Саха баайдарын испииһэгэ

Манна Саха сирин 2017 сыл иннинээҕи баайдарын уонна атыыһыттарын толорута суох испииһэгэ көстөр.

Кушнарев Петр Апексимович (1877-1942) - I гильдиялаах атыыһыт.
Корякин Семен Алексеевич хаһыат үһүс нүөмэриттэн (1907 с. от ыйын 8 к.) саҕалаан, редакторынан суруллар. Корякин Бүлүүгэ атыыһыт дьиэ кэргэнигэр төрөөбүт, казак. Духовнай семинарияны бүтэрбит. Бүлүүгэ аҕатыгар атыы-эргиэн дьыалатыгар икки-үс сыл көмөлөспүт. Бүлүү куоратыгар 1905-1906 сс. хас да төгүл өрөбүллээҕи “норуот ааҕыыларын” тэрийэн ыыппыт. 1906 с. олунньуга Бүлүү казактара полицейскай эбээһинэһи толорортон аккаастанан, улахан айдаан буолбут. С.А.Корякин бу хамсааһын көҕүлээччитин быһыытынан буруйга тардыллыбыт уонна Дьокуускай куоракка утаарыллыбыт. Кини хаһыакка эппиэттиир редактор эбээһинэһин таһынан, хонтуора сэбиэдиссэйин, завхоз, корректор, печатник, наборщик үлэлэрин толорбут. Редактордыыр кэмигэр хас да төгүл хаайылла, ыстарааптана сылдьыбыт. Бүлүү куоратыгар 1917 с. КОБ (Комитет общественной безопасности) председателинэн талыллыбыт. 1919 с. Колчак былааһын кэминээҕи милиция начальнигын быһыытынан тутуллубут. 1920 с. күбүөрүнэтээҕи ревтрибунал уурааҕынан «Бүлүүтээҕи сааҕыбар» кыттыылааҕын быһыытынан таас чох хостуур шахтаҕа болдьоҕо суох кыһалаҥ үлэҕэ ууруллубут.

Николаев Егор Дмитриевич (1856-1888) Боотур уус улууһун кулубата.
Попов Илья Алексеевич-Ылдьаа кулуба (1867-1909) Мэҥэ улууһун кулубата, Сахалар Сойуустарын бырабылыанньатын чилиэнэ.
Говоров Иннокентий Степанович (1856-1925) Бороҕон улууһун 2-с Өлтөх нэһилиэгиттэн төрүттээх.
Афанасьев Петр Алексеевич-Бөтүрүүсэ кулуба (1868-1925) Бороҕон улууһугар I Өспөх нэһилиэгэр төрөөбүт. 1878-1882 сс. Дьокуускайга классическай гимназияҕа үөрэммит. Кини 1893-1896 сс. Дүпсүн улууһун кулубатынан олорбут. 1896 с. Николай II ыраахтааҕы бүрүстүөлүгэр киириитин үөрүүлээх бырааһынньыгар Саха сириттэн депутат быһыытынан кыттыыны ылбыт. 1896 с. В.В.Никифоров ыҥырыытынан Нижнэй Новгородка ыытыллыбыт Бүтүн Россиятааҕы промышленнай уонна уус-уран быыстапкаҕа Саха сирин экспозициятыгар анаан экспонаттары хомуйууга сыралаһан үлэлээбит уонна бу быыстапка аһыллыытыгар сылдьыбыт. П.А.Афанасьев 1899 с. Саха сиригэр бастакынан тэриллибит тыа хаһаайыстыбатын түмсүүтүн чилиэнэ буолбут. “Сахалар союзтарын” Киин комитетын чилиэнэ. 1912 с. буолбут Сахалар съезтэригэр Дүпсүн улууһуттан депутат быһыытынан талыллан сылдьыбыт. Афанасьев П.А. 1914 с. улууһугар Дьэгэтэк диэн сиргэ зоологическай музейы тэрийбит.
Аммосов Иван Иванович (1865-1907) – Мэҥэ улууһун 2-с Мэлдьэхси нэһилиэгиттэн төрүттээх. Улууһугар кулубалыы сылдьыбыт. Күндүл диэн сиргэ уустук-уран оҥоһуулаах таҥара дьиэтин туттарбыт. Дьокуускайга прогимназияны бүтэрбитэ сабаҕаланар. “Сахалар союзтарын” Киин комитетын чилиэнэ. Никольскай таҥаратын дьиэтин аҕыраадатыгар көмүллүбүт.
Слепцов Дмитрий Иванович-Бачыгыратар уола (1867?-1933) – Мэҥэ улууһун кулубата, уопсастыба диэйэтэлэ. III Мэлдьэхси нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Дьокуускайдааҕы прогимназияны бүтэрбитэ. Дьокуускай – Охуоскай телеграф линиятын бэдэрээччитин, балык эргиэмсигин быһыытынан биллэр. “Сахалар союзтарын” Киин комитетын чилиэнэ. Бэйэтин улууһугар Сахалар союзтарын салаатын тэрийбит. 1912 с. Сахалар съезтэрин кыттыылааҕа. 1913 с. Саха сирин делегациятыгар киирэн, П.Н.Сокольниковы уоннаа В.В.Никифоровы кытары С.-Петербурга буолбут Романовтар династиялара 300 сыла туолуутугар аналлаах тэрээһиҥҥэ кыттыспыт. Ол сырыытыгар делегация Саха сирин кыһалҕалаах боппуруостарын (иэһи сотуу, таҥара дьиэтин нолуогун тохтотуу) туруорсубут. Гражданскай сэрии кэмигэр үрүҥнэргэ кыттыспыт. 1921 с. контрреволюционнай үлэтин иһин икки сыл кыһалаҥ үлэҕэ ууруллубут. 1933 с. көскө сылдьан өлбүт. 1991 с. реабилитацияламмыт.
Артамонов Василий Фомич-Өрө тэбэр Бааска (1871-1923) - Илин Хаҥаластан төрүттээх. «Сахалар союзтарын» кыттыылааҕа, Киин комитет чилиэнигэр кандидат. Дьокуускайга Набережнай уулуссаҕа уонна Глухой переулокка турар дьиэлэрдээҕэ. Өксөкүлээх Өлөксөй киниэхэ анабыл хоһоонноох. 1919 с. Г.В. Никифоровтыын Саха сирин тас өттүгэр тахсан, Харбиҥҥа тиийбитэ. 1923 с. ыалдьан өлбүтэ.
Васильев Иван Гаврильевич - Илин Хаҥалас улууһун Нөөрүктээйи нэһилиэгиттэн төрүттээх. Дьокуускайга уолаттар прогимназияларын бүтэрбит. Биллэр атыыһыт. Куорат Дууматын чилиэнэ, Саха уобалаһын түрмэлэргэ комитетын директора, Дьокуускай куорат бочуоттаах гражданина. 1906 с. тохсунньу 4 күнүгэр “Сахалар союзтарын” бастакы тэрээһин мунньаҕар Киин комитетын чилиэнинэн талыллыбыт. 1906 с. тохсунньу эргэтигэр И.Г.Васильев хаайыыга киирэр уонна союзтан аккаастанар. Маҥнайгы испэктээхтэргэ артыыс уонна декоратор-худуоһунньук быһыытынан кыттыыны ылбыт.
Афанасьев Иван Федорович - Дүпсүнтэн төрүттээх. В.В.Никифоров кыыһын Еленаны кэргэн ылан, биэс оҕоломмуттар. «Сахалар союзтарын» кыттыылааҕа. 1920-с бүтүүлэригэр Иркутскайга көскө ыытыллыбыт. Болдьоҕун боруостаан баран, Иркутскайга олохсуйбут, ыал буолбут, заготскокка үлэлээбит.
Слепцов Поликарп Иванович-Ньоомньоон уола (1868-1924), Таатта улууһун Уус-Амма нэһилиэгиттэн төрүттээх. Чурапчы икки кылаастаах училищетын, онтон Дьокуускай прогимназиятын толору кууруһун бүтэрбит. Уопсастыба диэйэтэлэ, меценат. Боотуруускай улууһугар суруксуттаабыт. «Сахалар союзтарын» кыттыылааҕа. Улууска маҥнайгы оскуолалар арыллыыларыгар көмөлөспүт. Колчак былааһа кыайбытыгар 1918-1919 сс. Таатта улууһугар земскэй управа бэрэссэдээтэлэ буолбут. Кыһыл былааһа олохтоммутугар, Охотскайга күрүүр. 1924 с. эмискэ ыалдьан өлбүт.
Слепцов Петр Вонифатьевич (1876-1932) Боотуруускай улууһун 1 Дьохсоҕон нэһилиэгэр сэниэ ыалга төрөөбүтэ. Ытык Күөлгэ протоиерей Д.Д.Попов чааһынай оскуолатыгар, онтон салгыы В.М.Ионовка үөрэммитэ. «Сахалар союзтарын» кыттыылааҕа. 1922 с. Бүтүн Саха сиринээҕи Учредительнэй съезкэ кыттар. 1922, 1924, 1926 сс. Саха Киин Ситэриилээх Комитетын чилиэнинэн талыллар. 1925 с. Саха КСК-тын уурааҕынан хоту олохтоох кыра омуктарга көмөлөһөр комитет председателин солбуйааччынан, онтон кэлин председателинэн ананар. Кэлин ССРС Наукаларын Академиятын иһинэн үлэлиир Антропология уонна этнография музейыгар хотугу норуоттар боппуруостарыгар научнай консультанынан үлэҕэ ылыллар. 1932 с. кулун тутар 31 күнүгэр тымныйан өлбүтэ. П.В.Слепцов талааннаах худуоһунньук, фольклорист, этнограф учуонай этэ.
