1809

1809 сыл.

Туох буолбута

Олунньу 1 — Арассыыйа ыраахтааҕыта Александр I Финляндия ландтагын (түмэнин) олохтообут.
Олунньу 11 — Америка айааччыта Роберт Фултон борохуоту патыаннаабыт.
Кулун тутар 28 — Франция Испанияны Медельин аттынааҕы кыргыһыыга кыайбыт.
Кулун тутар 29 — Швеция хоруола Густав IV Адольф бөрүстүөлтэн батыммыт. Порвоо коуракка буолбут сеймҥэ түөрт фиин сословиета нуучча ыраахтааҕытыгар Александр I бирисээгэ биэрэн, Финляндия улуу княжествота Швецияттан арахсыытын саҕалаабыт.
Муус устар 10 — Наполеон сэриилэрэ: Австрия импиэрийэтин сэриитэ Баварияҕа киирбит.
Муус устар 22 — Экмюль аттынааҕы кыргыһыы иккис хонугар Наполеон баһылыктаах Франция аармыйата Австрия аармыйатын үлтүрүтэн Дунаай уҥуор үүрбүт.

Бэс ыйын 19 — Финляндия Швецияттан арахсан Арассыыйа састаабыгар көспүтүн кэннэ ыҥырыллыбыт сейм (түмэн) Финляндияны Арассыыйа иһигэр киэҥ автономиялаах судаарыстыбанан биллэрбит. Ыраахтааҕы Александр I ол туһунан манифест таһаарбыт. Сейм дьокутааттара ыраахтааҕыга андаҕайбыттар.

Балаҕан ыйын 17 — Швеция-Арассыыйа сэриитэ түмүктэммит. Фредриксхамн дуогабарынан Арассыыйа Финляндияны бэйэтигэр сыһыарбыт. Мантан ыла Финляндия сүүстэн тахса сыл Арассыыйа састаабыгар автономнай княжество буолан олорбута.

Тохсунньу 4 — Луи Брайль — Франция учуутала, көрбөттөргө аналлаах тарбах иминэн ааҕыллар бөлтөгөрдөөх бичиги айааччы.
Тохсунньу 19 — Эдгар Аллан По — Эмиэрикэ суруйааччыта, бэйиэтэ, литэрэтиирэ кириитигэ уонна эрэдээктэрэ. Саамай биллибит айымньылара — кутталлаах кэпсээннэр.
Олунньу 12 — Чарлз Дарвин — эволюция түөрүйэтин айбыт Англия чулуу учуонайа, айылҕаны чинчийээччи, айанньыт.
Олунньу 12 — Авраам Линкольн — 1861—1865 сылларга АХШ 16-с бэрэсидьиэнэ. Кини кэмигэр АХШ Гражданскай сэриитэ буолбута. Линкольн АХШ-га кулуттааһыны утарбыта, ол иһин "Улуу босхолооччу" диэн ааттаммыта.

Муус устар 1 — Николай Гоголь (1852 өлб.), Полтава күбүөрүнэтигэр — нуучча улуу суруйааччыта