Бордоҥ (Ньурба нэһилиэгэ)

Бордоҥ нэһилиэгэ Ньурба улууһун хаартатыгар

Бордоҥ нэһилиэк — Ньурба улууһун нэһилиэгэ, киинэ Маалыкай.

Улуус кииниттэн 98 км арҕаа диэкки Марха өрүс үрдүгэр турар.

Нэһилиэнньэтин ахсаана 1918 киһи (2010 сыл).

Бириистэн, Степан Васильев аатынан сылгы иитэр завод, «Дьөһөгөй айыы» диэн культура киинэ.

Нэһилиэктэн төрүттээхтэр

• 1896 сыл ахсынньы 28 күнүгэр Тойон Уйа диэн сиргэ төрөөбүтэ Васильев Степан Васильевич (1896—1943), политик, ил диэйэтэлэ.
• 1898 сыл сэтинньи 21 күнүгэр төрөөбүтэ Мегежекскай (Ксенофонтов) Михаил Васильевич (1898—1929), Саха сиригэр сэбиэт былааһын төрүттэччилэриттэн биирдэстэрэ.
• 1912 сыл кулун тутар 26 күнүгэр төрөөбүтэ Иванова Анна Алексеевна (1912—1988), история кандидата, доцент.
• 1922 сыл балаҕан ыйын 14 күнүгэр төрөөбүтэ Иванов Семен Александрович, 1963—1965 сыллардаахха Саха АССР Миниистирдэрин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ.
• 1938 сыл тохсунньу 29 күнүгэр төрөөбүтэ Алексеев Николай Алексеевич — история билимин доктора
• 1939 сыллаахха төрөөбүтэ Максимов Николай Иванович — Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын үтүөлээх үлэһитэ, биллиилээх араадьыйа суруналыыһа.
• 1939 сыл ыам ыйын 4 күнүгэр төрөөбүтэ Петров Василий Тимофеевич, филология доктора, фольклорист, литературовед.
• 1995 сыл ахсынньы ыйын 27 күнүгэр төрөөбүтэ Тагров Дьулус

Нэһилиэк устуоруйата

Саха биллиилээх этнограба Г. В. Ксенофонтов «Урааҥхай сахалар» диэн үлэтигэр суруйбутунан, Бүлүү өрүс сүнньүгэр бастакы саха Түүлээх дүҥүрдээх Түлүөн ойуун Туймаадаттан тахсан, нууччалар кэлиэхтэрин лаппа иннигэр Ньурба эбэтигэр олохсуйбут. Кини Сиинэ өрүс хочотугар олохтоох Бордоҥ аҕатын ууһун киһитэ, Тыгын Дархан күтүөтэ эбитэ үһү. Кини удьуордарыттан дьаһаах хомуйаары, В.Шахов 1635—1636 сыллардаахха Ньурба эбэтигэр Бордоҥ дьонун аан бастаан сурукка киллэрбит. Оччолорго Бүлүү сүнньүгэр сахалар киэҥник түөлбэлээн олорор сирдэрэ: Кэбээйи, Үөдүгэй уонна Бордоҥ эрэ бааллар эбит. XVII үйэ бүтүүтүн диэки Ньурба эбэтин тула олорбут Түлүөн ойуун удьуордарыгар тыл тылга киирсибэт быһыы-майгы үөскээри гыммытыгар, уола Дьалаҕай Килээн Дьаарын кинээс диэки буолан, уонна Добуну уолаттара Хатыы Баатыр, Тэрээппэ буоланнар Мэгэдьэк түбэтигэр көһөн тахсыбыттар.

Бары биир аймах Бордоҥ дьоно: Дьалаҕай Килээн билиҥҥи Маалыкайтан соҕуруу диэки биир көстөөх Ыылаах диэн сиргэ, Хатыы Баатыр уонна Тэрээппэ Мэгэдьэк эбэтин тула олохсуйбуттар. Ити кэмҥэ бу эргин атын саха дьоно бааллара биллибэт. Олохтоох тоҥустар булду батыһан тэскилээн биэрбиттэр.

Онон кинилэртэн ууһаан саҥа Бордоҥ буолаһа (нэһилиэгэ) XVIII үйэҕэ 1771 сыллаахха үөскээн тахсыбыт. Ити кэмҥэ Мэгэдьэк түбэтэ бүтүннүү Бордоҥ буолаһыгар киирэр эбит (кэлин Мэгэдьэк, Кукаакы, I—II Малдьаҕар буолбут нэһилиэктэр сирдэрэ-уоттара).

1776 сыллаахха Мэгэдьэк түбэтигэр аан бастаан сири кылаастарынан түҥэтии оҥоһуллубут. Ити бириэмэҕэ I Бордоҥ буолаһыгар Маалыкай эргин сирдэр: Дьаарын, Куорбаты, Түргэн, Маар үрэх, Күөх Күөл, Хайыр, Улахан Күөл, Күҥкүй, Нөөлбүтэ (Малдьаҕар сирэ), о.д.а. сирдэр түҥэтиллибиттэр. Оттон билиҥҥитэ Хатыы түбэтин сирдэрэ — Мэгэдьэк эбэтин эргин сирдэр: Бэрэ, Бордуолаах, Балаҕаннаах, билиҥҥитэ Ньурбачаан сирдэрэ: Нимискиэннээх, Тоҥус күөлэ II Бордоҥ буолаһын сирдэрэ түҥэтиллибиттэр.

1859 сыллаахха I Бордоҥ нэһилиэгэр саха уос номоҕор киирбит дьоруойа Манчаары Баһылай көскө аҕалыллыбыта.