Парфенов Дмитрий Васильевич (1883-?) Арҕаа Хаҥалас Дьэр (Уулаах Аан) нэһилиэгиттэн төрүттээх. 1897-1903 сс. Дьокуускайдааҕы реальнай училищеҕа үөрэммит. Алтыс кылаастан ситэри үөрэммэккэ уурайбыт. 1904 с. саҥа арыллыбыт Хочо (Сунтаар) биир кылаастаах училищетын учууталынан, сэбиэдиссэйинэн ананан үлэлээбит, кыһамньылаах учуутал быһыытынан биллибит. 1906 с. Хочо улууһун мунньаҕар Н.Поповтан Сахалар сойуустарын программатын ылбыт. Элбээтиннэрэн дьоҥҥо тарҕаппыт, улуус биллэр-көстөр дьонун мунньан, мунньах тэрийбит эрээри, дьон-сэргэ өйөөбөтөх. Киниэхэ Прокопий Артаханов көмөлөспүт. Олунньу саҥатыгар тутуллан хаайыллыбыт. Тахсан баран, Дьокуускайдаан иһэн, аара Бүлүүгэ хос тутуллубут. Дьокуускай суута кинини алта ыйга хаайыыга уурбут.
Прокопий Михайлович Артаханов (Уаров) Попов (1879-1916) Сунтаар Уолбутугар биллиилээх атыыһыт дьиэ кэргэнигэр төрөөбүт. Кэргэнэ Матрена Васильевна Поповалыын түөрт оҕоломмуттар. 1916 ахсынньы 11 күнүгэр 37 сааһыгар сэллик ыарыыттан өлбүт. Элгээйи Предтеченскэй таҥаратын дьиэтигэр көмүллүбүт. отпет.
Валь Михаил Иванович — Уобаластааҕы управление чиновнига. Уус-уран уонна краеведческай литератураны мунньара, баай библиотекалааҕа. Литературнай ааҕыылар киэһэлэрин тэрийэрэ. Советскай былаас кэнниттэн дьиэтэ, бары тутуулара былдьанан, Горсовекка бэриллибиттэрэ.

Никифоров Гаврил Васильевич - Манньыаттаах уола (1871-?) – 1 гильдиялаах атыыһыт, бочуоттаах инородец, Императорскай двор сүбэһитэ, меценат. Илин Хаҥалас улууһун Тыыллыма нэһилиэгиттэн төрүттээх. Түүлээҕинэн уонна сүөһүнэн эргиммит. Төрөөбүт норуота үөрэхтэниитигэр анаан элбэх үбү сиэртибэлээбит. Дьокуускай куоракка хас да оскуоланы, нэһилиэгэр приходской оскуоланы, мөссүйүөнү туттарбыт. Аҕата В.С.Никифоровы-Манньыаттааҕы кытары казначействоҕа аҕыс тыһыынча солкуобайы уган, нэһилиэгин олохтоохторун нолуоктан босхолоон турар. Эмиграцияҕа өлбүтэ.

Шеломов Михаил Степанович (Солуомап кулуба) (1864(76)-1930) Боотуруускай улууһун Алаҕар нэһилиэгиттэн төрүттээх. 1911 с. Алаҕар нэһилиэгин кинээһинэн талыллыбыта. 1912 с. Саха уобалаһын туора урдустарын (инородецтарын) сийиэһигэр кыттыыны ылбыта, "Романовтар династияларын 300 сыла" юбилейнай мэтээлинэн наҕараадаламмыта. Улахан хаһаайыстыбалааҕа, ол курдук 300-чэ ынах, 500-чэ сылгы сүөһүлээҕэ, сибиинньэни, кууруссаны, кролигы иитэрэ, оҕуруот аһын үүннэриинэн, бурдук ыһыытынан дьарыктанара. Тоҕус сыл Боотуруускай улууһун кулубатынан талылла сылдьыбыта. Нэһилиэнньэ олоҕун тупсарыыга, курааны утары охсуһууга, балыга суох күөлгэ собону ыытыыга үгүс сыратын биэрбита. Дьокуускай-Охуоскай телеграф линиятын тардыыга кыттыспыта. 1905 с. «Союз истинно русских якутов» диэн түмсүүнү тэрийбитэ. Союз саха оҕото төрөөбүт тылынан үөрэнэрин бопсоро, сахалыы оскуолалар арыллалларын, олохтоох омуктар түмсүүлэрин утары охсуһара. 1928 с. тутуллан үс сылга лааҕырга ууруллубута. 1930 с. Соловкига өлбүтэ биллэр.
Тимофеев-Терешкин Михаил Николаевич (1883-1957) - саха биллиилээх суруйааччыта, поэт, публицист. Сунтаар улууһун 2-с Нөөрүктээйи нэһилиэгэр төрөөбүтэ. 1896 с. биир кылаастаах начальнай училищены бүтэрэр. Ол сыл Дьокуускайга духовнай семинарияҕа киирэр. 1903-1904 сс. Сиэйэ церковнай-приходской, Кутана оскуолаларыгар 2 сыл учууталлаабыт. 1904-1907 сс. нэһилиэк, улуус суруксутунан үлэлээбит. 1916 с. Сунтаар улууһун кулубатынан быыбарданар. Революция кэнниттэн атыы-эргиэн систематыгар эппиэттээх дуоһунастарга үлэлээбитэ. 1922 с. ыытыллыбыт САССР бастакы Учредительнэй съеһин делегата, 1924 с. САССР Киин Ситэриилээх комитетын чилиэнинэн талыллар. 1935 с. хараҕынан көрбөт буолар. Аҕа дойду сэриитин кэмигэр М.Н.Тимофеев-Терешкин суруйааччы быһыытынан киэҥник биллибитэ. «Сахалар - фроҥҥа», «Сахалар - тыылга» кинигэлэрин Союз ааҕааччылара киэҥник биһирээбиттэрэ. Олоҕун тиһэх сылларыгар Москва таһыгар Кучиноҕа олорбута. Кини Саха сиригэр тахсар хаһыаттар үлэлэригэр көхтөөхтүк кыттара, ол туһунан маннык бэлиэтээбитэ баар: «Во многие вновь открытые местные газеты я писал много по различным вопросам экономики, этнографии и по текущим вопросам улусной жизни под разными псевдонимами».
Семёнов Алексей Алексеевич (1882-1938) – предприниматель, государственнай уонна общественнай деятель, Забайкальскай уобалас Тамир с. төрөөбүтэ. Кяхтаҕа түөрт кылаастаах училищены бүтэрэн баран, мировой судьуйа суруксутунан, учууталынан, «Коковин уонна Басов» атыы-эргиэн дьиэтигэр бухгалтерынан, онтон кэлин управляющайынан үлэлээбитэ. 1905 с. «Бирикээсчиктэр уопсастыбаларын» тэрийсибитэ. А.М.Горькайы кытары билсэрэ, Л.Н.Толстойдуун суруйсара. Дьокуускайга телефоннай, электрическэй станциялары, Иркутскай-Дьокуускай авиалинияны, Уус-Кукка тиийэр тимир суол, водохранилище боппуруостарын туруорсубута. 1918 с. «Якутское товарищество розничной торговли» диэн кооперативнай тэрилтэни тэрийбитэ. 1923 с. САССР үбүн наркомунан анаммыта. КСК чилиэнэ этэ. 1925 с. «Алданзолото» трест хонтуоратын Правлениетын управляющайынан уонна чилиэнинэн үлэлээбитэ. 1938 с. кэргэнэ Наталья Петровнаны кытары бииргэ репрессияламмыттара.
Неустроев Константин Гаврильевич-Урсик (1858-1883), народоволец революционер, саха бастакы үрдүк үөрэхтээхтэриттэн биирдэстэрэ. Дьокуускай куоракка төрөөбүтэ. 1873 с. Дьокуускайдааҕы прогимназияны, 1877 с. Иркутскайдааҕы классическай гимназияны, онтон 1881 с. Петербурдааҕы университет физико-математическай факультетын ситиһиилээхтик үөрэнэн бүтэрбитэ. Ити күһүн кини Сибииргэ төннөн, Иркутскайдааҕы эр дьон гимназияларын преподавателинэн үлэҕэ ылыллыбыта. Бу кэмтэн ыла кини революционнай үлэтэ саҕаламмыта. 1882 с. тутуллан хаайыллар. 1883 с. сэтинньи 7 күнэ үүнэр түүнүгэр ытыллыбыта.
