Ырытыы:Саха баайдарын испииһэгэ

«Василий Васильевич Никифоров – Кюлюмнюр» (серия «Национальная интеллигенция и становление государственности народов Якутии») уонна «Василий Васильевич Никифоров-Кюлюмнюр. Жизнь и деятельность: сборник документов и материалов». кинигэлэргэ киирбит матырыйааллартан (дьон туһунан ыстатыйаларга тарҕаныахтаах информация):

Кушнарев Петр Апексимович (1877-1942) - I гильдиялаах атыыһыт. Дьокуускай куоракка “Наследники А.М. Кушнарева” атыы-эргиэн дьиэтин, “Северное торгово-промышленное товарищество” тэрилтэни тэрийсибитэ. Табаар атыытынан, иэс биэриинэн, балык булдунан, күндү түүлээҕинэн, сэлии муоһун эргитиинэн ситиһиилээхтик дьарыктаммыт. Кытай, Дьоппуон дойдуларын кытары ыкса ситимнээхтик эргинэрэ. “Апексим Кушнарев”, “Полярнай” диэн кэтэх борокуоттардааҕа. Биллэр меценат этэ. 1919 с. Петр Кушнарев Кытайга, онтон АХШ-ка эмиграциялаабыта. Америкаҕа “Олаф Свенсон и Ко” диэн фирманы тэрийбит. Кушнарев 1942 с. Кытайга Циндао куоракка өлбүт.
Жаров Василий Васильевич - дьахтар гимназиятын учуутала. Саха сиригэр аан бастакы «Бюллетень Петербургского телеграфного агентства» чааһынай хаһыаты 1905 с. (ыам ыйа-атырдьах ыйа) таһаара сылдьыбыта. 1907 с. чааһынай типографияны тэрийбитэ.
Афанасьев Николай Егорович (1877-1955) Дьокуускай куоракка төрөөбүтэ. Дьокуускайдааҕы прогимназияҕа үөрэммитэ. 43 сыл устата Амма, Арҕаа Хаҥалас, Дьокуускай оскуолаларыгар учууталынан, РайОНО инспекторынан, методиһынан, үөрэх наркомун солбуйааччынан үлэлээбитэ. 1917 с. саха оскуолатыгар аналлаах бастакы букубаары, 1922 с. “Ааҕар кинигэни”, 1925-27 сс. үс чаастаах “Саҥа олох” үөрэх пособиетын оҥорсубута, элбэх үөрэх программатын автора.
Ионов Всеволод Михайлович (1851-1922) – Саха сиригэр көскө олорбут сыылынай, народник, этнограф. Астрахань куоракка дворян дьиэ кэргэнигэр төрөөбүтэ. Петербурдааҕы технологическай институкка үөрэммитэ. 1875 с. саҕалаан, Москваҕа олорор квартиратыгар рабочайдар мунньахтарын тэрийэрэ, правительствоны утарар ис хоһоонноох суруйуулары түҥэтэрэ. Ол иһин 1877 с. биэс сылга хаатырга үлэтигэр ууруллубута. Онтон 1883 с. Саха уобалаһыгар көскө ыытыллыбыта уонна 1910 с. диэри олорбута. Сахалары кытары чугастык бодоруспута, кинилэр тылларын, олохторун-дьаһахтарын, культураларын дириҥник үөрэтэн, этнографическай үлэлэри суруйбута, Э.К.Пекарскай тылдьытыгар көмөлөспүтэ. Сибиряковскай (1894-1896) уонна Аянскай-Нельканскай (1904) экспедициялар кыттыылаахтара. Боотуруускай улууһугар 7 сыл, Дьокуускайга 5 сыл оҕолору үөрэтиинэн дьарыктаммыта. 1893 с. М.Н.Андросованы кэргэн ылбыта. 1910 с. Киин Россияҕа көспүтэ, Петербурга Наукалар Академияларыгар үлэлээбитэ. 1917 с. Киевкэ көспүтэ, 1922 с. өлбүтэ.
Корякин Семен Алексеевич хаһыат үһүс нүөмэриттэн (1907 с. от ыйын 8 к.) саҕалаан, редакторынан суруллар. Корякин Бүлүүгэ атыыһыт дьиэ кэргэнигэр төрөөбүт, казак. Духовнай семинарияны бүтэрбит. Бүлүүгэ аҕатыгар атыы-эргиэн дьыалатыгар икки-үс сыл көмөлөспүт. Бүлүү куоратыгар 1905-1906 сс. хас да төгүл өрөбүллээҕи “норуот ааҕыыларын” тэрийэн ыыппыт. 1906 с. олунньуга Бүлүү казактара полицейскай эбээһинэһи толорортон аккаастанан, улахан айдаан буолбут. С.А.Корякин бу хамсааһын көҕүлээччитин быһыытынан буруйга тардыллыбыт уонна Дьокуускай куоракка утаарыллыбыт. Кини хаһыакка эппиэттиир редактор эбээһинэһин таһынан, хонтуора сэбиэдиссэйин, завхоз, корректор, печатник, наборщик үлэлэрин толорбут. Редактордыыр кэмигэр хас да төгүл хаайылла, ыстарааптана сылдьыбыт. Бүлүү куоратыгар 1917 с. КОБ (Комитет общественной безопасности) председателинэн талыллыбыт. 1919 с. Колчак былааһын кэминээҕи милиция начальнигын быһыытынан тутуллубут. 1920 с. күбүөрүнэтээҕи ревтрибунал уурааҕынан «Бүлүүтээҕи сааҕыбар» кыттыылааҕын быһыытынан таас чох хостуур шахтаҕа болдьоҕо суох кыһалаҥ үлэҕэ ууруллубут.
Петр Аммосович Охлопков-Наара Суох (1858-1942) - Саха сиригэр киэҥник биллибит олоҥхоһут, сэһэнньит. Суотту нэһилиэгиттэн төрүттээх. Эдэригэр Бодойбонон, Булуҥунан, Дьааҥынан, Дьокуускайынан тэлэһийэн сылдьыбыт. Уонтан тахса олоҥхолоох. “Бэрт киһи Бэриэт Бэргэн” олоҥхото 1906 с. Дьокуускайга бирикээсчиктэр кулууптарыгар испэктээх быһыытынан оонньоммут. Ааптар ити туруорууга артыыс быһыытынан кыттыыны ылбыта. Норуокка кини туһунан киэҥник тарҕаммыт кэпсээннэргэ олоҕуран Иван Гоголев “Наара Суох” комедияны суруйбута.
Николаев Егор Дмитриевич (1856-1888) Боотуруускай улууһугар баай дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. Дьокуускайга прогимназияҕа үөрэнэр кэмигэр политсыылынайдары кытары бодоруспут. Дойдутугар төннөн, бастаан Боотуруускай управатын суруксутунан, кэлин Дьохсоҕон нэһилиэгин баһылыгынан анаммыт. 1883 с. Александр III ыраахтааҕы дуоһунаһыгар киириитигэр аналлаах улахан бырааһынньыкка Саха уобалаһын аатыттан кыттар депутатынан талыллыбыт. Петербурга сахалар ааттарыттан көрдөһүү суруктаах барбыт. Бу суругар бэйэни салайыныы, олохтоохтору сиринэн хааччыйыы, холуобунай сыылканы тохтотуу боппуруостарын туруорбут. Кэлин Боотуруускай улууһун кулубатынан олорон, Е.Д.Николаев политсыылынайдары өйөөһүҥҥэ, үөрэх тарҕаныытыгар, земскэй бэйэни салайыныыга элбэхтик үлэлэспит.
Попов Илья Алексеевич-Ылдьаа кулуба (1867-1909) Мэҥэ улууһун Алтан нэһилиэгэр баай дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. Дьокуускай куоракка уолаттар прогимназияларын бүтэрбитэ. 1896 с. В.В.Никифоров, Илья Алексеевич Попов, Илин-Хаҥалас улууһун кулубата Прокопий Филиппович Лепчиков саха делегациятын састаабыгар киирэн, Николай II коронациятыгар Санкт-Петербурга бара сылдьыбыттара. И.А.Попов 1898 с. Мэҥэ улууһун Бүтэйдээҕэр бэйэтин үбүгэр оскуола туттарбыта. И.А.Попов Мэҥэ улууһугар кулубанан талыллан үлэлээбитэ. 1905 с. Илья Алексеевич В.В.Никифоровтыын уонна И.С.Говоровтыын “Сырдык” диэн культурнай-сырдатар обществоны тэрийэллэр. Эмиэ ити сыл кинилэр “Общество народных чтений”, “Общество попечения о народном образовании” тэрийэллэр. И.А.Попов хоһоон суруйара, нуучча суруйааччыларын айымньыларын тылбаастыыра үһү. “Сахалар союзтарын” Киин комитетын чилиэнин быһыытынан сууттанан, хаайыыга аҕыс ый олорор. Хаайыыттан ыалдьан тахсар уонна өрүттүбэккэ, 1909 с. 44 сааһын туолбакка да сылдьан өлөр.
Говоров Иннокентий Степанович (1856-1925) Бороҕон улууһун 2-с Өлтөх нэһилиэгиттэн төрүттээх. 1871 с. уобаластааҕы саламтаҕа суруксутунан үлэлиир. И.С.Говоров 1876-1878 сс. Бороҕоҥҥо учууталлаабыт. 1880-1890 сс. Бороҕон быраабатыгар улуус суруксутунан үлэлээбит. 1890-с сс. куоракка киирэн духовнай консисторияҕа суруксутунан, уобаластааҕы саламтаҕа тылбаасчыт уонна канцелярия үлэһитэ буолар. “Сахалар союзтарын” Киин комитетын чилиэнэ. 1908 с. Уобалас Бырабылыанньатыгар тылбаасчытынан, суукка үҥсүһэр дьоҥҥо сүбэһитинэн үлэлээбит, тойотторго саха тылын үөрэппит. И.С.Говоров 1916 с. ыҥырыллыбыт улуустар бэрэстэбиитэллэрин мунньаҕар бэрэссэдээтэллээбитэ. инородецтар съезтэрин председателинэн талыллыбыт. Саха сиригэр “Сырдатыы уопсастыбатын” (“Общество просвещения”) тэрийсибитэ, бу уопсастыба бастакы председателэ этэ. Кини 1916 с. диэри Саха сирин бары улахан түмсүүлэригэр, съезтэригэр, мунньахтарыгар Бороҕон улууһун бэрэстэбиитэлин быһыытынан сылдьыбыта. 1923 с. буолбут Саха сирин Сэбиэттэрин тэрийэр сийиэстэригэр КСК сэкэритээринэн талыллыбыта.