XIX үйэ бүтүүтүгэр Маалыкайга Иннокентьевскай таҥара дьиэтэ үлэҕэ киирбит. Итиннэ аһыллыбыт церковно-приходской оскуолаҕа саха бастакы революционердара Степан Васильев, Михаил Мегежекскэй, о.д.а. үөрэнэ бастакы үөрэхтээх дьоннорунан буолбуттара.

XIX үйэ бүтүүтүгэр буоластары, нэһилиэктэри бытарытыы ыытыллыбыт — 1890 сыллаахха I Бордоҥ нэһилиэгиттэн хайдан Малдьаҕар нэһилиэгэ, онтон Кукаакы нэһилиэгэ үөскээбиттэр. Онон XIX үйэ бүтүүтүгэр Мэгэдьэк түбэтэ, урукку I Бордоҥ буолаһа, 5 нэһилиэк буолбут: I Бордоҥ, Мэгэдьэк, I Малдьаҕар, II Малдьаҕар уонна Кукаакы нэһилиэктэрэ.

1916 сыллаахха Марха улууһуттан арахсан, Ньурба улууһун аан бастаан үөскэтиигэ Мэгэдьэк нэһилиэктэрэ бары Ньурба улууһугар киирбиттэр. Ньурба дьиҥнээх төрүттэрэ, Бордоҥнор, бу тэриллиигэ киирэллэрэ табыгастаах эбит.

ХХ үйэ ортотугар РСФСР Үрдүкү Советын 1954 сыл бэс ыйын 14 күнүнээҕи Ыйааҕар сөп түбэһиннэрэн, Ньурба оройуоннарын нэһилиэктэрин бөдөҥсүйүүлэригэр I Бордоҥ уонна Кукаакы нэһилиэктэрэ холбоһоннор Бордоҥ нэһилиэгэ буолбуттара.

Күн бүгүн Бордоҥ нэһилиэгэ Ньурба улууһугар нэһилиэнньэтин ахсаанынан, сиринэн-уотунан даҕаны Октябрьскай нэһилиэк (Антоновка) кэнниттэн иккис улахан нэһилиэк буолар. Бордоҥ нэһилиэгин киинэ — Маалыкай бөһүөлэгэ, улуус кииниттэн, Ньурба куораттан, хотугулуу-арҕаа Марха өрүс хаҥас кытылыгар сиринэн 98 км, оттон Дьокуускай куораттан 1250 км ыраах сытар.

2015 сыл саҕаланыытыгар Маалыкай бөһүөлэгэр 2010 киһи, ол иһигэр 700-чэ оскуолаҕа киирэ илик саастаах оҕо, уопсайа 900-чэ эдэр ыччат олорор. Итинтэн 140-ча ыччат Дьокуускай уонна киин куораттар араас үөрэхтэрин тэрилтэлэригэр үөрэнэ сылдьаллар, уонтан тахса оҕо армияҕа сулууспалыыр. 100 оҕо оскуолаҕа киириэн иннинээҕи тэрилтэлэргэ (детсадтарга, детясляларга) сылдьар.

Степан Васильев аатынан сылгы собуотугар 770 төбө Мэгэдьэк боруодатын сылгыта иитиллэн турар. Нэһилиэккэ биирдиилээн уонна тэрээһиннээх хаһаайыстыбаларга 1280-ча ынах сүөһү уонна 670-ча сылгы баар. Кэнники бириэмэҕэ нэһилиэнньэ ынах сүөһүнү, сылгыны иитэр традиционнай дьарыгыттан ураты промышленноска сыстан үлэлэһэн эрэрэ улахан кэрэхсэбиллээх. Бордоҥ нэһилиэгин территориятыгар арыллыбыт Накыын алмаас рудалаах хонуута геологическай өттүнэн олус улахан кэскиллээх регионунан ааҕыллар. Накыыҥҥа 2003 сыл атырдьах ыйыгар үлэҕэ киирбит Россияҕа уонна аан дойдуга биллибит 16-с нүөмэрдээх хайа-байытар фабрикатыгар Бордоҥ нэһилиэгин ыччаттара ситиһиилээхтик үлэлии сылдьаллар.

Нэһилиэк сайдарын, чөллөөх буоларын туһугар, нэһилиэнньэ олоҕун, үлэтин дьүөрэлээн, инникитин көрөн дьулуурдаахтык үлэлиир сөптөөх тэрилтэлэр, коллективтар бааллар. Кинилэр үлэлэрин сүрүннүүр, тэрийэр балачча уопутурбут салайааччылар баар буоллулар.

Ол курдук кэнники уон сылга Бордоҥ муниципальнай тэриллии баһылыктарын эдэр, эрчимнээх кадрдар Евсеева М. П., Тихонов В. Г. үлэлээн аастылар, билигин бу улахан эппиэттээх үлэҕэ эмиэ балачча уопутурбут, идэтинэн учуутал Петрова Н. С. ситиһиилээхтик үлэлии сылдьар. Кинилэр аҕа көлүөнэ салайар үлэһиттэрэ нэһилиэк сайдарын туһугар тутуспут туһаайыыларын салгыахтарыгар уонна сайыннарыахтарыгар саарбахтааһын суох. Мантан аллараа Бордоҥ нэһилиэгин саҥа көлүөнэтин аатырбыт-суолурбут дьоннорун олохторун, үлэлэрин туһунан информация бэриллэр.

Ылыллыбыт сирэ

• Энциклопедия Якутии, М., 2000 г.
• Данилов Э. Ф., Лыткин Н. Н. Бордоҥ нэһилиэгэ. Нэһилиэктэр историялара серияттан. Бичик, 2006 с.