Тыгын Дархан (XVI үйэ 80-с сс.-1632) - XVII үйэ саҥатыгар атын уустартан биллэ чорбойбут хаҥаластар аҕа уустарын баһылыга. Тыгын намнары (Чорбоҕор Баатыр), боотур уустары (Батас Мөндүкээн), хоролору (Анньыһар Боотур уонна Тарбыах Баай), сэттэ ини-бии бөрө бөтүҥнэри, бороҕоннору (Бэрт Хара) кытта сэриилэспит. Аймахтара малдьаҕардар, дьөппөннөр, наахаралар Тыгын Тойоҥҥо наар буойун, боотур ыытан, атын улуустары кытары сэриилэһэргэ наар көмөлөһөллөр эбит. Ол эрээри бу уустар Тыгын кинилэртэн сир, дьон көрдөөтөҕүнэ, наар аккаастаан ыыталлар эбит. Ону сэриилии сатаан баран, Тыгын кыайбатаҕа үһү. Ол эрээри Линденау бигэргэтэринэн, тохтоло суох буолар хаан тохтуулаах киирсиилэртэн атын уустар бары сыыйа мөлтөөн, Тыгын былааһын билинэллэригэр тиэрдибит.
Бэрт Хара – Тыгын тойон кэмигэр олорбут норуот номоҕун геройа. Мүрү күөлүттэн чугас Кыыс Хаҥа алааһыгар олорбут. Дьадаҥы эмээхсин уола, балыксыт, булчут. Күүһүнэн-уоҕунан, таба ытарынан, быһыйынан сөхтөрөн, Тыгын Тойон күтүөтэ буолбут. Бороҕон (Уус-Алдан) улууһун Бэрт-Ууһун нэһилиэгин дьонун-сэргэтин өбүгэлэрэ.
Макаарый аккыырай – Павлов Михаил Михайлович - Макарий (1867-?), Дьокуускай уонна Бүлүү епискоба (17.01.1905-01.05.1909). Томскай күбүөрүнэҕэ төрөөбүт. Барнауллааҕы духовнай училищены уонна Томскайдааҕы духовнай семинарияны, 1898 с. Казаннааҕы духовнай академияны бүтэрбит уонна киргиз миссиятыгар үлэлээбит. 1901 с. – Бийскэй куоракка көспүт. 1905-1909 сс. Саха сиригэр үлэлээбитэ. 1909 с. Казанскай епархия Свияжскай манастыырын дьаһайбыта. 1917 с. – Владикавказ епискоба буолбута.

41. Чиэт Чалпаанап (Чет Челпанов) - калмык проповеднига уонна кини иитиэх кыыһа Чугул бурханизм үөрэҕин төрүттээччилэринэн ааҕыллаллар. 1904 с. бэс ыйыгар Терем хочотугар мустубут бар дьоҥҥо Бурхаан уонна кыһыл көмүс саарыстыба кэлбитин туһунан биллэрбиттэр. Кинилэр саҥа ритуалы: чопчу кэмҥэ саламанан ыйаммыт чэчир ортотугар аһаҕас сиргэ үҥэри киллэрбиттэр. Ойуун кэрэҕин оннугар вереск мас хаппыт лабааларын уматар уонна сири үүтүнэн уонна арачканан аһатар буолбуттар. Челпановы уонна кини батыһааччыларын сепаратизмҥа буруйдаан, бэйэтин кэмигэр хаайа сылдьыбыттара. Ч.Челпанов сэбиэскэй кэмҥэ репрессияламмыта.

Слепцов Николай Симонович (1877-1946) – Байаҕантай улууһун тиһэх кулубата. Уолбаттан төрүттээх. В.М.Ионов оскуолатыгар үөрэммит. Эдэригэр Н.О.Кривошапкиҥҥа суруксутунан сылдьыбыт. Сибиряковскай экспедиция фольклору хомуйар кэмитиэтигэр 1894-96 сс. үлэлэспит. Э.К.Пекарскай тылдьытыгар көмөлөспүт, кэлин кинилиин суруйсубут үөрэхтээх киһи. Сахалар 1912 с. ыытыллыбыт съезтэрин кыттыылааҕа. 1922 с. Дьааҥыга көһөн олохсуйар.
Бурнашев Илья Прокопьевич (1862-190?) Бороҕон улууһуттан төрүттээх. Дьокуускайга эр дьон прогимназиятыгар бүтэрэн баран, Иркутскайга классическай гимназияҕа үөрэнэр сылларыгар биир дойдулааҕа К.Неустроев-Урсик тэрийбит «Народная Воля” тэрилтэтин чилиэнэ. 1902 с. ыытыллыбыт сири бэрээдэктээһиҥҥэ улуустар бэрэстэбиитэллэрин съеһин кыттыылааҕа. Сир боппуруоһун мэлдьи туруорсара, үөрэхтээх буолан, дьадаҥы дьоҥҥо дьыала-куолу өттүнэн үгүстүк көмөлөспүт үтүөлээҕин ахталлар.
Галактионов Дмитрий Филиппович - Бороҕон улууһун кулубата. Хараҥа төрдө диэн сиргэ дьаам дьиэтин тутара. 1893 с. улуус уопсай мунньаҕа быыбарынай кулубанан 2 сылга талбыт. 1895 с. Сабарай нэһилиэгин уопсай мунньаҕынан кинээс буолбут. Бээрийэ церковнай-приходской оскуолатын попечителэ этэ. 1920 с. Дүпсүн улууһугар Чараҥай начальнай оскуолатын арыйыыга алгыс тылын этэн аал уоту аһаппыт. Дьоҥҥо өрүү көмөлөһөр үтүө сүрэхтээх киһинэн биллэр. Уола Иван Дмитриевич Ытык-Күөл церковнай-приходской оскуолатыгар А.И.Софроновы үөрэппитэ.
Слепцов Федор Маркович-Мааркабыс (1868-1932) – Мэҥэ улууһун Тараҕай нэһилиэгин баайа, төрүт-уус биллэр баай. Этинэн, арыынан эргинэрэ. Сыылынайдары кытары чугастыы эбитэ үһү, кыра үөрэхтээх. Сахалар 1912 с. съезтэрин кыттыылааҕа. Уола Михаил Слепцов Москва куоракка тыа хаһаайыстыбатын академиятын бүтэрбит сахаттан бастакы үрдүк үөрэхтээх агроном.
Слепцов Василий Яковлевич - Хайа Харбыыр уола 1860-с сс. төрөөбүт, Мэҥэ Тараҕайыттан төрүттээх. П.Подбельскай үөрэнээччитэ. Дьокуускайга уолаттар прогимназияларын бүтэрбитэ. 1898 с Уобаластааҕы суукка адвокатынан үлэлээбит. Саха сиригэр тыа хаһаайыстыбатын маҥнайгы обществотын тэрийсибитэ. Гос. Государственнай Дуумаҕа кандидатынан туруорулла сылдьыбыта. Кэлин Мэҥэ улууһун уһуннук үлэлээбит суруксут, онтон быыбарданан кулуба буолбута. Биллиилээх меценат. Бүтэйдээххэ маҥнайгы оскуоланы, балыыһаны астарбыт, туттарбыт улахан үтүөлээх. 1897 с. ыытыллыбыт перепискэ көхтөөх кыттыыны ылбыт. 1904 с. ыытыллыбыт сахалар 1 съезтэригэр сылдьыбыт. Сибиряковскай экспедиция (1894-96) кыттыылааҕа. Фольклор матырыйаалы хомуйбутун учуонайдар В.Л.Серошевскай, Н.А.Виташевскай, Д.М.Павлинов туһаммыттар.
Башарин Илья Никифорович – Боотуруускай улууһун Алчаҕар (1 Хатылы) нэһилиэгиттэн төрүттээх. Чурапчытааҕы народнай училищены бүтэрбит. Улуус суруксута буола сылдьыбыт. Сахалар 1912 с. съезтэрин кыттыылааҕа. 1917 с. КОБ (обществоҕа куттал суох буолуутун кэмитиэтин) председателинэн талыллыбыт. А.Е.Кулаковскай «Интеллигенцияҕа суругун” иккис варианын аадырыстаабыт дьонуттан биирдэстэрэ. Бэйэтин мэктиэтигэр дьону ылан, улууһугар үрүҥ террору тохтотуспут үтүөлээх.
Слепцов Григорий Вонифатьевич - Балапаат уола (1874-1932) Боотуруускай (Таатта) улууһун 1 Дьохсоҕон нэһилиэгиттэн төрүттээх. Улуус общественнай олоҕор көхтөөхтүк кыттара. 23 саастааҕар бочуоттаах инородец аатын ылбыт. Хаста да нэһилиэгин старостатынан талылла сылдьыбыт. 1912 с. сахалар съезтэригэр кыттыыны ылбыт. 1923 с. Бүтүн Саха сирин Сэбиэттэрин тэрийэр сийиэстэригэр делегат буолан кыттар. 1920-1926 сс. улууһугар народнай судьуйанан үлэлиир. 1927 с. кулаактанар. И.С.Говоров кыыһа Евдокияны кэргэн ылбыта.