Афанасьев Петр Алексеевич-Бөтүрүүсэ кулуба (1868-1925) Бороҕон улууһугар I Өспөх нэһилиэгэр төрөөбүт. 1878-1882 сс. Дьокуускайга классическай гимназияҕа үөрэммит. Кини 1893-1896 сс. Дүпсүн улууһун кулубатынан олорбут. 1896 с. Николай II ыраахтааҕы бүрүстүөлүгэр киириитин үөрүүлээх бырааһынньыгар Саха сириттэн депутат быһыытынан кыттыыны ылбыт. 1896 с. В.В.Никифоров ыҥырыытынан Нижнэй Новгородка ыытыллыбыт Бүтүн Россиятааҕы промышленнай уонна уус-уран быыстапкаҕа Саха сирин экспозициятыгар анаан экспонаттары хомуйууга сыралаһан үлэлээбит уонна бу быыстапка аһыллыытыгар сылдьыбыт. П.А.Афанасьев 1899 с. Саха сиригэр бастакынан тэриллибит тыа хаһаайыстыбатын түмсүүтүн чилиэнэ буолбут. “Сахалар союзтарын” Киин комитетын чилиэнэ. 1912 с. буолбут Сахалар съезтэригэр Дүпсүн улууһуттан депутат быһыытынан талыллан сылдьыбыт. Афанасьев П.А. 1914 с. улууһугар Дьэгэтэк диэн сиргэ зоологическай музейы тэрийбит.
Аммосов Иван Иванович (1865-1907) – Мэҥэ улууһун 2-с Мэлдьэхси нэһилиэгиттэн төрүттээх. Улууһугар кулубалыы сылдьыбыт. Күндүл диэн сиргэ уустук-уран оҥоһуулаах таҥара дьиэтин туттарбыт. Дьокуускайга прогимназияны бүтэрбитэ сабаҕаланар. “Сахалар союзтарын” Киин комитетын чилиэнэ. Никольскай таҥаратын дьиэтин аҕыраадатыгар көмүллүбүт.
Слепцов Дмитрий Иванович-Бачыгыратар уола (1867?)-1933) – Мэҥэ улууһун кулубата, уопсастыба диэйэтэлэ. III Мэлдьэхси нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Дьокуускайдааҕы прогимназияны бүтэрбитэ. Дьокуускай – Охуоскай телеграф линиятын бэдэрээччитин, балык эргиэмсигин быһыытынан биллэр. “Сахалар союзтарын” Киин комитетын чилиэнэ. Бэйэтин улууһугар Сахалар союзтарын салаатын тэрийбит. 1912 с. Сахалар съезтэрин кыттыылааҕа. 1913 с. Саха сирин делегациятыгар киирэн, П.Н.Сокольниковы уоннаа В.В.Никифоровы кытары С.-Петербурга буолбут Романовтар династиялара 300 сыла туолуутугар аналлаах тэрээһиҥҥэ кыттыспыт. Ол сырыытыгар делегация Саха сирин кыһалҕалаах боппуруостарын (иэһи сотуу, таҥара дьиэтин нолуогун тохтотуу) туруорсубут. Гражданскай сэрии кэмигэр үрүҥнэргэ кыттыспыт. 1921 с. контрреволюционнай үлэтин иһин икки сыл кыһалаҥ үлэҕэ ууруллубут. 1933 с. көскө сылдьан өлбүт. 1991 с. реабилитацияламмыт.
Артамонов Василий Фомич-Өрө тэбэр Бааска (1871-1923) - Илин Хаҥаластан төрүттээх. «Сахалар союзтарын» кыттыылааҕа, Киин комитет чилиэнигэр кандидат. Дьокуускайга Набережнай уулуссаҕа уонна Глухой переулокка турар дьиэлэрдээҕэ. Өксөкүлээх Өлөксөй киниэхэ анабыл хоһоонноох. 1919 с. Г.В. Никифоровтыын Саха сирин тас өттүгэр тахсан, Харбиҥҥа тиийбитэ. 1923 с. ыалдьан өлбүтэ.
Васильев Иван Гаврильевич - Илин Хаҥалас улууһун Нөөрүктээйи нэһилиэгиттэн төрүттээх. Дьокуускайга уолаттар прогимназияларын бүтэрбит. Биллэр атыыһыт. Куорат Дууматын чилиэнэ, Саха уобалаһын түрмэлэргэ комитетын директора, Дьокуускай куорат бочуоттаах гражданина. 1906 с. тохсунньу 4 күнүгэр “Сахалар союзтарын” бастакы тэрээһин мунньаҕар Киин комитетын чилиэнинэн талыллыбыт. 1906 с. тохсунньу эргэтигэр И.Г.Васильев хаайыыга киирэр уонна союзтан аккаастанар. Маҥнайгы испэктээхтэргэ артыыс уонна декоратор-худуоһунньук быһыытынан кыттыыны ылбыт.
Иван Федорович Афанасьев - Дүпсүнтэн төрүттээх. В.В.Никифоров кыыһын Еленаны кэргэн ылан, биэс оҕоломмуттар. «Сахалар союзтарын» кыттыылааҕа. 1920-с бүтүүлэригэр Иркутскайга көскө ыытыллыбыт. Болдьоҕун боруостаан баран, Иркутскайга олохсуйбут, ыал буолбут, заготскокка үлэлээбит.
Слепцов Поликарп Иванович-Ньоомньоон уола (1868-1924), Таатта улууһун Уус-Амма нэһилиэгиттэн төрүттээх. Чурапчы икки кылаастаах училищетын, онтон Дьокуускай прогимназиятын толору кууруһун бүтэрбит. Уопсастыба диэйэтэлэ, меценат. Боотуруускай улууһугар суруксуттаабыт. «Сахалар союзтарын» кыттыылааҕа. Улууска маҥнайгы оскуолалар арыллыыларыгар көмөлөспүт. Колчак былааһа кыайбытыгар 1918-1919 сс. Таатта улууһугар земскэй управа бэрэссэдээтэлэ буолбут. Кыһыл былааһа олохтоммутугар, Охотскайга күрүүр. 1924 с. эмискэ ыалдьан өлбүт.
Слепцов Петр Вонифатьевич (1876-1932) Боотуруускай улууһун 1 Дьохсоҕон нэһилиэгэр сэниэ ыалга төрөөбүтэ. Ытык Күөлгэ протоиерей Д.Д.Попов чааһынай оскуолатыгар, онтон салгыы В.М.Ионовка үөрэммитэ. «Сахалар союзтарын» кыттыылааҕа. 1922 с. Бүтүн Саха сиринээҕи Учредительнэй съезкэ кыттар. 1922, 1924, 1926 сс. Саха Киин Ситэриилээх Комитетын чилиэнинэн талыллар. 1925 с. Саха КСК-тын уурааҕынан хоту олохтоох кыра омуктарга көмөлөһөр комитет председателин солбуйааччынан, онтон кэлин председателинэн ананар. Кэлин ССРС Наукаларын Академиятын иһинэн үлэлиир Антропология уонна этнография музейыгар хотугу норуоттар боппуруостарыгар научнай консультанынан үлэҕэ ылыллар. 1932 с. кулун тутар 31 күнүгэр тымныйан өлбүтэ. П.В.Слепцов талааннаах худуоһунньук, фольклорист, этнограф учуонай этэ.
Парфенов Дмитрий Васильевич (1883-?) Арҕаа Хаҥалас Дьэр (Уулаах Аан) нэһилиэгиттэн төрүттээх. 1897-1903 сс. Дьокуускайдааҕы реальнай училищеҕа үөрэммит. Алтыс кылаастан ситэри үөрэммэккэ уурайбыт. 1904 с. саҥа арыллыбыт Хочо (Сунтаар) биир кылаастаах училищетын учууталынан, сэбиэдиссэйинэн ананан үлэлээбит, кыһамньылаах учуутал быһыытынан биллибит. 1906 с. Хочо улууһун мунньаҕар Н.Поповтан Сахалар сойуустарын программатын ылбыт. Элбээтиннэрэн дьоҥҥо тарҕаппыт, улуус биллэр-көстөр дьонун мунньан, мунньах тэрийбит эрээри, дьон-сэргэ өйөөбөтөх. Киниэхэ Прокопий Артаханов көмөлөспүт. Олунньу саҥатыгар тутуллан хаайыллыбыт. Тахсан баран, Дьокуускайдаан иһэн, аара Бүлүүгэ хос тутуллубут. Дьокуускай суута кинини алта ыйга хаайыыга уурбут.
Прокопий Михайлович Артаханов (Уаров) Попов (1879-1916) Сунтаар Уолбутугар биллиилээх атыыһыт дьиэ кэргэнигэр төрөөбүт. Кэргэнэ Матрена Васильевна Поповалыын түөрт оҕоломмуттар. 1916 ахсынньы 11 күнүгэр 37 сааһыгар сэллик ыарыыттан өлбүт. Элгээйи Предтеченскэй таҥаратын дьиэтигэр көмүллүбүт. отпет.
Валь Михаил Иванович — Уобаластааҕы управление чиновнига. Уус-уран уонна краеведческай литератураны мунньара, баай библиотекалааҕа. Литературнай ааҕыылар киэһэлэрин тэрийэрэ. Советскай былаас кэнниттэн дьиэтэ, бары тутуулара былдьанан, Горсовекка бэриллибиттэрэ.
Булатов Виктор Николаевич — Саха уобалаһыгар 1903-1906 сс. губернаторынан үлэлээбитэ. Иркутскай куоракка дворянин дьиэ кэргэнигэр төрөөбүтэ. Күбүөрүнэтээҕи гимназияны бүтэрбитэ. 1901-1903 сс. Иркутскай уобалаһыгар вице-губернатордаабыта. Дьокуускайга «Романовка сэбилэниилээх бырачыаһын” хам баттаабыта, «Сахалар союзтарын» кыттыылаахтарын дьүүллэппитэ. Икки төгүл I уонна II степеннээх Станислав орденынан наҕараадаламмыта.
