Үчүгэйи уонна куһаҕаны араарыы

Үчүгэйи уонна куһаҕаны араарыы сахалыы үрүҥү уонна хараны араарыы диэн ааттанар.

Сиргэ-дойдуга араас элбэх тыынар-тыыннаахтар үгүс араас быһыылары оҥороллор. Бу элбэх быһыылартан киһи өйдөөх-санаалаах буоларынан талан ылан сорохторун оҥорор, олоҕор туһанар, онтон атыттара киһи букатын оҥорбот быһыылара буолаллар. Бары баар быһыылары киһи оҥорор уонна оҥорбот быһыылара диэннэргэ икки аҥы араарыллар.

Аны киһи оҥорор быһыылара барылара эмиэ икки өрүттээхтэр, ол аата үчүгэй эбэтэр куһаҕан быһыы диэннэргэ арахсаллар. Киһи оҥорор быһыыларын маннык икки аҥы араарыы киһи өйө-санаата сайдан киһилии быһыылары оҥороро элбээбитин, киһи буолууну ситиспитин, үчүгэй киһи таҥара үөскээбитин кэнниттэн буолбут.

Дьон бары үчүгэйи, бэйэлэригэр, дьоҥҥо туһалааҕы оҥорор санаалаахтар, ол иһин үчүгэй диир быһыыларын элбэҕи оҥоро сатыыллар. Бу быһыыны үчүгэй диэн арааран быһаарарга атына, утарыта, куһаҕан быһыы буоларын хайаан да аан бастаан быһаардахха, биллэххэ эрэ табыллар.

Оҕо аан маҥнай куһаҕан диэн тугун арааран биллэҕинэ эрэ үчүгэй диэн тугун билэр уонна сыаналыыр, харыстыыр кыахтанар. Үчүгэйи уонна куһаҕаны таба өйдөөн араарар буолуу киһи буолууга, киһилии быһыыланыыга тириэрдэр. Киһи өйө-санаата сайдыбытын бэлиэтинэн үчүгэйи уонна куһаҕаны сатаан булан араарара ааҕыллар.

Арыгыны аһара иһэр куһаҕан, арыгыһыт буолуохха сөп. Арыгыны испэт үчүгэй. Арыгы куһаҕана элбэх буолан арыгыны испэт буолуу үчүгэйэ быһаарыллар кыахтанар. Арыгы куһаҕана суоҕа эбитэ буоллар бука бары арыгы үчүгэй дииллэрэ сөптөөх буолан тахсыа этэ.

Аһара кыыһырар, абарар куһаҕан диибит. «Кыыһырартан хаан хойдор» диэн этии кыыһырыы эккэ-сииҥҥэ ордук кутталлааҕын биллэрэр. Кыыһыра сылдьар киһиттэн туох да үчүгэйэ кэлбэт. Кыыһырбат, үчүгэй майгылаах буолуу үчүгэй диэн ааттанар.

Киһи көннөрү сырыттаҕына үчүгэй уонна куһаҕан диэн араарыыга кыһаммакка эрэ сылдьар. Баар баарынан, суох суоҕунан. Барыта үчүгэй курдук санаатыттан атыны санаабат. Арай умайан хара хоруо буолбут тыаны көрдөҕүнэ эрэ тыыннаах күөх тыа үчүгэй эбитин арааран өйдүүр, ордук кыһанан Айылҕаны харыстыырга дьулуһуута үөскүүр.

Төһө да хомолтолооҕун иһин дьон куһаҕан быһыылары аҕыйах да буоллар оҥоро тураллар. Куһаҕан быһыы диэн суох буола симэлийэн хаалара билигин да лаппа ыраах буолуон сөп. Дьон өйө-санаата өссө сайыннаҕына, демократия сокуоннара дьоҥҥо-норуокка үгэс буолан иҥнэхтэринэ эрэ куһаҕан быһыылар аҕыйыыр кыахтаахтар.

Бары барыта үчүгэй буолан хааллаҕына куһаҕан диэн суох буолан, симэлийэн, сүтэн хаалар курдук. Олох ханньары баран аҥар өттүн диэки халыйыыта саҕаланарыттан бары үчүгэй диэн этэрбит барылара куһаҕаҥҥа кубулуйан хаалыахтарын сөп. Олох охсуута оччоҕуна улаатан хаалыан сөп. Сэбиэскэй былаас бэчээт үлэтин хааччахтаан туран бары-барыта үчүгэй буолла диэн этиитэ, үөрэҕэ аҥар өттүн диэки халыйыыны үөскэппитин “перестройка” уларыта тутууларын кэнниттэн билбиппит барыбыт барыта куһаҕаҥҥа кубулуйбута ырааппыт этэ.

Өй-санаа хойутаан иһэр. Киһи эрдэттэн бу куһаҕан диэн билбэт буоллаҕына куһаҕан диэни арааран билбэт. Аан маҥнай туох уонна төһө улахан куһаҕан буоларын хайаан да боруобалаан көрөн биллэҕинэ эрэ табыллар, оччоҕо эрэ куһаҕаны олоҕор туттубат буоларга үөрэнэрэ кыаллар.