Ксенофонтов Василий Никифорович - (? - 1944), Арҕаа Хаҥалас улууһугар 3-с Малдьаҕар нэһилиэгэр (Тиит Арыыга) төрөөбүт. Нөмүгүттэн төрүттээх Е.М.Кириллованы кэргэн ылан тоҕус оҕону атахтарыгар туруорбуттар. Ксенофонтов В.Н. Дьокуускайга уонтан тахса дьиэни туттарбыт уонна Арҕаа Хаҥаластан оттук уонна тутуу маһын тиэйэн киллэрэн, нэһилиэнньэ дьиэлэнэригэр көмөлөспүт. Өр сылларга бырааба чилиэнинэн үлэлээбит, биир кэмҥэ Арҕаа Хаҥалас кулубатынан талыллыбыт, саха интеллигенциятын үгүс бэрэстэбиитэллэрин кытары билсибит. Ксенофонтов В.Н. 1944 с. Дьокуускай куоракка өлбүтэ.
Широких Алексей Дмитриевич (1882-?) Арҕаа Хаҥалас улууһун Хахсык нэһилиэгэр төрөөбүт буолуон сөп. Идэтинэн учуутал. Нэһилиэгэр саҥа оскуола туттарбыта. 1917 с. ыла уобалас политическай олоҕор кыттар. Бааһынай-инородческай хамыыһыйа председателин солбуйааччы, Федералистар партияларын (Якутский трудовой союз федералистов) киин комитетын председателэ этэ. 1922 с. ыла Бүтүн Саха сирин Сэбиэттэрин I, II, IV, V съезтэрин делегата. Бастакы съезд тэрийбит Киин Ситэриилээх Комитетын солбуйар председателэ. I II III IV V съезтэр КСК-ын чилиэнэ. ССРС КСК Национальностар Сэбиэттэригэр талылла сылдьыбыта. Бүтүн Россиятааҕы Сэбиэттэр съезтэрин делегата. Олоҕо суоҕунан буруйданан, хаайылла сылдьыбыта.
Рязанскай Афанасий Петрович-Баппат (1873-1930) – Амма улууһун 3-с Чакыр нэһилиэгиттэн төрүттээх. Дьокуускайга реальнай училище 4 кылааһын бүтэрбит. 1912 с. Амма нэһилиэктэрэ Боотуруускай нэһилиэктэн арахсан, туспа улуус буолбуттарыгар, А.Рязанскай маҥнайгы кулубанан талыллыбыт. Сахалар 1912 с. съезтэрин кыттыылааҕа. Икки тылынан дэгиттэр суруйар дьоҕурдааҕа. 1921 с. буолбут ВЯОНУ сийиэһин кыттыылааҕа. Сэбиэскэй былааһы утарсааччы. Наркомзем чилиэнэ буолбута. 1929 с. тутуллар. Соловки лааҕырыгар утаарыллан иһэн, аара түрмэҕэ өлбүт. Уола Асклифеодот эмиграцияҕа Мукден куоракка өлбүтэ.

Ушницкай Платон Афанасьевич (1881-1940) – үөрэхтээһини төрүттэспит саха бастакы интеллигеннэриттэн биирдэстэрэ. Дүпсүн улууһугар төрөөбүт. Дьокуускайга духовнай семинарияҕа уонна Казаҥҥа учуутал семинариятыгар үөрэммит. Казань куоракка үөрэнэр кэмигэр революция диэки санаалаах эдэр ыччат куруһуогар сылдьан, революционнай өйгө-санааҕа уһуйуллар. 1906 сыллаахха үөрэҕин ситиһиилээхтик бүтэрэн кэлэн, Дүпсүн, Нам улуустарын оскуолаларыгар учууталлыыр. Ушницкай - М.К.Аммосов бастакы учуутала. Тойоттор, баайдар батталларын, бастыҥ сири баһылаан олороллорун утарсан «Якутская жизнь”, “Якутская мысль” хаһыаттарга ыстатыйалары суруйара. Сир үллэһигэр (1929), бастакы үлэ табаарыстыбаларын уонна колхозтары тэрийиигэ көхтөөхтүк үлэлээбит.

Никифоров Дмитрий Михайлович-Дабайааҥкы (1883-1965) - «Саха саҥата» сурунаал бастакы редактора. Бороҕон улууһун I Лөгөй нэһилиэгэр төрөөбүт. Худуоһунньук уонна маҥнайгы идэтийбит муосчут быһыытынан биллэр. Бээрийэҕэ уонна Мүрүгэ церковнай-приходской оскуолаҕа үөрэммит. 21 сааһыгар Дьокуускай куоракка киирэн, дьиэ тутуутугар үлэлиир. 1907 с. миссионерскай оскуолаҕа үөрэнэ киирэр. 1909-1911 сс. К.И.Неустроев уонна А.И. Говоров диэн муосчуттары кытары Москва уобалаһыгар Сергиев-Посадка нуучча биллэр маастара И.С.Хрусталевка уһанарга, кыһарга уһуйуллаллар. 1917 с. Д.М.Никифоров мамонт муоһунан оҥорууга үөрэнэ Японияҕа барар. Токиоҕа биир ый буолаат, дойдутугар төннөн кэлэр. 1912-1914 сс. мамонт муоһуттан араас оҥоһуктары оҥорор бэйэтэ бас билэр мастарыскыайданар. Бу идэтинэн 1920-30-с сс. тахсыылаахтык үлэлиир. 1938 с. хаайылла сылдьыбыта. 1940 с. Дьокуускайга Ем.Ярославскай аатынан кыраайы үөрэтэр музейга үлэлиир. Д.М.Никифоров-Дабайааҥкы ССРС худуоһунньуктарын Союһун чилиэнэ этэ.
Игумнов Григорий Герасимович (1869-1941) – эргиэмсик. Вятка күбүөрүнэтиттэн төрүттээх. 1886 с. Дьокуускайга олорор улахан убайыгар Михаилга кэлбит. 1894 с. бэйэтэ кэтэх лааппы тэринэн, эргиэнинэн дьарыктанар. 1898 с. 2-с гильдиялаах атыыһыт буолар. 1905 с. Полицейскай уулусса 1№-гэр (билиҥҥи Ярославскай аатынан уулусса, Ил Түмэн Государственнай мунньаҕын дьиэтин турар сирэ) куоракка бастакы чааһынай кинигэ маҕаһыынын аһар. 1905-19 сс. Игумнов маҕаһыынын иһинэн Россия оччотооҕу бары хаһыаттарыгар, сурунаалларыгар уонна уус-уран, научнай, общественнай-политическай, үөрэх кинигэлэригэр сурутуу ыытыллара. 1920 с. маҕаһыын судаарыстыба бас билиитэ буолбут. Г.Г.Игумнов Киинбэчээт Губагентствотын сотруднигынан (1920), Политпросвет үлэһитинэн (1923), САССР СНК Обменпуунун сэбиэдиссэйинэн үлэлээбит. 1930-с сс. бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсан, 1935 с. Воронежскай уобаласка көһөр уонна онно 1941 с. өлбүт.
Гаврилов Кузьма Осипович (1890-1938) Мэҥэ улууһун Тараҕай нэһилиэгэр төрөөбүт. 1912 с. Реальнай училищены хайҕал суруктаах бүтэрбит. Эргиэн фирматыгар суоччутунан, суукка тылбаасчытынан үлэлээбит. 1918 с. “Холбос” потребительскай союһу тэрийбит. Тыа хаһаайыстыбатыгар сыһыаннаах «Саһыл ууһатыыта», «Чем удобрять почву», «Кролиководство», «Хайтах ас-таҥас уобсастыбатын үчүгэйдик көрүөххэ сөбүй» диэн брошюралары суруйбута. «Саха омук» уопсастыбаны тэрийсибит, кыраайы үөрэтэр салаа салайааччыта, тылбаас салаатын чилиэнэ. 1921 с. Саха сирин күбүөрүнэтин ревкомун састаабыгар партията суохтар ааттарыттан киллэриллибит. 1922-1926 сс. Москваҕа Центросоюзка үлэлээбит. 1926 с. “Холбоско” председателлиир. САССР Киин ситэриилээх комитетын чилиэнинэн, атыы-эргиэн наркомун эбээһинэһин толорооччунан талылла сылдьыбыт. 1933 с. Москваҕа «Союзпушнина», «Союззолотопродснаб» тэрилтэлэргэ экономиһынан үлэлээбит. 1938 с. кулун тутарга сымыйанан буруйданан, хаайыллар. Балаҕан ыйын 15 күнүгэр ытыллар.

Сокольников Прокопий Нестерович (1865-1917) – Боотуруускай улууһуттан төрүттээх сахаттан бастакы быраас, уопсастыба диэйэтэлэ. Чурапчы икки кылаастаах училищетын бүтэрэн баран, дьокуускайга прогимназияҕа үөрэммит. 1899 с. Москва универститетын бүтэрбит. Лев Толстойу кытары 1899-1901 сс. суруйсубута. 1910-1913 сс. Чурапчы балыыһатыгар үлэлии сылдьан, балыыһа дьиэтин туттарбыт. Романовтар династияларын 300 сылын бэлиэтээһиҥҥэ Саха сирин депутациятын чилиэнин быһыытынан кыттыыны ылбыта.