Сабунаев Михаил Васильевич — сыылынай. МГУ-га медицинскэй факультекка үөрэммит. 1886 с. Илин Сибииргэ биэс сылга сыылкаламмыт. 1888 с. сыылкаттан күрээн, Приволжьеҕа тиийэн, революционнай тэрилтэни тэрийбит. 1890 с. Костромаҕа тутуллубут. 1892 с. биир сыл хаайыыга сыппыт уонна уон сылга Илин Сибииргэ сыылкаҕа ууруллан, Саха сиригэр кэлбит. 1899 с. Дьокуускайга Кыһыл Кириэс балыыһатын бырааһа буолбут, фельдшерскэй оскуоланы төрүттэспит. Олохтоох бэчээккэ элбэхтик суруйара. 1906 с. куорат Дууматын мунньаҕын ыспыт 200 киһилээх бөлөх тэрийээччитэ, 1917 с. куорат Дууматын чилиэнэ, Куттал суох буолуутун комитетын председателэ. 1918 —1919 сс. Сибиирдээҕи областной Дуума депутата (Томскай к.). 1919 с. кулун тутарыттан Земскэй управа председателин солбуйааччы.
Сиэмистибэ - Российскай империяҕа олохтоох бэйэни дьаһаныы быыбарынай уоргана (земскэй мунньахтар, земскэй управалар). 1864 с. буолбут земскэй реформа түмүгэр киирбиттэрэ. 1914 с. земстволар Европейскай Россия 43 күбүөрүнэтигэр бааллара. Земстволар үлэлэрэ Өктөөп революциятын кэннэ тохтообута. 1904 с. ахсынньы 12 к. Николай II ыраахтааҕы Сибииргэ земскэй учреждениелары киллэрэр туһунан ыйаах таһаарбыта. Саха сиригэр Боотуруускай улууһун кулубата Е.Д.Николаев бэйэни салайыныыны, земствоны туруулаһа сатаабыта биллэр. В.В.Никифоров земскэй бэйэни салайыныы идеятын олоххо киллэриигэ күүскэ үлэлээбитэ. 1899 с. кини көҕүлээһининэн, Саха сиринээҕи тыа хаһаайыстыбатын уопсастыбата (ЯСХО) тэриллибитэ. 1905 с. от ыйыгар уопсастыба мунньаҕар “Задачи земства в Якутской области” диэн ааттаах дакылааты оҥорбута. Дакылаакка сахалар социальнай-экономическай, общественнай-политическай олохторун суолталаах боппуруостара көрүллүбүттэрэ.
Никифоров Гаврил Васильевич - Манньыаттаах уола (1871-?) – 1 гильдиялаах атыыһыт, бочуоттаах инородец, Императорскай двор сүбэһитэ, меценат. Илин Хаҥалас улууһун Тыыллыма нэһилиэгиттэн төрүттээх. Түүлээҕинэн уонна сүөһүнэн эргиммит. Төрөөбүт норуота үөрэхтэниитигэр анаан элбэх үбү сиэртибэлээбит. Дьокуускай куоракка хас да оскуоланы, нэһилиэгэр приходской оскуоланы, мөссүйүөнү туттарбыт. Аҕата В.С.Никифоровы-Манньыаттааҕы кытары казначействоҕа аҕыс тыһыынча солкуобайы уган, нэһилиэгин олохтоохторун нолуоктан босхолоон турар. Эмиграцияҕа өлбүтэ.
Турухан – Красноярскай кыраайга баар өрүс, Енисей хаҥас салаата. Туруханскай сэлиэнньэ XVII үйэҕэ үөскээбитэ. Түүлээҕинэн эргинэр атыы суолун кытыытыгар турара. Кэлин Саҥа Мангазея диэн ааттаах куорат буола сылдьыбыта. 1930-с сс. Туруханскай кыраайга сыылынайдар анал лааҕырдара баар буола сылдьыбыта.
Шеломов Михаил Степанович (Солуомап кулуба) (1864(76)-1930) Боотуруускай улууһун Алаҕар нэһилиэгиттэн төрүттээх. 1911 с. Алаҕар нэһилиэгин кинээһинэн талыллыбыта. 1912 с. Саха уобалаһын туора урдустарын (инородецтарын) сийиэһигэр кыттыыны ылбыта, "Романовтар династияларын 300 сыла" юбилейнай мэтээлинэн наҕараадаламмыта. Улахан хаһаайыстыбалааҕа, ол курдук 300-чэ ынах, 500-чэ сылгы сүөһүлээҕэ, сибиинньэни, кууруссаны, кролигы иитэрэ, оҕуруот аһын үүннэриинэн, бурдук ыһыытынан дьарыктанара. Тоҕус сыл Боотуруускай улууһун кулубатынан талылла сылдьыбыта. Нэһилиэнньэ олоҕун тупсарыыга, курааны утары охсуһууга, балыга суох күөлгэ собону ыытыыга үгүс сыратын биэрбита. Дьокуускай-Охуоскай телеграф линиятын тардыыга кыттыспыта. 1905 с. «Союз истинно русских якутов» диэн түмсүүнү тэрийбитэ. Союз саха оҕото төрөөбүт тылынан үөрэнэрин бопсоро, сахалыы оскуолалар арыллалларын, олохтоох омуктар түмсүүлэрин утары охсуһара. 1928 с. тутуллан үс сылга лааҕырга ууруллубута. 1930 с. Соловкига өлбүтэ биллэр.
Тимофеев-Терешкин Михаил Николаевич (1883-1957) - саха биллиилээх суруйааччыта, поэт, публицист. Сунтаар улууһун 2-с Нөөрүктээйи нэһилиэгэр төрөөбүтэ. 1896 с. биир кылаастаах начальнай училищены бүтэрэр. Ол сыл Дьокуускайга духовнай семинарияҕа киирэр. 1903-1904 сс. Сиэйэ церковнай-приходской, Кутана оскуолаларыгар 2 сыл учууталлаабыт. 1904-1907 сс. нэһилиэк, улуус суруксутунан үлэлээбит. 1916 с. Сунтаар улууһун кулубатынан быыбарданар. Революция кэнниттэн атыы-эргиэн систематыгар эппиэттээх дуоһунастарга үлэлээбитэ. 1922 с. ыытыллыбыт САССР бастакы Учредительнэй съеһин делегата, 1924 с. САССР Киин Ситэриилээх комитетын чилиэнинэн талыллар. 1935 с. хараҕынан көрбөт буолар. Аҕа дойду сэриитин кэмигэр М.Н.Тимофеев-Терешкин суруйааччы быһыытынан киэҥник биллибитэ. «Сахалар - фроҥҥа», «Сахалар - тыылга» кинигэлэрин Союз ааҕааччылара киэҥник биһирээбиттэрэ. Олоҕун тиһэх сылларыгар Москва таһыгар Кучиноҕа олорбута. Кини Саха сиригэр тахсар хаһыаттар үлэлэригэр көхтөөхтүк кыттара, ол туһунан маннык бэлиэтээбитэ баар: «Во многие вновь открытые местные газеты я писал много по различным вопросам экономики, этнографии и по текущим вопросам улусной жизни под разными псевдонимами».
Семёнов Алексей Алексеевич (1882-1938) – предприниматель, государственнай уонна общественнай деятель, Забайкальскай уобалас Тамир с. төрөөбүтэ. Кяхтаҕа түөрт кылаастаах училищены бүтэрэн баран, мировой судьуйа суруксутунан, учууталынан, «Коковин уонна Басов» атыы-эргиэн дьиэтигэр бухгалтерынан, онтон кэлин управляющайынан үлэлээбитэ. 1905 с. «Бирикээсчиктэр уопсастыбаларын» тэрийсибитэ. А.М.Горькайы кытары билсэрэ, Л.Н.Толстойдуун суруйсара. Дьокуускайга телефоннай, электрическэй станциялары, Иркутскай-Дьокуускай авиалинияны, Уус-Кукка тиийэр тимир суол, водохранилище боппуруостарын туруорсубута. 1918 с. «Якутское товарищество розничной торговли» диэн кооперативнай тэрилтэни тэрийбитэ. 1923 с. САССР үбүн наркомунан анаммыта. КСК чилиэнэ этэ. 1925 с. «Алданзолото» трест хонтуоратын Правлениетын управляющайынан уонна чилиэнинэн үлэлээбитэ. 1938 с. кэргэнэ Наталья Петровнаны кытары бииргэ репрессияламмыттара.
Неустроев Константин Гаврильевич-Урсик (1858-1883), народоволец революционер, саха бастакы үрдүк үөрэхтээхтэриттэн биирдэстэрэ. Дьокуускай куоракка төрөөбүтэ. 1873 с. Дьокуускайдааҕы прогимназияны, 1877 с. Иркутскайдааҕы классическай гимназияны, онтон 1881 с. Петербурдааҕы университет физико-математическай факультетын ситиһиилээхтик үөрэнэн бүтэрбитэ. Ити күһүн кини Сибииргэ төннөн, Иркутскайдааҕы эр дьон гимназияларын преподавателинэн үлэҕэ ылыллыбыта. Бу кэмтэн ыла кини революционнай үлэтэ саҕаламмыта. 1882 с. тутуллан хаайыллар. 1883 с. сэтинньи 7 күнэ үүнэр түүнүгэр ытыллыбыта.