Дьон сөбүлээбэт, сирэр, туһата суох быһыыларын куһаҕан быһыы диэн ааттыыллар. Маннык быһыылары оҥорбокко кыһаналлар, оҕолорун олору оҥорумаҥ диэн үөрэтэллэр.

Үчүгэй быһыыны оҥоро сатааһын табыллыбатаҕына, туга эмэ кыаллыбатаҕына куһаҕан быһыыга кубулуйан хааларын арааран билбэппит ордук хомотолоох. Кыра оҕо ымсыырар, баҕарар көрдөбүлүн барытын төрөппүт тук курдук толорон истэҕинэ оҕото куруук бары баҕатын сол курдук толотторо үөрэнэрэ, кэлин улаатыытын саҕана кыайан толоруллубат буола улаатан иһэрэ төрөппүттэргэ ордук ыарахаттары үөскэтэр.

Оҕо кыра эрдэҕинэ үчүгэйэ бэрдиттэн барынан бары күндүлээн, маанылаан аһара атаахтатан кэбистэххэ куһаҕан иитиилээх буола улаатара ордук хомолтолоох буолуон сөп. Оҕо кыра эрдэҕиттэн аһара барар баҕа санаатын хааччахтыы үөрэтэр ордук туһалаах. Өй-санаа хааччаҕын таҥара үөрэҕэ оҥорор. Сахалыы сиэр, киһи быһыыта өй-санаа хааччахтара буолаллар.

Ким да куһаҕаны соруйан оҥороро аҕыйах. Оҕону иитиигэ үчүгэйи оҥоро сатаан куһаҕаҥҥа тириэрдии ордук элбэх. Куруук сылаас дьиэҕэ олортоххо, сылаастык таҥыннара сырыттахха оҕо биирдэ тымныйда даҕаны ыалдьан иһэргэ кубулуйарын, тымныыны тулуйбат буолара элбиирин аныгы төрөппүттэр бэйэлэрэ дьарыга, эрчиллиитэ суохтарыттан аахсыбаттар.

Оҕо тугу барытын оҥоро үөрэнэригэр “Маннык оҥорор сыыһа”, «Бу куһаҕан» диэн көрдөрөн, үөрэтэн биэрбэтэххэ оҕо куһаҕан диэни арааран билбэт киһи буола улаатар. Оҕону кыра эрдэҕинэ кыайа-хото ииппэтэх-үөрэппэтэх төрөппүттэр оҕолоро улаатан ону-маны, куһаҕаны оҥороллоруттан эрэйдэнэллэрэ элбиир.

Аан маҥнай туох куһаҕан баарын биллэххэ эрэ үчүгэй диэн баара арыллар. Тыа оҕолоро куоракка киирэн элбэх буруйу, куһаҕан быһыылары оҥороллор дииллэр. Сахалыы хаһыаттар дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын кэпсээбэттэр, суруйбаттар. Тыа дьоно ханнык куһаҕан быһыылары дьон оҥороллорун билбэттэр, ол иһин оҕолорун үөрэппэттэр. Оҕолоро куоракка киирэн элбэх буруйу оҥорор буоллулар.

«Үрүҥү үрүҥ, онтон хараны хара» диэн арааран быһаарарга аан маҥнай куһаҕаны туспа арааран билиэххэ наадата куһаҕан хайата да буоллар аҕайах буоларынан ордук судургу. Элбэх үчүгэйтэн аҕыйах куһаҕаны туспа араарыыга аҕыйах ахсааннаах куһаҕаны билэр буолуу үөрэх ситиһиилээх буоларын хааччыйар.

Олус элбэх араас быһыылар баалларыттан киһи сорохторун букатын оҥорбот. Киһи оҥорбот быһыылара бэйэлэрэ эмиэ икки аҥы арахсаллар:

1. Киһи бу быһыылар куһаҕаннарын, туһата суохтарын таһынан буортулаахтарын билэр буолан оҥорбот быһыылара.

2. Киһи билбэт буолан оҥорбот быһыылара.

Киһи быһыыларын бу икки араастарын төһө кыайарбытынан тус-туспа арааран быһааран көрүөхпүт:

1. Урукку олох уоппуттара, эрэйдэнии, билии-көрүү кэнниттэн сайдан иһэр киһи өйө-санаата элбэх араас быһыылартан бу быһыылар чахчы куһаҕан эбиттэр диэн араарар, билэр. Бу быһыылар куһаҕаннарын хантан эмэ ааҕан, көрөн эбэтэр бэйэтэ оҥорон көрөн, боруобалаан, кэһэйэн билэр. Куһаҕан быһыылары арааран билэргэ элбэхтик үөрэниэххэ, боруобалыахха наадата итини эмиэ чиҥэтэн биэрэр.

Куһаҕан быһыылар киһи букатын оҥорбот быһыыларыгар киирсэллэр. Бу быһыылар куһаҕаннара биллэн, дакаастанан турар быһыылар. Үөхсэр – куһаҕан, арыгыны элбэхтик иһэр куһаҕан. Бары билэр куһаҕан быһыыларбыт барылара манна киирсэллэр. Киһи оҥорон көрөн бу быһыы чахчы куһаҕан эбит диэн итэҕэйдэҕинэ үөрэх дириҥник иҥмитэ быһаарыллар.