Капитонов Андриан Егорович (1886- 1928?) - Өлүөхүмэҕэ олохтоох баай тойон, кулуба. Дьокуускай куоракка классическай прогимназияны бүтэрбит. Бочуоттаах мировой судьуйа. Юрист быһыытынан ситиһиилээхтик үлэлээбит, ол иһигэр бэдэрээтчиктэр интэриэстэрин көмүскээбит. Колчак кэмигэр Өлүөхүмэ уокуругун земскэй управатын бэрэссэдээтэлэ. Сахалар сийиэстэригэр бэрэссэдээтэли солбуйааччынан талыллыбыт. Романовтар династияларын 300 сылын бэлиэтиир депутацияҕа чилиэнинэн талыллыбыт. Ол эрээри туох эрэ төрүөтүнэн барбатах.
Оросин Роман Иванович (1892-1922) – Тааттаттан төрүттээх интеллигент, уопсастыба диэйэтэлэ. Нэһилиэгэр уонна улууһугар суруксутунан үлэлээбитэ. 1917 с. «Көҥүл» сойууһу тэрийсибитэ. Федералистар патрияларын, «Саха аймах» уопсастыба чилиэннэрэ этэ. 1923 с. тахсыбыт «Ааҕар кинигэҕэ» тылбаастара, кэпсээннэрэ киирбиттэрэ. 1920 с. Губревком сиргэ салаатын чилиэнинэн, сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ. 1920 с. «Оруоһун сааҕыбара» диэн дьыалаҕа күтүрэнэн, Саха сирин тас өттүгэр көскө утаарыллар. 1922 с. Томскай куоракка ис тиибиттэн өлбүтэ.
Ырыа Ылдьаа - Кононов Илья Платонович (1875-1939) Чурапчы улууһун Чакыр нэһилиэгэр Хонду уонна Таатта үрэхтэр икки ардыларынааҕы Тараҕай алааска үөскээбит. Лыҥкынас куоластаах, уран тыллаах импровизатор ырыаһыт, хоһоонньут быһыытынан биллибит. Ырыа Ылдьааны биир дойдулааҕа С.С. Яковлев-Эрилик Эристиин дьиэтигэр ыҥыран ылан, элбэхтик олоҥхолоппут, «Буура Дохсун» олоҥхотун киниттэн истибит. Ырыа Ылдьаа инитэ Манньыат Баһылай кыра кыыһа Аммаҕа Алтан нэһилиэгэр Власий Ноев диэн киһиэхэ кэргэн тахсан ыал буолбут. Кинилэртэн саха биллэр мелодиһа, норуот тапталлаах ырыаһыта Валерий Ноев төрөөбүт. Ырыа Ылдьаа бииргэ төрөөбүт балта Амма киһитигэр эргэ тахсыбыт. Кинилэртэн төрөөбүт Устин Нохсоороп саха норуотун биир уһулуччулаах артыыһа, олоҥхоһута уонна ырыаһыта буолбута.
Эверстов Николай Тимофеевич-Кытаайап уола (1862-?) Мэҥэ Мэлдьэхсититтэн төрүттээх. Тулагыга олохтоох баай киһи. 1879 с. прогимназияны бүтэрбит. Биир кэмҥэ Мэҥэ улууһун кулубатынан талылла сылдьыбыт. 1900 с. Тулагыга бурдугу ыһар улахан хаһаайыстыба тэринэ сылдьыбыт. 1919 с. үүт ферматын тэрийэ сылдьыбыт. 1921 с. революцияны утарар үлэтин иһин икки сыл кыһалаҥ үлэҕэ ууруллубут. 1922 с. муус устар 16-27 күннэригэр И.Строд этэрээтэ Эверстов уһаайбатыгар хорҕойбут үрүҥнэри кытары сэриилэһиитэ гражданскай сэрии историятыгар “Эверстов дьиэтин таһынааҕы кыргыһыы” диэн аатынан биллэр.
Черных-Якутскай Петр Никодимович (1882-1933) Охотскай уокуругар Инскэй сэлиэнньэтигэр төрөөбүтэ. 1894 с. уол ийэтин уонна балтын кытары Дьокуускайга көһөн кэлбиттэр. Духовнай училищеҕа, онтон семинарияҕа үөрэммит. Куорат кэнсэлээрийэтигэр суруксутунан үлэлиир сылларыгар сыылынайдары кытары чугастык билсибит. 1909 с. Н.Е.Олейников редакциялааһынынан “Тихие струны” диэн ааттаах хоһооннорун хомуурунньуга тахсыбыта. “Саха саҥата” сурунаалга анаан “Кыһын”, “Саас кэлиитэ”, “Сологуб ырыата” диэн хоһооннору сахалыы суруйан бэчээттэппитэ. 1925-1928 сс. тахса сылдьыбыт “Якутские зарницы” сурунаалы төрүттэспитэ. А.Ф.Бояровы кытары кыттыһан, П.Ойуунускай “Кыһыл Ойуунун” тылбаастаабыта.
Олейников Николай Ефимович Бодойбо куоракка төрөөбүт. Омскайга фельдшерскэй оскуолаҕа үөрэммит. 1902 с. РСДРП кэккэтигэр киирбит. Иркутскайга социал-демократическай тэрилтэҕэ кыттыытын иһин буруйданан, 1908 с. Саха сиригэр сыылкаҕа кэлбит. Идэтинэн биэлсэр. Н.Олейников “Ленский край” диэн күн аайы тахсар хаһыат редакторынан үлэлээбитэ. 1908 с. В.В. Жаров чааһынай типографиятыгар “Первый литературный сборник в Якутске”, Яков Розеноер “По камере”, Петр Драверт “Ряды мгновений” хоһооннорун хомуурунньуктарын бэчээттэтэн, атыыга таһаарар. 1913-16 сс. “Ленские волны” уус-уран публицистическай сурунаалы тэрийэн бэчээттэппитэ. Н.Е.Олейников “Вокло” диэн псевдонимынан илии баттаан суруйара. 1915 сыллаахха “Библиографический указатель статей, напечатанных в “Якутских епархиальных ведомостях” ыйынньыгы таһаарбыт.
Гаврил Васильевич Никифоров-Манньыаттаах уола (1871-?) – Илин Хаҥалас улууһун тыыллыма нэһилиэгиттэн төрүттээх.1 гильдиялаах атыыһыт, меценат. Лена көмүстээх бириискэлэригэр түүлээҕинэн уонна этинэн эргиммит.
Яков Фёдорович Санников (1844-1908) Усуйаанаҕа төрөөбүт. Аатырбыт айанньыт Яков Санников төрөппүт сиэнэ. Иккис гильдиялаах атыыһыт, айанньыт. 1886 с. доктор Бунге экспедициятыгар, 1894 с. Ляхов арыыларыгар барон Э.Толль Ф. Нансеҥҥа анаан аһылык ыскылаатын тутарыгар көмөлөспүт. Ол үтүөтүн үрдүктүк сыаналаан, Швеция хоруола Оскар туруорсуутунан Наукалар Академияларын икки кыһыл көмүс мэтээлинэн наҕараадаламмыта. 1886 сыллаахха Швеция правительствотын кыһыл көмүс мэтээлин ылар чиэскэ тиксибитэ.
Оросин Константин Григорьевич (1858-1903) Тааттаҕа төрүт-уус баай ыалга төрөөбүт. Бар дьонугар ырыаһыт-тойуксут, олоҥхоһут, аһыныгас майгылаах, баттыгаһа суох киһи быһыытынан биллибит. Бэйэтин дьиэтигэр-уотугар биллэр ырыаһыттары, олоҥхоһуттары мунньан ырыаны, олоҥхону суруйар үгэстэммит. Политсыылынайдар Э.К.Пекарскай, В.М.Ионов, Н.А.Виташевскай, В.Ф.Трощанскай өрүү киниэхэ сылдьаллара, доҕордоһоллоро. 1895 с. Э.К.Пекарскай көрдөһүүтүнэн "Дьулуруйар Ньургун Боотур" олоҥхону суруйан биэрбит. Үлэ «Образцы народной литературы якутов» ъхомуурунньукка, онтон кэлин 1947 с. Г.У.Эргис көрүүтүнэн туспа кинигэнэн бэчээттэнэн тахсыбыта. Ытык Күөл таҥаратын дьиэтин аҕыраадатын иһигэр көмүллүбүт.

Слепцов Афанасий Спиридонович - Нам улууһун Бөтүҥ нэһилиэгиттэн төрүттээх. Сылгы, ынах сүөһүнэн байбыт. Аттакылартан үөрэнэн, сэлиэһинэй, ньэчимиэн үрдүк үүнүүтүн ситиспит, нэһилиэгэр маҥнайгы миэлиҥсэни туттарбыт. Улахан уола Тараах Слепцов 1923 с. олунньутугар сэбиэскэйи утарар сааҕыбарга олоҕо суох күтүрэнэн Е.М. Егасовтааҕы, С.П. Барашковтааҕы кытары бииргэ ытыллыбыт. Афанасий Спиридонович кыыһа Елизавета Слепцова А.И. Софронов маҥнайгы таптала этэ. Иккис уола Василий (1944 с. полковник чыыннаах өлбүт), кыра кыыһа Мария Афанасьевна - Аҕа дойду сэриитин кыттыылаахтара.