Тыгын Дархан (XVI үйэ 80-с сс.-1632) - XVII үйэ саҥатыгар атын уустартан биллэ чорбойбут хаҥаластар аҕа уустарын баһылыга. Тыгын намнары (Чорбоҕор Баатыр), боотур уустары (Батас Мөндүкээн), хоролору (Анньыһар Боотур уонна Тарбыах Баай), сэттэ ини-бии бөрө бөтүҥнэри, бороҕоннору (Бэрт Хара) кытта сэриилэспит. Аймахтара малдьаҕардар, дьөппөннөр, наахаралар Тыгын Тойоҥҥо наар буойун, боотур ыытан, атын улуустары кытары сэриилэһэргэ наар көмөлөһөллөр эбит. Ол эрээри бу уустар Тыгын кинилэртэн сир, дьон көрдөөтөҕүнэ, наар аккаастаан ыыталлар эбит. Ону сэриилии сатаан баран, Тыгын кыайбатаҕа үһү. Ол эрээри Линденау бигэргэтэринэн, тохтоло суох буолар хаан тохтуулаах киирсиилэртэн атын уустар бары сыыйа мөлтөөн, Тыгын былааһын билинэллэригэр тиэрдибит.
Бэрт Хара – Тыгын тойон кэмигэр олорбут норуот номоҕун геройа. Мүрү күөлүттэн чугас Кыыс Хаҥа алааһыгар олорбут. Дьадаҥы эмээхсин уола, балыксыт, булчут. Күүһүнэн-уоҕунан, таба ытарынан, быһыйынан сөхтөрөн, Тыгын Тойон күтүөтэ буолбут. Бороҕон (Уус-Алдан) улууһун Бэрт-Ууһун нэһилиэгин дьонун-сэргэтин өбүгэлэрэ.
Макаарый аккыырай – Павлов Михаил Михайлович - Макарий (1867-?), Дьокуускай уонна Бүлүү епискоба (17.01.1905-01.05.1909). Томскай күбүөрүнэҕэ төрөөбүт. Барнауллааҕы духовнай училищены уонна Томскайдааҕы духовнай семинарияны, 1898 с. Казаннааҕы духовнай академияны бүтэрбит уонна киргиз миссиятыгар үлэлээбит. 1901 с. – Бийскэй куоракка көспүт. 1905-1909 сс. Саха сиригэр үлэлээбитэ. 1909 с. Казанскай епархия Свияжскай манастыырын дьаһайбыта. 1917 с. – Владикавказ епискоба буолбута.
Инородец – ХIХ үйэҕэ Сибиир норуоттара православнай миэрэни ылынан, нуучча нэһилиэнньэтин кытары биир итэҕэллэммиттэрэ, онон атын итэҕэллээх буолаллара уурайан, туора урдус (инородец) ааттаммыттара. Ити иннинэ ХVII үйэҕэ - атын дойду олохтоохторо (иноземец), XVIII в. – туспа итэҕэллээх (иноверец) этилэрэ.
41. Чиэт Чалпаанап (Чет Челпанов) - калмык проповеднига уонна кини иитиэх кыыһа Чугул бурханизм үөрэҕин төрүттээччилэринэн ааҕыллаллар. 1904 с. бэс ыйыгар Терем хочотугар мустубут бар дьоҥҥо Бурхаан уонна кыһыл көмүс саарыстыба кэлбитин туһунан биллэрбиттэр. Кинилэр саҥа ритуалы: чопчу кэмҥэ саламанан ыйаммыт чэчир ортотугар аһаҕас сиргэ үҥэри киллэрбиттэр. Ойуун кэрэҕин оннугар вереск мас хаппыт лабааларын уматар уонна сири үүтүнэн уонна арачканан аһатар буолбуттар. Челпановы уонна кини батыһааччыларын сепаратизмҥа буруйдаан, бэйэтин кэмигэр хаайа сылдьыбыттара. Ч.Челпанов сэбиэскэй кэмҥэ репрессияламмыта.
Галкин Иван Алексеевич - хаһаах атамаана, Өлүөнэ остуруогун (билигин Дьокуускай куораты) өрүс уҥа кытылыгар көһөрбүт киһи. 1630 с. Өлүөнэ өрүскэ отут киһилээх этэрээтинэн кэлбитэ. Өлүөнэ уонна Илим өрүстэр кытыыларыгар хас да симиэбийэни олохтообута. 1632 с. Енисейскэйгэ элбэх дьаһаахтаах төннүбүтэ. 1634 с. Дьокуускайга төттөрү төннөн, П.Бекетов солбуйааччытынан анаммыта. 1635 с. Бүлүүнэн, Алданынан, Лена алын өттүнэн дьаһаах хомуйар экспедициялары тэрийбитэ. 1636 с. Бекетов остуруогун билиҥҥи Дьокуускай турар сиригэр көһөрбүтэ. 1638 с. туспа, тутулуга суох Дьокуускайдааҕы воеводство баар буолбута, бу кэмтэн саҕалаан Дьокуускай куорат столица статуһун ылбыта.
Столыпин Пётр Аркадьевич (1868-1911) – политическай деятель, премьер-миниистир, ис дьыала миниистирэ. Орел куорат гимназиятын, онтон Петербурдааҕы университеты бүтэрбитэ. Сир оҥоруутун департаменыгар, мировой судьуйанан үлэлээбитэ. 1901 с. саҕалаан, Гродно, онтон Саратов куораттар губернатордара буолбута. 1906 с. миниистирдэр Советтарын председателинэн, 1908 с. статс-секретарынан ананар. Столыпин политиката сир, армия үбүлэниитин, Амурдааҕы тимир суол тутуллуутун боппуруостарын быһаарыыга туһуламмыта. Столыпин реформата Сибииргэ бааһынайдары маассабайдык көһөрүүгэ анаммыта. 1911 с. күһүнүгэр ытыллан өлбүтэ.
Премьер-миниистир П.А.Столыпин былаанынан, сирэ суох бааһынайдар Россия европейскай өттүттэн Сибииргэ, Дальнай Востокка, Хотугу Казахстаҥҥа көһөрүллүөх тустаахтара. Ону олоххо киллэрэр сыалтан, 1906 с. Переселеческэй управление хос тэриллибитэ. Сибииргэ, Дальнай Востокка анаан-минээн переселенческэй оройуоннар диэн баар буолбуттара. Судаарыстыба сирэ бааһынайдарга бас билиигэ буолбакка, уларсыкка бэриллиэхтээҕэ. 1861-1905 сс. Сибииргэ 1820 тыһ. киһи көһөн олохсуйбут буоллаҕына, Столыыпинскай реформа саҕана, 1906-1914 сс., - 3040 тыһ. киһи кэлбитэ.
Миддендорф Александр Федорович (1815-1894) – нуучча айанньыта, общественнай деятель, учуонай Петербурдааҕы наукалар академияларын дьиҥнээх чилиэнэ. 1837 с. Дерпт университетын медицинскэй факультетын бүтэрбит. Икки сыл Берлин, Бреславль, Вена, Гейдельберг университеттарыгар билиитин үрдэппит. 1839 с. Киевтээҕи университекка зоология кафедратыгар үлэҕэ киирбит. 1842-1845 гг. А.Ф. Миддендорф Наукалар Академияларын Сибиирдээҕи экспедициятын салайбыта. Экспедиция Таймыыры чинчийбитэ, Енисейскэй, Красноярскай, Иркутскай, Дьокуускай куораттары таарыйбыта. 1845 с. кулун тутарыгар экспедиция Санкт-Петербурга элбэх матырыйааллаах төннүбүтэ. 1848 с. А.Ф. Миддендорф “Путешествие на север и восток Сибири” кинигэтин бастакы туома ньиэмэс тылыгар тахсыбыта. 1952 с. Петербурдааҕы Наукалар академияларын академигынан талыллыбыта. Кини көҕүлээһининэн, учуонай О.Н.Бетлингк саха тылын чинчийиигэ ылсыбыта, «Сахалар тылларын туһунан» суолталаах үлэтин суруйбута.
Пекарскай Эдуард Карлович (1858-1934) – ССРС Наукаларын Академиятын чилиэн-корреспондена (1927), бочуоттаах академига (1931), лексикограф, фольклорист, этнограф. Социал-революционердар партияларын чилиэнэ этэ. Саха сиригэр 1881 с. көскө кэлбитэ уонна Боотуруускай улууһун 1-кы Игидэй нэһилиэгэр утаарыллыбыта. Манна олорон, «Саха тылын тылдьыта» бөдөҥ үлэтин саҕалаабыта. 1894-1896 сс. Сибиряковскай экспедиция үлэтигэр кыттыспыта. 1903 с. Айаан-Нелькан экспедициятыгар киирэн үлэлээбитэ. 1905 г. Петербурга көһөн, Нуучча музейын этнографическай салаатыгар, Антропология уонна этнография музейыгар үлэлээбитэ. 1914-1917 сс. Нуучча Географическай уопсастыбатын этнография салаатын сэкэритээрэ этэ, «Живая старина» сурунаалы редакциялаабыта. «Саха тылын тылдьыта» (1907-1930) бөдөҥ үлэтин таһынан “Образцы народной литературы якутов” хас да таһаарыылаах хомуурунньукка норуот тылынан уус-уран айымньыларын бэчээттэппитэ.
Слепцов Николай Симонович (1877-1946) – Байаҕантай улууһун тиһэх кулубата. Уолбаттан төрүттээх. В.М.Ионов оскуолатыгар үөрэммит. Эдэригэр Н.О.Кривошапкиҥҥа суруксутунан сылдьыбыт. Сибиряковскай экспедиция фольклору хомуйар кэмитиэтигэр 1894-96 сс. үлэлэспит. Э.К.Пекарскай тылдьытыгар көмөлөспүт, кэлин кинилиин суруйсубут үөрэхтээх киһи. Сахалар 1912 с. ыытыллыбыт съезтэрин кыттыылааҕа. 1922 с. Дьааҥыга көһөн олохсуйар.
Илья Прокопьевич Бурнашев (1862-190?) Бороҕон улууһуттан төрүттээх. Дьокуускайга эр дьон прогимназиятыгар бүтэрэн баран, Иркутскайга классическай гимназияҕа үөрэнэр сылларыгар биир дойдулааҕа К.Неустроев-Урсик тэрийбит «Народная Воля” тэрилтэтин чилиэнэ. 1902 с. ыытыллыбыт сири бэрээдэктээһиҥҥэ улуустар бэрэстэбиитэллэрин съеһин кыттыылааҕа. Сир боппуруоһун мэлдьи туруорсара, үөрэхтээх буолан, дьадаҥы дьоҥҥо дьыала-куолу өттүнэн үгүстүк көмөлөспүт үтүөлээҕин ахталлар.