Манна кэлэн үөрэнии икки араастааҕын санаатахпытына табыллар. «Үөрэҕи ылымтыа киһи дьон сыыһаларын көрөн-истэн үөрэнэр, онтон сорох киһи бэйэтин сыыһаларыттан үөрэнэр» диэн этии үөрэх хайдах иҥэрин чуолкайдык быһаарар.

2. Киһи билбэт буолан оҥорбот быһыылара араас саҥаны арыйыылар, айыылар буолаллар. Киһиэхэ билии-көрүү эбилиннэҕинэ саҥаны айыылар үөскээн тахсаллара кырдьык эбиллэр. Бу саҥаны арыйыылар, айыылар туох содул үөскээн тахсара хайдах быһаарылларыттан көрөн эмиэ икки аҥы арахсаллар:

а). Үчүгэйи оҥорор саҥаны арыйыы, ол аата үрүҥ айыы буолар.

Сахаларга үчүгэйи оҥоруу үтүө, үрүҥ быһыы буолар, ол иһин бу айыыбыт үрүҥ диэн быһаарыылаах буоллаҕына эрэ табыллар.

Туһалаах саҥаны айыыны дьон бары оҥоруохтарын баҕараллар эрээри ыл да табыллыбат, олус уһун кэмҥэ оҥоруохха, чочуйуохха, оннун булларыахха, туһаҕа таһаарыахха наада. Олоххо туһалаах, үчүгэй саҥаны айыылар отой аҕыйахтар, биир эмэ киһи оҥорор быһыыларыгар киирсэллэр.

б). Бу саҥаны арыйыыбыт, айыыбыт куһаҕаны оҥорорго туттуллар саҥаны айыы буолан таҕыстаҕына – хара айыы буолар. Умнуллар, дьон олоҕор туттуллубат дьылҕаланар. Бу саҥаны айыыбыт куһаҕан быһыылары элбэтэргэ туттулуннаҕына дьон олоҕор буортуну, алдьатыыны оҥороро улаатар.

Үчүгэйи оҥоро сатааһын табыллыбатаҕына, туга эрэ сатамматаҕына куһаҕаҥҥа кубулуйан хаалара куһаҕан айыы элбиирин үөскэтэр.

Саҥаны арыйыы, айыы киһи билбэт буолан оҥорбот быһыытыгар киирсэр. Сахалар оҕолорун үөрэтэллэригэр «Айыыны оҥорума», «Айыы диэмэ» диэн үөрэтэллэр.

Оҕону үөрэтиигэ олус киэҥник туттуллар «Билбэккин оҥорума» диэн этии «Айыыны оҥорума» диэн өйдөбүллээҕин аахайбакка, туһаммакка сылдьарбыт эдэрдэр буруйу, куһаҕаны оҥороллоро элбээһинигэр тириэртэ.

Киһи билбэтэ, оҥорбото саҥаны арыйыы, айыы буолар. Билбэттэн, биллибэттэн сэрэниэххэ наада диэн бары этэллэр. Оҕолоругар үчүгэйи баҕарар төрөппүттэр: «Билбэт буоллаххына тыытыма» диэн оҕолорун үөрэтэллэрэ наадатын маннык холобур дакаастыыр.

Оҕолор күүлэйдии сылдьан хонууттан хортуоппуй курдук үүнээйини булбуттар уонна үллэстэн сиэн кэбиспиттэр. Сотору утуу-субу бары суолга охтубуттар. Хата биир арыыччалара дэриэбинэҕэ нэһиилэ тиийэн дьоннорго этэн, түргэнник кэлэн эмтии охсон өрүһүйбүттэр. Оҕолор ким да сиэбэт үүнээйитин сиэннэр, айыыны оҥороннор былаҕайга былдьата сыспыттар.

Оҕону үөрэтэргэ билбэт буоллаҕына куһаҕаны оҥоруо суоҕа диэн былыргылыы санаа, күөйэ-хаайа сатааһын аныгы информация, билии-көрүү сайдыбыт кэмигэр кыайан тутуһуллубат буолла. Хантан баҕарар истэн, көрөн, сайдан иһэр санаалаах оҕо барыны бары билиэн-көрүөн баҕатын ханнарар кыаҕа улаатта. Оҕону бу куһаҕан быһыы диэн биллэрэн, арааран үөрэтии эрэ билигин туһалыыр кэмэ кэллэ.

Эдэрдэри үөрэтиигэ киһи оҥорбот быһыылара бу курдук икки аҥы арахсыыларын уонна үксүлэрэ куһаҕан быһыылар буолалларын билэн олоххо таба туһанарга үөрэтиэххэ наада.

Өй-санаа бу уратыларын табан туһаныы хайаан да эрэйиллэр. Үчүгэйи куһаҕантан таба араарыы үөрэҕин биһиги, сахалар таҥарабыт үөрэҕэ салайан итэҕэйээччилэргэ тириэрдэр. (1,45).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Киһи таҥара. - Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2009. - 112 с.