Слепцов Петр Петрович (1865-1920) Баайаҕаттан төрүттээх. Церковнай-приходской оскуоланы бүтэрбит. 1903-1904 сс. нэһилиэгэр кинээстээбит. 1909-1912 сс. Байаҕантай улууһун кулубатынан талыллан үлэлээбит. Уолаттара Михаил уонна Василий 1922 с. буолбут повстанческай хамсааһыҥҥа кыттыбыттар. Амнистия кэннэ М.П.Слепцов-Отоороп Совнарком сэкэритээрэ, Саха суругун Сүбэтин уонна Литературнай-тылбаастыыр хамыыһыйа чилиэнэ, 1 сүһүөхтээх оскуолаҕа учуутал этэ. 1928-1933 с. Соловецкай лааҕырга олорон, болдьоҕун толору боруостаан төрөөбүт дойдутугар төннүбүтэ. Василий эмиэ көскө утаарыллыбыт, ол кэннэ дойдутугар эргиллэн кэлбит.
Степанов Иван Алексеевич -Ньалыас Уйбаан – Саһыл нэһилиэгин кинээһэ, 1912-1915 сс. Байаҕантай улууһун кулубата. Күүһүнэн-уоҕунан, айанньытынан аатырбыт. 1913 с. Романовтар ыраахтааҕылаабыттара 300 сылын туолуутугар аналлаах мэтээлинэн наҕараадаҕа түһэриллибит. Кыаммат-түгэммэт биир дойдулаахтарыгар үгүстүк көмөлөспүт, тулаайахтары ииппит амарах санаалаах киһи быһыытынан биллэр. 1925 с. бандьыыттары эйэлэһиннэрэр хамыыһыйаҕа сирдьитинэн киирэн, А.Е.Кулаковскайы кытары Өймөкөөҥҥө сылдьыспыт.
Софронов Василий Иванович (1882-1928) – Боотуруускай (Таатта) улууһуттан төрүттээх биллиилээх учуутал, суруйааччы А.И.Софронов улахан убайа. Чурапчы биир кылаастаах народнай училищетын, онтон салгыы реальнай училищены бүтэрбитэ. Үлэтин 1904 с. Кириэс Халдьаайы оскуолатыттан саҕалаабыта. Кэлин Чычымах, Чөркөөх, Ытык Күөл оскуолаларыгар ситиһиилээхтик үлэлээбитэ. 1925 с. кулун тутар 3 күнүгэр РКП (б) уонна космомол Тааттатааҕы ячейкалара бэйэлэрин холбоһуктаах мунньахтарынан В.И.Софроновы Үлэ Герой оҥорорго уураах таһааран туруорсубуттар.
Пихтин Митрофан Васильевич Дьокуускай куоракка уезтааҕы училищены бүтэрбит. Дьокуускай куорат Дууматын чилиэнэ, меценат. А.И.Громова күтүөтэ. Громова Иркутскайга баар Атыытын дьиэтин баһылыга. Дьокуускай куоракка дьахтар гимназиятын арыйыыны көҕүлээбит. 1897 с. дьиэ кэргэнин кытары Москва куоракка көһөн, түүлээҕинэн эргинэр дьаарбаҥкаларга үлэлэспит. 1908 с. Нуучча географическай уопсастыбатын Илин-Сибирдээҕи салаатын чилиэнэ буолбут. 1916 с. Дьокуускай куорат бочуоттаах олохтооҕун аата иҥэриллибит.
Готовцев Пантелеймон Егорович (1856-1920) Байаҕантай улууһугар Хаҥалас нэһилиэгэр төрөөбүт. 1874 с. Дьокуускай уобалаһын управатыгар суруксуттаабыт. 1888 с. быыбарынай, 1906-1911 сс. Хаҥалас нэһилиэгин кинээһэ эбит. Байаҕантай нэһилиэгин бастакынан үөрэппит, чинчийбит. Кини бу чинчийбит матырыйаалын Сибиряковскай экспедиция (1849-1896) кыттыылааҕа политсыылынай Л.Г.Левентальга биэрбит. П.Е.Готовцев 1914-1918 сс. аан дойду I сэриитигэр Саха сирин аатыттан көмөлөһөр уопсастыба чилиэнэ. Тандаҕа церковнай-приходской оскуоланы астарбыт. Э.К.Пекарскай саха тылын тылдьытын оҥороругар улаханнык көмөлөспүт. Кини хомуйбут, муспут үһүйээннэрэ уонна сэһэннэрэ Г.В.Ксенофонтов, Д.И.Дьячковскай-Сэһэн Боло научнай үлэлэригэр киирбиттэр. П.Е.Готовцев – сахалар I съезтэрин делегата.
Тимофеев Николай Иванович (1864-1941) – Сунтаар улууһун II Нөөрүктээйи нэһилиэгиттэн төрүттээх. Сунтаар народнай училищетын маҥнайгы выпускнига (1875-1878). Улуус суруксутунан үлэлээбит. 1899 с. - II Нөөрүктээйи нэһилиэгин кинээһэ. Улуус суруксута буола сылдьыбыт. 1907 с. Иркутскай генерал-губернаторын Махтал суругунан уонна Станиславскай лиэнтэлээх үрүҥ көмүс мэтээлинэн наҕараадаламмыт. 1905-1908 сс. - Сунтаар улууһун кулубата. Бүлүү өрүһүнэн эргиэнигэр анаан “Сынок” борокуоту аан бастаан сырытыннарбыт. Суруйааччы М.Н.Тимофеев-Терешкин аҕата.
Оонньуулаах Уйбаан - Кулаковскай Иван Елисеевич (1865-1921) Боотуруускай улууһун 2-с Дьохсоҕон нэһилиэгиттэн төрүттээх. А.Е.Кулаковскай бииргэ төрөөбүт убайа. Сахалыы “Дьээ-буо” ырыалары ыллыырынан, тойугу туойарынан биллибит. Кини “Сайын кэлиитэ”, “Таатта ырыата” о.д.а. ырыалардаах. 1913 с. саҥа тэриллибит Таатта улууһун кулубатынан талыллыбыт. И.Е.Кулаковскай нэһилиэнньэттэн сиэртибэ хомуйан, улуус быраабатын, фельдшерскэй пуун, икки кылаастаах училище дьиэлэрин туттарбыт. 1921 с. күһүн Чурапчы Амматыгар кыһыллар кыыллыы сэймэктээн өлөрбүттэр.
Новгородов Семен Андреевич (1892-1924) Боотуруускай улууһун 2-с Хатылы нэһилиэгиттэн төрүттээх. Чурапчы оскуолатыгар үөрэммит, 1905 с. Дьокуускайдааҕы реальнай училищеҕа киирбит. Училищетын ситиһиилээхтик бүтэрэн баран, Бүлүүтээҕи түөрт кылаастаах училищеҕа үлэлиир. 1913 с. Петербурдааҕы университет Илиҥҥи факультетыгар үөрэнэ киирэр. С.А.Новгородов В.М.Ионов оҥорбут буукубаарын төрдүттэн уларытарга, тупсарарга ылсан үлэлиир уонна 1917 с. балаҕан ыйыгар «Сахалыы сурук-бичик» диэн буукубаары Н.Е.Афанасьевтыын латыын алпабыытынан бэчээттэтэн таһааран, төрөөбүт тылы оскуолаҕа үөрэтиигэ олук уурар. Университекка үөрэнэр сылларыгар Э.К.Пекарскай «Саха тылын тылдьытын» оҥоруутугар бэрт элбэҕи көмөлөһөр. 1923 с. үөрэҕин ситиһиилээхтик бүтэрэн, Илиҥҥи тыллары чинчийэр институкка үлэҕэ киирэр. «Бастааҥҥы сурук-бичик» (1922), «Сурук-бичик» (1923) үөрэнэр кинигэлэри уонна «Ааҕар кинигэни» (1923) таһаартарар. Кини 1924 с. соһумардык өлбүтэ.
Сосин Тит Егорович (1887-1941) Мэҥэ улууһугар Моорук нэһилиэгэр төрөөбүт. Дьокуускайга икки кылаастаах учуутал оскуолатын бүтэрэн баран, 1907 с. биэлсэр оскуолатыгар үөрэнэ киирбит. Үөрэҕин бүтэрэн баран, Амма, Булуҥ, Таатта, Нам, Өлүөхүмэ, Мэҥэ-Хаҥалас улуустарыгар үлэлээбит. Сосин Т.Е. доруобуйа харыстабылын туһунан сахалыы суруйууну саҕалаабыт. Кини 7 кинигэни сахалыы тылынан бэчээттэппит. 1913 с. «Куһаҕан ымынах» диэн бастакы кинигэтэ тахсыбыт. 1918 с. саҕалаан, Сосин Т.Е. Абалаах күөлүн уутун уонна бадараанын үөрэппит. Маннык сыаллаах-соруктаах 1923 с. Абалаах күөлүгэр экспедиция тэрийбит. 1935 с. муус устар ыйга Т.Е.Сосин Абалаахха курордунан эмтээһини тэрийэр сыаллаах үлэтин саҕалаабыт. Кылгас кэм иһигэр эмтиир куорпуһу уонна алта олорор дьиэни туттарбыт, ити сыл атырдьах ыйын 5 күнүгэр Абалаахха грязелечебница аһыллыбыт. 1925-1928 сс. Саха Республикатын доруобуйа харыстабылыгар наркомун солбуйааччы.