Галактионов Дмитрий Филиппович - Бороҕон улууһун кулубата. Хараҥа төрдө диэн сиргэ дьаам дьиэтин тутара. 1893 с. улуус уопсай мунньаҕа быыбарынай кулубанан 2 сылга талбыт. 1895 с. Сабарай нэһилиэгин уопсай мунньаҕынан кинээс буолбут. Бээрийэ церковнай-приходской оскуолатын попечителэ этэ. 1920 с. Дүпсүн улууһугар Чараҥай начальнай оскуолатын арыйыыга алгыс тылын этэн аал уоту аһаппыт. Дьоҥҥо өрүү көмөлөһөр үтүө сүрэхтээх киһинэн биллэр. Уола Иван Дмитриевич Ытык-Күөл церковнай-приходской оскуолатыгар А.И.Софроновы үөрэппитэ.
Слепцов Федор Маркович-Мааркабыс (1868-1932) – Мэҥэ улууһун Тараҕай нэһилиэгин баайа, төрүт-уус биллэр баай. Этинэн, арыынан эргинэрэ. Сыылынайдары кытары чугастыы эбитэ үһү, кыра үөрэхтээх. Сахалар 1912 с. съезтэрин кыттыылааҕа. Уола Михаил Слепцов Москва куоракка тыа хаһаайыстыбатын академиятын бүтэрбит сахаттан бастакы үрдүк үөрэхтээх агроном.
Василий Яковлевич Слепцов-Хайа Харбыыр уола 1860-с сс. төрөөбүт, Мэҥэ Тараҕайыттан төрүттээх. П.Подбельскай үөрэнээччитэ. Дьокуускайга уолаттар прогимназияларын бүтэрбитэ. 1898 с Уобаластааҕы суукка адвокатынан үлэлээбит. Саха сиригэр тыа хаһаайыстыбатын маҥнайгы обществотын тэрийсибитэ. Гос. Государственнай Дуумаҕа кандидатынан туруорулла сылдьыбыта. Кэлин Мэҥэ улууһун уһуннук үлэлээбит суруксут, онтон быыбарданан кулуба буолбута. Биллиилээх меценат. Бүтэйдээххэ маҥнайгы оскуоланы, балыыһаны астарбыт, туттарбыт улахан үтүөлээх. 1897 с. ыытыллыбыт перепискэ көхтөөх кыттыыны ылбыт. 1904 с. ыытыллыбыт сахалар 1 съезтэригэр сылдьыбыт. Сибиряковскай экспедиция (1894-96) кыттыылааҕа. Фольклор матырыйаалы хомуйбутун учуонайдар В.Л.Серошевскай, Н.А.Виташевскай, Д.М.Павлинов туһаммыттар.
Башарин Илья Никифорович – Боотуруускай улууһун Алчаҕар (1 Хатылы) нэһилиэгиттэн төрүттээх. Чурапчытааҕы народнай училищены бүтэрбит. Улуус суруксута буола сылдьыбыт. Сахалар 1912 с. съезтэрин кыттыылааҕа. 1917 с. КОБ (обществоҕа куттал суох буолуутун кэмитиэтин) председателинэн талыллыбыт. А.Е.Кулаковскай «Интеллигенцияҕа суругун” иккис варианын аадырыстаабыт дьонуттан биирдэстэрэ. Бэйэтин мэктиэтигэр дьону ылан, улууһугар үрүҥ террору тохтотуспут үтүөлээх.
Слепцов Григорий Вонифатьевич-Балапаат уола (1874-1932) Боотуруускай (Таатта) улууһун 1 Дьохсоҕон нэһилиэгиттэн төрүттээх. Улуус общественнай олоҕор көхтөөхтүк кыттара. 23 саастааҕар бочуоттаах инородец аатын ылбыт. Хаста да нэһилиэгин старостатынан талылла сылдьыбыт. 1912 с. сахалар съезтэригэр кыттыыны ылбыт. 1923 с. Бүтүн Саха сирин Сэбиэттэрин тэрийэр сийиэстэригэр делегат буолан кыттар. 1920-1926 сс. улууһугар народнай судьуйанан үлэлиир. 1927 с. кулаактанар. И.С.Говоров кыыһа Евдокияны кэргэн ылбыта.
Ксенофонтов Василий Никифорович - (? - 1944), Арҕаа Хаҥалас улууһугар 3-с Малдьаҕар нэһилиэгэр (Тиит Арыыга) төрөөбүт. Нөмүгүттэн төрүттээх Е.М.Кириллованы кэргэн ылан тоҕус оҕону атахтарыгар туруорбуттар. Ксенофонтов В.Н. Дьокуускайга уонтан тахса дьиэни туттарбыт уонна Арҕаа Хаҥаластан оттук уонна тутуу маһын тиэйэн киллэрэн, нэһилиэнньэ дьиэлэнэригэр көмөлөспүт. Өр сылларга бырааба чилиэнинэн үлэлээбит, биир кэмҥэ Арҕаа Хаҥалас кулубатынан талыллыбыт, саха интеллигенциятын үгүс бэрэстэбиитэллэрин кытары билсибит. Ксенофонтов В.Н. 1944 с. Дьокуускай куоракка өлбүтэ.
Широких Алексей Дмитриевич (1882-?) Арҕаа Хаҥалас улууһун Хахсык нэһилиэгэр төрөөбүт буолуон сөп. Идэтинэн учуутал. Нэһилиэгэр саҥа оскуола туттарбыта. 1917 с. ыла уобалас политическай олоҕор кыттар. Бааһынай-инородческай хамыыһыйа председателин солбуйааччы, Федералистар партияларын (Якутский трудовой союз федералистов) киин комитетын председателэ этэ. 1922 с. ыла Бүтүн Саха сирин Сэбиэттэрин I, II, IV, V съезтэрин делегата. Бастакы съезд тэрийбит Киин Ситэриилээх Комитетын солбуйар председателэ. I II III IV V съезтэр КСК-ын чилиэнэ. ССРС КСК Национальностар Сэбиэттэригэр талылла сылдьыбыта. Бүтүн Россиятааҕы Сэбиэттэр съезтэрин делегата. Олоҕо суоҕунан буруйданан, хаайылла сылдьыбыта.
Рязанскай Афанасий Петрович-Баппат (1873-1930) – Амма улууһун 3-с Чакыр нэһилиэгиттэн төрүттээх. Дьокуускайга реальнай училище 4 кылааһын бүтэрбит. 1912 с. Амма нэһилиэктэрэ Боотуруускай нэһилиэктэн арахсан, туспа улуус буолбуттарыгар, А.Рязанскай маҥнайгы кулубанан талыллыбыт. Сахалар 1912 с. съезтэрин кыттыылааҕа. Икки тылынан дэгиттэр суруйар дьоҕурдааҕа. 1921 с. буолбут ВЯОНУ сийиэһин кыттыылааҕа. Сэбиэскэй былааһы утарсааччы. Наркомзем чилиэнэ буолбута. 1929 с. тутуллар. Соловки лааҕырыгар утаарыллан иһэн, аара түрмэҕэ өлбүт. Уола Асклифеодот эмиграцияҕа Мукден куоракка өлбүтэ.
Болбуот, көлө - кыра норуот, бааһынай бэбиинэһин (повинность, эбээһинэс) көрүҥэ. Нуучча бааһынайдара, сахалар харчынан нолуок төлүүллэрин таһынан, дьиэ-уот, суол, о.д.а. бэбиинэстээхтэрэ. Олохтоохтор нэһилиэк сирин-уотун, суолун-ииһин көрөллөрүн таһынан, болбуот бэбиинэһин толороллоро, ол аата салалта, таҥара дьиэтин, суут үлэһиттэрин, полицейскайдар, эмчиттэр айаннарын көлөнөн хааччыйыах тустаахтара.
Исаакович Николай Федорович – Нил (1799-1874) – 1838 с. - 1853 с. диэри Иркутскай, Нерчинскэй, Дьокуускай архиепискоба. Миссионер. Сырдатааччы.
Архиепископ Иннокентий (Вениаминов) (1797-1879) - Сибиир, Дальнай Восток уонна Нуучча Америкатын биллэр миссионера, Синод чилиэнэ, лингвист-учуонай, этнолог, Нуучча географическай уопсастыбатын бочуоттаах чилиэнэ. 1853-1860 сс. Дьокуускай куоракка олорбута. Кини Синодтан көҥүллэтиитинэн, Саха уобалаһыгар туспа епархия арыллыбыта. Иннокентий Вениаминов манна олорор кэмигэр таҥара дьиэтигэр аан бастаан сахалыы тылынан сулууспа ыытыллыбыта, кини көҕүлээһининэн таҥара үөрэҕин кинигэлэрэ сахалыы тылбаастаммыттара, бастакы гражданскай кинигэлэр бэчээттэммиттэрэ.
Протоиерей Дионисий (Дмитрий Васильевич) Хитров (1818-1896) с. Рязань куоракка таҥара дьиэтин үлэһитин дьиэ кэргэнигэр төрөөбүтэ. 1840 с. Рязаннааҕы духовнай семинария богословскай наукаларга кууруһун бүтэрбитэ. 1841 с. Дьокуускай куоракка ананан кэлбитэ. Саха сиригэр 43 сыл олорбута. Бастаан таҥара дьиэлэригэр аҕабытынан, онтон духовнай семинария ректорынан үлэлээбитэ. 1867 с. Саха сирин епискобынан ананан, 1884 Уфатааҕы уонна Мензелинскэйдээҕи епискобынан үлэлии барыар диэри кэмҥэ үлэлээбитэ. Саха азбукатын уонна грамматикатын ааптара. 1857 с. Москваҕа баран, синод типографиятыгар сахалыы кинигэлэри таһаарбыта. Дионисий “Краткая грамматика якутского языка” диэн үлэтэ 1858 с. Москваҕа синодальнай типографияҕа бэчээттэнэн тахсыбыта. Лингвист, Императорскай Нуучча географическай уопсастыбатын чилиэнэ.
