитриевич –(1935-2013) «АЛРОСА» АК бастакы президенэ, Кэтээн кɵрɵр Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ, экономическай билим хандьытаата, техническэй билим дуоктара, СР билимнэрин Академияларын, Россия естественнэй уонна хайа билимнэринн Академияларын, айылҕа уонна уопсастыба дойдулар икки ардыларынаҕы Академиятын, Бизнес уонна салайыы Аан дойдутааҕы Академиятын академиктара. Саха АССР норуотун хаhаайыстыбатын үтүɵлээх үлэhитэ, Российскай Федерация үтүɵлээх экономиhа. Кини биографията, үлэтэ «2000 интеллектуалы 21 века» (Кембридж, Англия) Норуоттар икки ардыларынааҕы биографическэй справочникка киллэриллибитэ.

Ньурба улууhун Бочуоттаах олохтоохторо

№ А А АА Төрөөбүт күнэ Инэриллибит күнэ 1 Петров Тимофей Иванович 1914-2010 22.03.1994 2 Николаев Николай Наумович 10.11.1936 12.11.1996 3 Иванов Николай Прокопьевич 26.09.1935 13.03.1997 4 Куппугуров Дмитрий Николаевич 1918-24.05.2002 25.03.1997 5 Евсеев Иван Васильевич 28.04.1934г.-16.03.2012 18.06.1998 6 Данилов Иннокентий Федорович 01.05.1943 23.02.1998 7 Кириллин Петр Дмитриевич 10.09.1930-04.03.2013 18.06.1998 8 Тыасытов Василий Афанасьевич 23.01.1951 07.12.1998 9 Лыткин Николай Николаевич 1931 26.03.1999 10 Данилов Эдуард Федорович 05.05.1933 29.04.1998 11 Анисимов Иван Саввич 2 02.11.1929-2012 15.10.1999 12 Додохов Василий Николаевич 21.09.1932 15.10.1999 13 Андреев Юрий Степанович 05.05.1952 13.06.2002 14 Ефремов Владимир Николаевич 15.02.1931 10.03.2000 15 Попов Егор Ефимович 03.03.1930 10.03.2001 16 Кириллин Петр Дмитриевич 2 25.05.1939 11.07.2002 17 Васильев Карл Иннокентьевич 1954 20.12.2002 18 Соловьева Вера Григорьевна 02.05.1942 30.12.2003 19 Тыасытов Александр Афанасьевич 06.01.1948 25.12.2014 20 Алексеева Анна Федотовна 27.12.1924 2015

Ньурба улууhун Бочуот кинигэтигэр киллэриллибиттэр

№ А А АА Төрөөбүт күнэ Инэриллибит күнэ 1 Павлов Иван Николаевич 20.01.1927-11.01.1999 26.12.1958 2 Васильев Иннокентий Васильевич 2 14.04.1913-20.04.1988 08.05.1965 3 Васильева Мария Васильевна 1917-12.08.1983 08.05.1965 4 Александров Николай Петрович 2 1914-10.02.1969 08.05.1965 5 Духов Николай Васильевич 2 1909-05.10.1973 08.05.1965 6 Духов Егор Николаевич 21.04.1915- 08.05.1995 7 Петров Иван Афанасьевич 15.03.1906-16.07.1976 08.05.1965 8 Саввинов Николай Егорович 1912-06.03.1992 08.05.1965 9 Прокопьев Николай Иванович 15.04.1918-23.09.1995 07.04.1970 10 Павлов Василий Семенович 20.04.2017-09.03.1976 08.05.1965 11 Пахомова Елизавета Васильевна 1927-08.05.1965 12 Петров Николай Михайлович 15.05.1971 03.03.1972 13 Дмитриев Андрей Гаврильевич 04.11.1913-08.11.1979 13.05.1975 14 Лыткин Николай Николаевич 1931 29.04.1982 15 Аммосов Иван Егорович 04.04.1932-01.06.1994 02.11.1987 16 Ефимова Мария Дмитриевна 1938 09.06.1993 11 Иванова Елена Андреевна 09.09.1917-27.01.1998 09.06.1993 12 Николаев Семен Николаевич 1893-05.12.1995 25.02.1993

Дьоруой ийэлэр

• Саввинова Елена Петровна 1908-1988 с.
• Васильева Мария Афанасьевна 1930 с.
• Иванова Елизавета Степановна 1932 с
• Алексеева Анна Федотовна 1924 с.
• Иванова Елена Семеновна 1925-1998 с.
• Кириллина Саргылаана Николаевна 1949 с.
• Никифорова Анна Иннокентьевна 1935-2009 с.
• Павлова Татьяна Андреевна 1934 с.
• Саввинова Изабелла Андреевна 1931-2014 с.
• Семянова Елена Васильевна 1935-2005 с.
• Софронова Елена Даниловна 1943 с.
• Спиридонова Евдокия Семеновна 1935 с.
• Платонова Мария Ивановна 1928-1995 с.
• Прокопьева Мария Дмитриевна 1937 -1999 с.
• Иванова Елена Семеновна 1932-2000 с.

Нэhилиэк тэрилтэлэрэ

• Ньурба улууһа
• Бордоҥ нэһилиэгэ (Ньурба улууһа)
• Бэйэни салайыныы
• Степан Васильев аатынан совхоз, конезавод
• "Кустук" кэпэрэтиип
• Доруобуйа харыстабыла
• Үөрэх тэрилтэлэрэ
• О5о спортивнай оскуолата
• Култуура салаата
• Атын тэрилтэлэр
• Урут улэлээн ааспыт тэрилтэлэр

Сигэлэр

• Официальный информационный портал Республики Саха (Якутия):Нюрбинский улус Архыыптаммыт 2013, Ыам ыйын 3 күнүгэр.
• Саха Сирин нэһилиэктэрэ:Ньурба нэһилиэктэрэ Архыыптаммыт 2016, Кулун тутар 4 күнүгэр.
• gosspravka.ru:Нюрбинский улус