Игнатьев Александр Яковлевич (?-1927) Таатта Тыараһатыгар төрөөбүтэ. Литературнай-тылбаастыыр хамыыһыйа (1924-1925 сс.) сэкэритээринэн үлэлээбит. Бэйэтин кэмигэр суруналыыс, тылбаасчыт, хоһоонньут быһыытынан биллибит. Сорох айымньылара, тылбаастара үөрэх кинигэлэригэр бэчээттэммиттэр. Суруйбут хас да пьесатыттан “Тыа дьахтара” түөрт оонньуулаах пьесата Д.Большев режиссердааһынынан 1925 с. сэтинньи 8 күнүгэр Народнай театр сценатыгар турбут. Сүрүн оруоллары Р.И.Кардашевскай, М.Константинов, М.Е.Федорова, Т.П.Местников уо.д.а. оонньообуттар. Народнай театр туруорууларыгар суфлер быһыытынан эмиэ кыттыыны ылара.
Порядин Афанасий Семенович (1870-1956) Мэҥэ улууһун Моорук нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Дьокуускайга миссионерскай оскуолаҕа үөрэнэ сылдьыбыт. Төрөөбүт нэһилиэгэр суруксуттаабыт. Мэҥэ салалтатыгар быыбардаммыт кулуба эбит. Сэбиэскэй кэмҥэ колхуостаах. 1925 сылтан саха кэпсээннэрин, таабырыннарын, остуоруйаларын, олоҥхолорун суруйан, саха фольклорун хомуйааччы быһыытынан киэҥник биллибитэ.
Ксенофонтов Гаврил Васильевич (1888-1938) суруйбута сабаҕаланар. Г.В.Ксенофонтов, саха учуонайа, политическай, общественнай деятэлэ, Арҕаа Хаҥалас улууһун 4-с Малдьаҕар нэһилиэгэр төрөөбүт. 1906 с. Дьокуускайга реальнай училищены, 1912 с. Томскайдааҕы университет юридическай факультетын бүтэрбит. 1913-1917 сс. Дьокуускайга адвокатынан үлэлиир сылларыгар куорат общественнай уонна культурнай олоҕор көхтөөхтүк кыттыбыт. Саха сиригэр земство хамсааһынын салайааччыта уонна көҕүлээччитэ буолбут, "Якутский трудовой союз федералистов" диэн национальнай демократическай партияны тэрийбит. 1919 с. политикаттан тэйбит, науканан дьарыктаммыт. 1920-1922 сс. Иркутскайдааҕы университекка преподавателлиир. 1923-1926 сс. Дьааҥы, Бүлүү уокуруктарынан, Красноярскай кыраайынан, Хакасиянан, Арҕаа Бурятиянан научнай экспедицияҕа сылдьан матырыйаал хомуйбут. Г.В.Ксенофонтов кэлин Иркутскай, Димитров куораттарга олорон, научнай үлэнэн утумнаахтык дьарыктаммыт. «Урааҥхай сахалар», «Эллэйаада», о.д.а. үгүс элбэх киэҥник биллэр, уһулуччу үрдүктүк сыаналанар үлэлэрдээх. Г.В. Ксенофонтов 1938 с. муус устар 22 күнүгэр онно суох буруйдааһыҥҥа олоҕуран хаайыллар. Ити сыл атырдьах ыйын 28 күнүгэр ытыллар. 1957 с. атырдьах ыйын 22 күнүгэр реабилитацияламмыт.
Слепцов Петр Алексеевич-Былахы уола Мэҥэ улууһун Тараҕай нэһилиэгэр төрөөбүт. Учуутал үөрэхтээх. Үрүҥнэр өрө турууларыгар кыттыбыт. Амнистия кэнниттэн үөрэх кинигэлэрин оҥорууга кыттыспыт. Үгүс кэпсээннэрэ, тылбаастара 1923 с. тахсыбыт “Ааҕар кинигэҕэ”, 1924, 1925, 1926 сс. тахсыбыт «Сана суол” үөрэх кинигэлэригэр киирбиттэр. Н.Е.Афанасьев үөрэх кинигэлэрин оҥоруу туһунан ахтыытыгар кинини саамай бастыҥ үлэһитинэн билинэр. Уус-уран айымньыларыттан “Өрүүнэ кыыс” кэпсээнэ “Чолбон” сурунаалга 1927 с. 7-с нүөмэргэ бэчээттэммит. Научнай Киин архыыбыгар кини 1925 с. ыам ыйыгар В.Л. Серошевскай кэпсээннэрин нууччалыыттан сахалыы тылбаастаабыт тэтэрээтэ баар. Холбоно сылдьар тэтэрээттэргэ ыраас каллиграфическай буочарынан симэ суруллубут. Тэтэрээт таһыгар “Перевод на якутский с русского П. Слепцова. Тарагайский наслег Мегинского улуса. 1925 г. Май” диэн суруктаах. Тылбаасчыт В.Серошевскай “Хаайыылаах” кэпсээнин 1-40 сирэйдэргэ, «Таҥараҕа сиэтимэ” айымньыны 41-64 сирэйдэргэ сирэйдэргэ суруйбут. Атын тэтэрээт таһыгар “Вацлав Серошевскай (Серко). Якутские рассказы. “Уоруллубут уол”. Украинский парень” диэн суруктаах. Маны таһынан кини В.И. Ленин “Ыччат Союһун соруктара” үлэтин сахалыы тылбаастаабыта биллэр.
Скрыбыкин Николай Николаевич 1876 с. Арҕаа Хаҥалас 1 Одуну нэһилиэгиттэн төрүттээх, кинээс Кулады Ньукулай уола. Скрыбыкин Н.Н. түүлээҕинэн эргинэр атыыһыт быһыытынан биллэрэ. Куоракка маҕаһыынааҕа, хас да куортамҥа биэрэр дьиэлээҕэ, бэйэтин дьиэтэ Аппа уҥуор (Залокка) баара. Кыра үөрэхтээх. Сэбиэскэй былаас бастакы сылларыгар баайа бүтүннүү туордаммыт. Кэргэнинээн биир иитэр уоллаахтара.
Харитонов Трофим Егорович-Доропууска Байаҕантай (Томпо) улууһуттан төрүттээх. Дьадаҥы уол ийэтинээн куоракка киирэн, сатабыллаах өйүнэн биллэр атыыһыт буолбут. Борокуот атыылаһан, эргиэнин кэҥэппит. Икки уолламмыт. Сэбиэскэй былаас сылларыгар сонордооһуҥҥа түбэспит.
Колодезников Павел Степанович (1873-1943) – Бороҕон улууһун кулубата. Өлтөх нэһилиэгиттэн төрүттээх. Романовтар династиялара ыраахтааҕылаабыта 300 сылын чиэһигэр өйдөбүнньүк мэтээлинэн наҕараадаҕа түһэриллибит. Сэбиэскэй былаас кэмигэр кулаактаммыт. Кэлин Дьокуускай куоракка киирэн тутууга үлэлээбит. Үс оҕолоох.
Белолюбскай Матвей Митрофанович-Маппый суруксут Хаҥалас улууһун кумахтаах Маалтаанытыттан төрүттээх. Үһүс хос эһэтэ Софрон Сыранов эбитэ үһү. Үөрэхтэнэн, Маҥаныга кинээс Я.Капитоновка суруксуттаабыт. Манна ыал буолан, түөрт оҕоломмут. Бүлүү, Нам, Кэбээйи улуустарын кэрийэ сылдьан, дьон үҥсүүтүн, араас дьыала-куолу кумааҕытын толорбут.
Корякин Иннокентий Никифорович Арҕаа Хаҥалас Таалаҕа олохтоох Никифор Корякин ииппит уола. Иннокентий Никифорович Бэрдьигэстээххэ революция иннинэ таҥара дьиэтин туттарбыт, сэбиэскэй былаас маҥнайгы сылларыгар оройуон (Горнай) тэриллиитин туруулаһан, «Автономная Якутия” хаһыакка элбэх ыстатыйаны бэчээттэппит. Бандьыыттарга бородууктанан көмөлөстө диэн Туруханскай кыраайга көскө утаарыллыбыт. Дойдутугар эргиллэн кэлэн, «Красная Якутия” санаторийга өр сылларга бухгалтердаабыт. Кэргэнэ Нам биллэр баайа А.С.Слепцов кыыһа, Алампа маҥнайы таптала Елизавета этэ.
Сивцев Степан Ефимович-Ыстапааһа кулуба (1850-1920-с сс. бүтүүлэрэ) – Нам улууһун Хатыҥ Арыы нэһилиэгиттэн төрүттээх. 1892-1894, 1897-1899, 1902-1904, 1911-? сс. улуус кулубатынан талыллан үлэлээбит. 1912 с. сахалар сийиэстэрин кыттыылааҕа. Кулубалыыр кэмнэригэр улууһугар баар көс тоҥустары аччыктааһынтан, өлүүттэн быыһыыр үлэни тэрийбит, Нам улууһун балыыһатын, Нам икки кылаастаах училищетын тутуутун саҕаласпыт үтүөлээх-өҥөлөөх. 1892 с. уобалас күбүрүнээтэрин Махтал суругунан, 1893 с. үрүҥ көмүс анал бигилэҕинэн, 1895 «За усердие» диэн Станиславскай лиэнтэлээх үрүҥ көмүс мэтээлинэн наҕараадаламмыт.