Скрыпицын Владимир Николаевич (1848-?) – Саха уобалаһын губернатора (23.04.1892-29.08.1903), дьиҥнээх статскай советник, Дьокуускай куорат бочуоттаах гражданина. Сир реформатын бырайыагын көҕүлээччи. Бу реформатын В.Н.Скрипицын сэттэ сыл бэлэмнээбитэ, ол курдук тойоттор съезтэрин тэрийбитэ, докумуон оҥоруутугар күбүөрүнэтээҕи статистическай комитет үлэһиттэрин уонна политсыылынайдар Н.А.Виташевскайы, Л.Г.Левенталы, И.И.Майновы көмөлөһүннэрбитэ. 1899 с. сири кылааһынан, сааһынан, эр киһитинэн, дьахтарынан араарбакка, дууһанан тэҥник түҥэтэр докумуону - «Инструкция о порядке уравнительного распределения в наслеге (или селении) земель между общественниками в соответствии с податным и повинностным платежами” диэни таһаарбыта. Интэриэстэрин күөмчүлэтэн, ити реформаны бөдөҥ сири бас билээччилэр утарбыттара, үгүстүк хотунан-соҕуруунан үҥсүбүттэрэ, онон Иркутскай генерал-губернатора А.Д. Горемыкин өйөөбөтөҕө. 1903 с. Сенат «Инструкцияны» көтүрбүтэ.
"Нэһилиэк иһигэр сири тэҥнээн түгэттэр унстуруксыа" - «Инструкция о порядке уравнительного распределения в наслеге (или селении) земель между общественниками в соответствии с податным и повинностным платежами” - Саха уобалаһын губернатора В.Н.Скрыпицын салалтатынан оҥоһуллубут докумуон. Реформа сүнньүнэн, нэһилиэк туһалаах сирэ бүтүннүүтэ 21 саастарын туолбут уонна бырааптара күөмчүлэммэтэх нэһилиэк олохтоохторугар барыларыгар түҥэтиллиэх тустааҕа. Үбүнэн төлөбүр суумата нэһилиэк паайын ахсаанынан тарҕаныахтааҕа. Губернатор санаатынан, бу дьаһал нэһилиэнньэ быста дьадайыытын тохтотуох, дьаһаах иэһин көҕүрэтиэх тустааҕа.
Аттыкылар, аттакылар (скопцы) — киһи төрүүр-ууһуур кыаҕын бохсор хайысхалаах религиознай фанатизм биир уустук көрүҥэ. Петр Первэй ыраахтааҕы саҕаттан аттакыларга кытаанахтык сыһыаннаһаллара. 1845 с. атырдьах ыйын 15 күнүнээҕи ыйааҕынан аттакылары Илин Сибиир тэйиччи сирдэригэр ыытар буолбуттара. Александр II саҥа ыраахтааҕылыырын утаатыгар Енисейскэй губерния Туруханскай кыраайыгар ыыталлара. Ол эрээри онно бурдук ыһарга сөптөөх сир суох буолан, 1854 с. Иркутскай генерал-губернатора Н.Н.Муравьев-Амурскай Саха сирин Алдан уонна Маайа өрүстэрин кытыыларыгар олохтуурга этии киллэрбитэ. Онон, 1856 с. ис дьыала миниистирэ аттакылары Саха уобалаһыгар олохтуурга быһаарыы ылбыта. Сектаннар 595 киһилээх бастакы бөлөхтөрө Саха уобалаһыгар аан бастаан 1861 с. кэлбитэ. Кинилэр Өлүөхүмэ куоратын чугаһыгар Спасскай, Троицкай сэлиэнньэлэргэ уонна Дьокуускай Мархатыгар олохтоммуттара. Аттакылар сири оҥорууга күүскэ үлэлэһэллэрэ, бурдук ыһыытыгар, оҕуруот аһын үүннэриигэ үрдүк ситиһиилээхтэрэ. Саха сиригэр аттакылар бүтэһик тобохторо 1930-с сс. суох буолбуттара.
Мазепа Иван Степанович (1639-1709) -государственнай уонна политическай деятель. 1704 с. Украина Запорожскай сэриилэрин гетмана. Андрей Первозваннай орденын кавалера. 1708 с. Хотугу сэриигэ Россия өстөөҕө - Швеция хоруола Карл XII диэки буолбута. Таҥнарыахсыт быһыытынан билиниллэн, ыраахтааҕыттан ылбыт туох баар солото, наҕараадата сууйуллубута. Карл XII Полтаваҕа кыайтарбытын кэннэ, Османскай империяҕа күрээбитэ уонна Бендеры куоракка өлбүтэ.
Андрей Войнаровскай (?—1740) - гетман Мазепа биир санаалааҕа этэ. Мазепа аатыттан Крым хаанын уонна Турция султанын кытары көрсүбүтэ. Мазепа өлбүтүн кэннэ кылгас кэмҥэ гетманынан талылла сылдьыбыта. 1716 с. Гамбурга тутуллубута, 1717 с. Саха сиригэр көскө ыытыллыбыта. Дьокуускайга 1740 с. өлүөр диэри олорбута. Декабрист К.Ф. Рылеев кини туһунан «Войнаровскай» (1824-25) поэманы суруйбута.
Чернышевскай Николай Гаврилович (1828-1889) — суруйааччы, публицист, литературнай кириитик, экономист, революционнай демократ, Саратов куоракка төрөөбүтэ. Петербурдааҕы университет историческай-филологическай факультетын бүтэрбитэ. 1853 с. «Современник», о.д.а. Петербурдааҕы сурунаалларга сотрудниктаабыта. 1862-1864 сс. Петропавловскай кириэппэс Александровскай равелиныгар хаайыллан олорбута. 1864-1871 сс. Александровскай, Усольскай заводтарга хаатыргаҕа сылдьыбыта. 1871-1883 сс. Саха сиригэр Бүлүүгэ сыылкаҕа олорбута. 1883 с. Астрахань куоракка көһөрүллүбүтэ. 1889 с. Саратов куоракка өлбүтэ.
Подбельскай Папий Павлович (1859-?) Оренбург күбүөрүнэтигэр аҕабыыт дьиэ кэргэнигэр төрөөбүтэ. Челябинскайдааҕы духовнай училищены, Троицкайга гимназияны бүтэрбитэ. Петербурдааҕы университекка үөрэнэ сылдьан, А.И.Желябов салалтатынан «Народная воля» куруһуокка дьарыктаммыта. 1881 с. үөрэх министрэ Сабуровы сирэйгэ охсон, хаайыллыбыта. Илин Сибииргэ биэс сылга көскө ууруллубута. Сыылкаҕа П.П.Подбельскай Е.П.Сарандовиһы кытары ыал буолан, үс оҕоломмуттара. Сыылкатын болдьоҕо бүтэн, дойдулаары, өрүс суола арылларын кэтэһэ сылдьан, Папий Подбельскай мэник буулдьаҕа табыллан өлбүтэ. Уола Вадим РСФСР почтатын уонна телеграбын народнай комиссара буола сылдьыбыта.
Крафт Иван Иванович (1861-1914) - 1907-1913 сс. Саха уобалаһын губернатора. Витебскэй күбүөрүнэ Двинскэй куоратыгар төрөөбүтэ. Саха сирин социальнай-экономическай уонна культурнай сайдыытыгар улахан кылаатын киллэрбитэ. Ол курдук «О колонизации Якутской области» (1907) бырайыак автора этэ, бастакы потребительскэй кооператив (1910) арыллыытын көҕүлээбитэ. Дьокуускайга тыа хаһаайыстыбатын куурустарын (1911) арыйтарбыта. Уобаласка сири оҥоруу, сүөһүнү иитии, ветеринарнай дьыала сайдыытыгар көмөлөспүтэ. Кини баһылыктаан олордоҕуна, Дьокуускайга телефон (01.10.1911), кинематограф киирбиттэрэ, телеграф уонна электрификация сайдыытын көҕүлэспитэ. Таас дьиэлэри тутуу түргэн тэтиминэн барбыта, оскуолалар, балыыһалар арыллыбыттара. фонтаннаах сквер баар буолбута. Кини көмөтүнэн Дьокуускайга Нуучча географическай обществотын салаата тэриллибитэ, библиотека уонна музей дьиэтэ тутуллубута. 1913 с. Енисей губернаторынан анаммыта. 1914 с. Петербурга өлбүтэ. Дьокуускай куорат бочуоттаах олохтооҕо.
Светлицкэй Константин Николаевич (1842-?) - 1885-1889 сс. Саха сирин губератора. Гродно губерниятыттан төрүттээх. Генеральнай штаб Николаевскай академиятын үөрэнэн бүтэрбит. 1884 с. диэри араас байыаннай дуоһунастарга үлэлээбит. 1885 с. уобалас губернаторынан анаммыт. Олохтоох нэһилиэнньэҕэ мөлтөх сабыдыаллаахтарын ыйан туран, уобаласка кэлэр сыылынайдар ахсааннарын кыччатары туруорсубут. Дьокуускайга үлэлиир сылларыгар оҕо приютун библиотекатын, дьиэтэ-уота суох дьоҥҥо аналлаах «Хонор” дьиэни (ночлежка) арыйтарбыт. 1889 с. Дьокуускай куорат бочуоттаах олохтооҕун аата иҥэриллибит. Ити сыл Иркутскай губернаторынан анаммыт. Москваҕа Скорбященскай манастыыр кылабыыһатыгар көмүллүбүт.
“Якутская окраина” – нууччалыы тылынан тахсыбыт политическай, общественнай уонна литературнай хаһыат. Редактордар – А.К.Новокрещенов, З.П.Чижик, бэйэтин бас билэр типографиятыгар бэчээттээн таһаарааччы - А.А.Семенов. Хаһыат 1912 с. от ыйыттан 1916 с. атырдьах ыйыгар диэри тохтуу-тохтуу тахсыбыт. Редакцияҕа сүрүннээн политсыылынайдар В.Д. Виленскэй-Сибиряков, П.Ю.Перкон, Н.Е.Олейников уо.д.а. үлэлээбиттэр.
Ушницкай Платон Афанасьевич (1881-1940) – үөрэхтээһини төрүттэспит саха бастакы интеллигеннэриттэн биирдэстэрэ. Дүпсүн улууһугар төрөөбүт. Дьокуускайга духовнай семинарияҕа уонна Казаҥҥа учуутал семинариятыгар үөрэммит. Казань куоракка үөрэнэр кэмигэр революция диэки санаалаах эдэр ыччат куруһуогар сылдьан, революционнай өйгө-санааҕа уһуйуллар. 1906 сыллаахха үөрэҕин ситиһиилээхтик бүтэрэн кэлэн, Дүпсүн, Нам улуустарын оскуолаларыгар учууталлыыр. Ушницкай - М.К.Аммосов бастакы учуутала. Тойоттор, баайдар батталларын, бастыҥ сири баһылаан олороллорун утарсан «Якутская жизнь”, “Якутская мысль” хаһыаттарга ыстатыйалары суруйара. Сир үллэһигэр (1929), бастакы үлэ табаарыстыбаларын уонна колхозтары тэрийиигэ көхтөөхтүк үлэлээбит.
Рууга – В.И. Даль “Быһаарыылаах тылдьытынан”, таҥара дьиэтин бас билэр сирэ, ходуһата. Таҥара суолугар иэс төлөөһүнү эмиэ маннык ааттыыллар.
Никифоров Дмитрий Михайлович-Дабайааҥкы (1883-1965) - «Саха саҥата» сурунаал бастакы редактора. Бороҕон улууһун I Лөгөй нэһилиэгэр төрөөбүт. Худуоһунньук уонна маҥнайгы идэтийбит муосчут быһыытынан биллэр. Бээрийэҕэ уонна Мүрүгэ церковнай-приходской оскуолаҕа үөрэммит. 21 сааһыгар Дьокуускай куоракка киирэн, дьиэ тутуутугар үлэлиир. 1907 с. миссионерскай оскуолаҕа үөрэнэ киирэр. 1909-1911 сс. К.И.Неустроев уонна А.И. Говоров диэн муосчуттары кытары Москва уобалаһыгар Сергиев-Посадка нуучча биллэр маастара И.С.Хрусталевка уһанарга, кыһарга уһуйуллаллар. 1917 с. Д.М.Никифоров мамонт муоһунан оҥорууга үөрэнэ Японияҕа барар. Токиоҕа биир ый буолаат, дойдутугар төннөн кэлэр. 1912-1914 сс. мамонт муоһуттан араас оҥоһуктары оҥорор бэйэтэ бас билэр мастарыскыайданар. Бу идэтинэн 1920-30-с сс. тахсыылаахтык үлэлиир. 1938 с. хаайылла сылдьыбыта. 1940 с. Дьокуускайга Ем.Ярославскай аатынан кыраайы үөрэтэр музейга үлэлиир. Д.М.Никифоров-Дабайааҥкы ССРС худуоһунньуктарын Союһун чилиэнэ этэ.
Игумнов Григорий Герасимович (1869-1941) – эргиэмсик. Вятка күбүөрүнэтиттэн төрүттээх. 1886 с. Дьокуускайга олорор улахан убайыгар Михаилга кэлбит. 1894 с. бэйэтэ кэтэх лааппы тэринэн, эргиэнинэн дьарыктанар. 1898 с. 2-с гильдиялаах атыыһыт буолар. 1905 с. Полицейскай уулусса 1№-гэр (билиҥҥи Ярославскай аатынан уулусса, Ил Түмэн Государственнай мунньаҕын дьиэтин турар сирэ) куоракка бастакы чааһынай кинигэ маҕаһыынын аһар. 1905-19 сс. Игумнов маҕаһыынын иһинэн Россия оччотооҕу бары хаһыаттарыгар, сурунаалларыгар уонна уус-уран, научнай, общественнай-политическай, үөрэх кинигэлэригэр сурутуу ыытыллара. 1920 с. маҕаһыын судаарыстыба бас билиитэ буолбут. Г.Г.Игумнов Киинбэчээт Губагентствотын сотруднигынан (1920), Политпросвет үлэһитинэн (1923), САССР СНК Обменпуунун сэбиэдиссэйинэн үлэлээбит. 1930-с сс. бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсан, 1935 с. Воронежскай уобаласка көһөр уонна онно 1941 с. өлбүт.
Гаврилов Кузьма Осипович (1890-1938) Мэҥэ улууһун Тараҕай нэһилиэгэр төрөөбүт. 1912 с. Реальнай училищены хайҕал суруктаах бүтэрбит. Эргиэн фирматыгар суоччутунан, суукка тылбаасчытынан үлэлээбит. 1918 с. “Холбос” потребительскай союһу тэрийбит. Тыа хаһаайыстыбатыгар сыһыаннаах «Саһыл ууһатыыта», «Чем удобрять почву», «Кролиководство», «Хайтах ас-таҥас уобсастыбатын үчүгэйдик көрүөххэ сөбүй» диэн брошюралары суруйбута. «Саха омук» уопсастыбаны тэрийсибит, кыраайы үөрэтэр салаа салайааччыта, тылбаас салаатын чилиэнэ. 1921 с. Саха сирин күбүөрүнэтин ревкомун састаабыгар партията суохтар ааттарыттан киллэриллибит. 1922-1926 сс. Москваҕа Центросоюзка үлэлээбит. 1926 с. “Холбоско” председателлиир. САССР Киин ситэриилээх комитетын чилиэнинэн, атыы-эргиэн наркомун эбээһинэһин толорооччунан талылла сылдьыбыт. 1933 с. Москваҕа «Союзпушнина», «Союззолотопродснаб» тэрилтэлэргэ экономиһынан үлэлээбит. 1938 с. кулун тутарга сымыйанан буруйданан, хаайыллар. Балаҕан ыйын 15 күнүгэр ытыллар.
Сахалар съезтэрэ 1912 с. атырдьах ыйын 25 - балаҕан ыйын 2 күннэригэр буолбута. Съезкэ Илин-Хаҥалас, Арҕаа-Хаҥалас, Нам, Боотуруускай, Амма, Мэҥэ, Бороҕон, Байаҕантай, Дүпсүн улуустарыттан, Өлүөхүмэ, Бүлүү уокуруктарыттан уонна Дьокуускайтан 45 делегат уонна губернатор анал көҥүлүнэн ыҥырыллыбыт Саха уокуругун ыспыраабынньыга Н.Л.Ходалевич кыттыбыттара. Итини таһынан Е.М.Егасов, Н.О.Кривошапкин, Р.Ф.Кулаковскай, Е.М.Молотков, Е.Д.Николаев, С.А.Новгородов, В.Х.Слепцов курдук саха дьонугар биллэр-көстөр 39 киһи ыҥырыллан сылдьыбыта. Съезд кыттыылаахтара мунньах председателинэн В.В.Никифоровы кистэлэҥ куоластааһынынан биир санаанан талбыттара. Кини көҥүллээн, съезкэ ким баҕалаах сылдьар кыахтаммыта. Онон, куоракка үөрэнэр саха ыччатыгар мунньахха сылдьар, истэр кыах бэриллибитэ. Председатель көмөлөһөөччүтүнэн А.Е.Капитонов, П.Н.Сокольников уонна суруксуттарынан А.Е.Кулаковскай, Р.И.Оросин, П.И.Слепцов талыллыбыттара. Съезкэ саха норуотун олоҕун оччотооҕу тыын боппуруостара дьүүллэһиллибиттэрэ: 1. Романовтар династияларын 300 сылын бэлиэтээһин; 2. Романовтар династияларын 300 сылынан эҕэрдэлии барар дьону талыы; 3. Нэһилиэнньэ сутааһынын уонна иэскэ киириитэ; 4. Олохтоох нэһилиэнньэ сири туһаныыта. Маны тэҥэ съезд эбии маннык боппуруостары көрбүт: 1. Дьокуускайдааҕы реальнай училище үөрэнээччилэригэр ыраахтааҕы нэһилиэнньигин аатынан истипиэндийэ балаһыанньатын бырайыагын уларытыы туһунан; 2. Дьокуускайдааҕы реальнай училищеҕа параллельнай кылаастары аһыы наадатын туһунан; 3. Сибиири үөрэтэр уобсастыба иһинэн этнографическай салааны олохтооһун туһунан; 4. Кумалааннары харайыы туһунан; 5. Мамонт муоһуттан уонна атын да матырыйаалтан уһанарга аналлаах мастарыскыайдары тэрийэргэ үбү булуу туһунан; 6. Сахалар олорор дьиэлэрин тупсарыы туһунан. Съезд реальнай училищеҕа параллельнай кылаастары аһарга, үөрэх бары тэрилтэлэрин дьадаҥы төрүттээх, кыаммат үөрэнээччилэригэр анаан 24 араас стипендияны олохтуурга ылыммыт уонна губернатортан 1909-1912 сс. сут-кураан түмүгэр эбиллибит олохтоох нэһилиэнньэ иэһин соторго көрдөспүт. Съезд Санкт-Петербурга Романовтар династияларын 300 сылынан эҕэрдэлии уонна кыһалҕалары туруорса барар Саха сирин делегациятын састаабыгар Д.И.Слепцову, П.Н.Сокольниковы, А.Е.Капитоновы уонна кинилэргэ сүбэһитинэн, суруксутунан В.В.Никифоровы талбыта. Ыстатыйаны Тылбааччыт диэн псевдонимынан В.В. Никифоров суруйбут.
Сокольников Прокопий Нестерович (1865-1917) – Боотуруускай улууһуттан төрүттээх сахаттан бастакы быраас, уопсастыба диэйэтэлэ. Чурапчы икки кылаастаах училищетын бүтэрэн баран, дьокуускайга прогимназияҕа үөрэммит. 1899 с. Москва универститетын бүтэрбит. Лев Толстойу кытары 1899-1901 сс. суруйсубута. 1910-1913 сс. Чурапчы балыыһатыгар үлэлии сылдьан, балыыһа дьиэтин туттарбыт. Романовтар династияларын 300 сылын бэлиэтээһиҥҥэ Саха сирин депутациятын чилиэнин быһыытынан кыттыыны ылбыта.