Сивцев Егор Ионович-Маалыкай Нам Хатыҥ Арыытыттан төрүттээх. Дьадаҥы төрүттээх эрээри, сытыы-хотуу буолан, эргиэнинэн дьарыктанан, байбыт. 1916 с. Дьокуускай куоракка сэтинньигэ буолбут тойоттор мунньахтарын кыттыылааҕа. 1925 с. ыалдьан өлбүт. Сэбиэскэй былаас сылларыгар баайа-дуола туордаммыт, дьиэтэ-мала “Кыһыл Ынахсыт” колхоз бас билиитигэр бэриллибит. 1915 с. туттубут кэтэх дьиэтэ өр сылларга оскуола буолан турбута, билигин - уопсай дьиэ. Кыыһа Балбаара ыал буолан, үс оҕоломмут.
Ларионов Михаил Прохорович-Биэс уола буолуон сөп. Кини Хаптаҕайга Олом Күөлүгэр олохтооҕо. 1896 с. Саха сирин депутациятыгар киирсэн, Николай II коронациятыгар бара сылдьыбыт. Дьокуускайга Набережнай (Чернышевскай) уулуссаҕа сиэдэрэй оҥоһуулаах дьиэлээҕэ. Бэрт сымнаҕас, баттала суох тойон быһыытынан биллэрэ. 1930-с сс. кулаактааһыҥҥа түбэһэн баран, Амма Наахаратыгар аймахтарыгар тахсан олорон өлбүт.
Ларионов Кирилл Николаевич - Илин Хаҥалас улууһун II Тыыллыма нэһилиэгин кинээһэ, Илин Хаҥалас улууһун кулубата. Ини-бии Ларионовтартан обургулара. Огдураан диэн сиргэ төрөөн олорбуттар. 1901 с. Хаптагай уонна II Дьөккөн нэһилиэгин старосталара К.Ларионов уонна У.Егоров сири тэҥнээн түҥэтиигэ ситиһиилэрин иһин генерал-губернатор А.Д.Горемыкинтан күндү таастарынан киэргэтиллибит биһилэҕинэн уонна ытарҕанан наҕараадаламмыттара биллэр. Кирилл Николаевич сахалар 1912 сыллааҕы сийиэстэрин кыттыылааҕа. Нэһилиэгэр оскуола арыллыбытыгар попечитель быһыытынан үгүс көмөнү оҥорбут. Кэлин икки хараҕа суох буола кырдьан олорон, кулаактааһыҥҥа түбэһэн, куолаһа быһыллыбыт. Олорбут дьиэтэ кэлин медпункт буолбут.
Ларионов Михаил Николаевич-Мэхээлискэ - Илин Хаҥалас улууһун II Тыыллыма нэһилиэгин кинээһэ, биллэр баай. Революция иннинэ убайын кытары бурдук ыһар киэҥ бааһыналаахтара, үгүс оттуур сири бас билэллэрэ. Түннүк Анна диэн сиргэ баар дьиэтин 1900 с. арыллыбыт Хаптаҕайдааҕы церковнай-приходской оскуолаҕа туран биэрбит. Икки уоллааҕа, үс кыыстааҕа. Кыра уола Н.М.Ларионов Бочуот Знага орденнаах үтүөлээх учуутал этэ. Орто кыыһа Саша Саха театрын артыыһа Н.Гоголевка кэргэн тахсыбыт.
Антипин Иван Прокопьевич 1878 с. Илин Хаҥалас улууһун 2-с Наахара нэһилиэгэр төрөөбүт. Дьокуускайга прогимназияны бүтэрбит. I гильдиялаах атыыһыт. Бочуоттаах инородец. В.Н.Ксенофонтов күтүөтэ. Г.В.Никифоров-Манньыаттаах уолун кытары Дьокуускай куоракка уонна хоту улуустарга хас да маҕаһыыннаахтара. Москва, С-Петербург куораттарга, кыраныысса таһыгар сылдьыталаабыт. Сэбиэскэй кэмҥэ Якутторг Индигиирдээҕи салаатын сэбиэдиссэйинэн үлэлээбит. 1928 с. тутуллан хаайыллыбыт.
Бурцев Григорий Петрович-Кириисэ суруксут (1888-?) – үөрэхтээх, ааттаах ырыаһыт, сытыы-хотуу, орто баай киһи. Бороҕон улууһун Бэрт Ууһун нэһилиэгиттэн төрүттээх. Г.В.Ксенофонтовы кытта билсэр эбит. “Урааҥхай-сахалар” 1 томугар кини тылыттан хас да үһүйээн киирбит. Бэрт-Ууһун нэһилиэгин библиотекатын сэбиэдиссэйэ Слепцова К.Ф. (1947 сыллаах төрүөх) Кириисэ суруксут куоракка мунньахха сылдьарын туһунан кырдьаҕастар кэпсииллэрин истибит. Кини 8 улуус мунньаҕар кыттыбыт буолуон сөп диэн сабаҕаланар Местников Андрей Гаврильевиһы-Өндөрөй суруксуту кытта 1931 сыллаахха Новосибирскай диэки Татарскай республикаҕа сыылкаҕа барбыт, сиэмэни үүннэрэр совхозка үлэлээбит.
Местников Андрей Гаврильевич-Өндөрөй суруксут (1883-1948) – Бороҕон улууһун суруксута Мөһүнньүкүөп, Хабырылла суруксут диэн ааттарынан норуокка киэҥник биллэр Местников Гаврил Андреевич улахан уола. Аҕата Хабырылла суруксуттан үөрэнэн ааҕар, суруйар буолар. Бахсыга церковнай-приходской, онтон Дьокуускайга духовнай оскуолаларга үөрэнэр. Нам улууһуттан Александра Иннокентьевна Ядрееваны кэргэн ылар, 3 уол, 1 кыыс оҕолоохтор. Өлтөх нэһилиэгэр суруксутунан үлэлиир, 1916 с. кинээһинэн талыллар. Сэбиэскэй былаас сылларыгар улууска салайар үлэҕэ сылдьар: УИК чилиэнэ, тутуу улуустааҕы комиссиятын бэрэссэдээтэлэ, 1926 с. нэһилиэнньэ биэрэпиһин боломуочунайа, “Ыраас олох” уопсастыба салайааччыта. 1929 с. кулаак диэн буруйданан, сүөһүтүн, баайын конфискациялыыллар, быраабын быһаллар. Кини партия КСК үҥсүү сурук ыытар, онон 1930 с. буруйдуур уураах көтүллэр. Ол эрээри 1931 с. сайын Дьокуускайга киирэ сырыттаҕына, тутан хаайыллар. Тохсуо буолан Новосибирскайга Татарскай республикаҕа сыылкаҕа бараллар. Үөрэхтээх, сытыы-хотуу, сатабыллаах буолан, биригэдьииринэн сылдьар. Үчүгэйдик үлэлээн, соруоктарын кылгаппыттар. 1934 с. балаҕан ыйын 1 күнүгэр дойдутугар эргиллэн кэлэр. А.Г. “Билет ударника” киниискэтин билигин ыччаттара уура сылдьаллар. НКВД саһаан кэрдиитигэр биригэдьиирдиир. Сэрии сылларыгар Суоттуга оскуолаҕа счетоводунан, онтон детдомҥа бухгалтерынан үлэлиир. Кини норуот тылынан уус-уран айымньытын хомуйан сурукка киллэрэр идэлээх эбит. Уола Семен ТЛИНЧИ директора Шуб Т.А. кытта билиһиннэрэр. Онон ТЛИНЧИ фольклор хомуйааччы корреспонденынан ылыллан таһаарыылаахтык үлэлиир. Ол курдук кини Доҕойууһа Мөҥөйүүһэ, Майаҕатта Бэрт Хара, Уһуктаах Сэмэн уо.д.а. тустарынан норуот номохторун, остуоруйалары сурукка киллэрэр, Өксөкүлээх Өлөксөйү кытта Булуҥҥа сырыыларын туһунан ахтыы суруйар. Мантан 2 номох “Саха фольклора” хомуурунньукка бэчээттэммит. А.Г.Местников хомуйбут матырыйаалыттан Г.В.Ксенофонтовка биэрбитэ биллэр.
Лазарев Николай Константинович (1800-?) - Дүпсүн улууһугар Тэбиик нэһилиэгэр төрөөбүт. 1827 сыллаах биэрэпискэ сурулларынан, 27 саастаах, кэргэнэ суох, Өлүөхүмэ уокуругар көмүс бириискэтигэр үлэлии сылдьар. Кини онтон кыаҕыран кэлбит буолуон сөп. Кэлин биллэр атыыһыт буолар. Дүпсүҥҥэ туттарбыт 3 тиһиликтээх ыскылаата билигин да турар, оттон маҕаһыынын дьиэтэ 1960-с сылларга диэри баарын кэлин көтүрбүттэр. Дьокуускайга аппа уҥуор (Залог) кэлин 2№ аптека буолбут дьиэҕэ олорбут. Кини соҕотох уолун биир кыыһын ыччаттара хос эһэлэрин туһунан архыып докумуоннарын хомуйа сылдьаллар.