Капитонов Андриан Егорович (1886- 1928?) - Өлүөхүмэҕэ олохтоох баай тойон, кулуба. Дьокуускай куоракка классическай прогимназияны бүтэрбит. Бочуоттаах мировой судьуйа. Юрист быһыытынан ситиһиилээхтик үлэлээбит, ол иһигэр бэдэрээтчиктэр интэриэстэрин көмүскээбит. Колчак кэмигэр Өлүөхүмэ уокуругун земскэй управатын бэрэссэдээтэлэ. Сахалар сийиэстэригэр бэрэссэдээтэли солбуйааччынан талыллыбыт. Романовтар династияларын 300 сылын бэлиэтиир депутацияҕа чилиэнинэн талыллыбыт. Ол эрээри туох эрэ төрүөтүнэн барбатах.
Оросин Роман Иванович (1892-1922) – Тааттаттан төрүттээх интеллигент, уопсастыба диэйэтэлэ. Нэһилиэгэр уонна улууһугар суруксутунан үлэлээбитэ. 1917 с. «Көҥүл» сойууһу тэрийсибитэ. Федералистар патрияларын, «Саха аймах» уопсастыба чилиэннэрэ этэ. 1923 с. тахсыбыт «Ааҕар кинигэҕэ» тылбаастара, кэпсээннэрэ киирбиттэрэ. 1920 с. Губревком сиргэ салаатын чилиэнинэн, сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ. 1920 с. «Оруоһун сааҕыбара» диэн дьыалаҕа күтүрэнэн, Саха сирин тас өттүгэр көскө утаарыллар. 1922 с. Томскай куоракка ис тиибиттэн өлбүтэ.
Ырыа Ылдьаа - Кононов Илья Платонович (1875-1939) Чурапчы улууһун Чакыр нэһилиэгэр Хонду уонна Таатта үрэхтэр икки ардыларынааҕы Тараҕай алааска үөскээбит. Лыҥкынас куоластаах, уран тыллаах импровизатор ырыаһыт, хоһоонньут быһыытынан биллибит. Ырыа Ылдьааны биир дойдулааҕа С.С. Яковлев-Эрилик Эристиин дьиэтигэр ыҥыран ылан, элбэхтик олоҥхолоппут, «Буура Дохсун» олоҥхотун киниттэн истибит. Ырыа Ылдьаа инитэ Манньыат Баһылай кыра кыыһа Аммаҕа Алтан нэһилиэгэр Власий Ноев диэн киһиэхэ кэргэн тахсан ыал буолбут. Кинилэртэн саха биллэр мелодиһа, норуот тапталлаах ырыаһыта Валерий Ноев төрөөбүт. Ырыа Ылдьаа бииргэ төрөөбүт балта Амма киһитигэр эргэ тахсыбыт. Кинилэртэн төрөөбүт Устин Нохсоороп саха норуотун биир уһулуччулаах артыыһа, олоҥхоһута уонна ырыаһыта буолбута.
Эверстов Николай Тимофеевич-Кытаайап уола (1862-?) Мэҥэ Мэлдьэхсититтэн төрүттээх. Тулагыга олохтоох баай киһи. 1879 с. прогимназияны бүтэрбит.Биир кэмҥэ Мэҥэ улууһун кулубатынан талылла сылдьыбыт. 1900 с. Тулагыга бурдугу ыһар улахан хаһаайыстыба тэринэ сылдьыбыт. 1919 с. үүт ферматын тэрийэ сылдьыбыт. 1921 с. революцияны утарар үлэтин иһин икки сыл кыһалаҥ үлэҕэ ууруллубут. 1922 с. муус устар 16-27 күннэригэр И.Строд этэрээтэ Эверстов уһаайбатыгар хорҕойбут үрүҥнэри кытары сэриилэһиитэ гражданскай сэрии историятыгар “Эверстов дьиэтин таһынааҕы кыргыһыы” диэн аатынан биллэр.
Черных Петр Никодимович-Якутскай (1882-1933) Охотскай уокуругар Инскэй сэлиэнньэтигэр төрөөбүтэ. 1894 с. уол ийэтин уонна балтын кытары Дьокуускайга көһөн кэлбиттэр. Духовнай училищеҕа, онтон семинарияҕа үөрэммит. Куорат кэнсэлээрийэтигэр суруксутунан үлэлиир сылларыгар сыылынайдары кытары чугастык билсибит. 1909 с. Н.Е.Олейников редакциялааһынынан “Тихие струны” диэн ааттаах хоһооннорун хомуурунньуга тахсыбыта. “Саха саҥата” сурунаалга анаан “Кыһын”, “Саас кэлиитэ”, “Сологуб ырыата” диэн хоһооннору сахалыы суруйан бэчээттэппитэ. 1925-1928 сс. тахса сылдьыбыт “Якутские зарницы” сурунаалы төрүттэспитэ. А.Ф.Бояровы кытары кыттыһан, П.Ойуунускай “Кыһыл Ойуунун” тылбаастаабыта.
Олейников Николай Ефимович Бодойбо куоракка төрөөбүт. Омскайга фельдшерскэй оскуолаҕа үөрэммит. 1902 с. РСДРП кэккэтигэр киирбит. Иркутскайга социал-демократическай тэрилтэҕэ кыттыытын иһин буруйданан, 1908 с. Саха сиригэр сыылкаҕа кэлбит. Идэтинэн биэлсэр. Н.Олейников “Ленский край” диэн күн аайы тахсар хаһыат редакторынан үлэлээбитэ. 1908 с. В.В. Жаров чааһынай типографиятыгар “Первый литературный сборник в Якутске”, Яков Розеноер “По камере”, Петр Драверт “Ряды мгновений” хоһооннорун хомуурунньуктарын бэчээттэтэн, атыыга таһаарар. 1913-16 сс. “Ленские волны” уус-уран публицистическай сурунаалы тэрийэн бэчээттэппитэ. Н.Е.Олейников “Вокло” диэн псевдонимынан илии баттаан суруйара. 1915 сыллаахха “Библиографический указатель статей, напечатанных в “Якутских епархиальных ведомостях” ыйынньыгы таһаарбыт.
Гаврил Васильевич Никифоров-Манньыаттаах уола (1871-?) – Илин Хаҥалас улууһун тыыллыма нэһилиэгиттэн төрүттээх.1 гильдиялаах атыыһыт, меценат. Лена көмүстээх бириискэлэригэр түүлээҕинэн уонна этинэн эргиммит.
Яков Фёдорович Санников (1844-1908) Усуйаанаҕа төрөөбүт. Аатырбыт айанньыт Яков Санников төрөппүт сиэнэ. Иккис гильдиялаах атыыһыт, айанньыт. 1886 с. доктор Бунге экспедициятыгар, 1894 с. Ляхов арыыларыгар барон Э.Толль Ф. Нансеҥҥа анаан аһылык ыскылаатын тутарыгар көмөлөспүт. Ол үтүөтүн үрдүктүк сыаналаан, Швеция хоруола Оскар туруорсуутунан Наукалар Академияларын икки кыһыл көмүс мэтээлинэн наҕараадаламмыта. 1886 сыллаахха Швеция правительствотын кыһыл көмүс мэтээлин ылар чиэскэ тиксибитэ.
Оросин Константин Григорьевич (1858-1903) Тааттаҕа төрүт-уус баай ыалга төрөөбүт. Бар дьонугар ырыаһыт-тойуксут, олоҥхоһут, аһыныгас майгылаах, баттыгаһа суох киһи быһыытынан биллибит. Бэйэтин дьиэтигэр-уотугар биллэр ырыаһыттары, олоҥхоһуттары мунньан ырыаны, олоҥхону суруйар үгэстэммит. Политсыылынайдар Э.К.Пекарскай, В.М.Ионов, Н.А.Виташевскай, В.Ф.Трощанскай өрүү киниэхэ сылдьаллара, доҕордоһоллоро. 1895 с. Э.К.Пекарскай көрдөһүүтүнэн "Дьулуруйар Ньургун Боотур" олоҥхону суруйан биэрбит. Үлэ «Образцы народной литературы якутов» ъхомуурунньукка, онтон кэлин 1947 с. Г.У.Эргис көрүүтүнэн туспа кинигэнэн бэчээттэнэн тахсыбыта. Ытык Күөл таҥаратын дьиэтин аҕыраадатын иһигэр көмүллүбүт.
“Устав об управлении инородцев Сибири” 1822 с. от ыйын 22 күнүгэр М.Сперанскай салалтатынан оҥоһуллубута. Устаап атын омуктары чыыннаахтар атаҕастааһыннарыттан араҥаччылыыр уонна хааһынаҕа улахан барыһы киллэрэр инниттэн «туора урдустары” салайыыны бэрээдэктиир сыаллаах этэ. Устаап балаһыанньаларынан, Сибиир норуоттара үс бөлөххө арахсаллар: олохтоох, көс олохтоох уонна хаамаайылар. Сахалар, буряттар, алтаай уонна минусин биистэрэ, остяктар уо.д.а. “көс олохтоох” биистэр, оттон эбээннэр, эбэҥкилэр, юкагирдар уонна чукчалар “хаамаайыларга” киллэриллибиттэр. Устаап балаһыанньата 1822-1825 сылларга Саха уобалаһыгар ылыллыбыта. Устаап Олунньутааҕы революцияҕа диэри тутуһуллубута.
Слепцов Афанасий Спиридонович - Нам улууһун Бөтүҥ нэһилиэгиттэн төрүттээх. Сылгы, ынах сүөһүнэн байбыт. Аттакылартан үөрэнэн, сэлиэһинэй, ньэчимиэн үрдүк үүнүүтүн ситиспит, нэһилиэгэр маҥнайгы миэлиҥсэни туттарбыт. Улахан уола Тараах Слепцов 1923 с. олунньутугар сэбиэскэйи утарар сааҕыбарга олоҕо суох күтүрэнэн Е.М. Егасовтааҕы, С.П. Барашковтааҕы кытары бииргэ ытыллыбыт. Афанасий Спиридонович кыыһа Елизавета Слепцова А.И. Софронов маҥнайгы таптала этэ. Иккис уола Василий (1944 с. полковник чыыннаах өлбүт), кыра кыыһа Мария Афанасьевна - Аҕа дойду сэриитин кыттыылаахтара.
Слепцов Петр Петрович (1865-1920) Баайаҕаттан төрүттээх. Церковнай-приходской оскуоланы бүтэрбит. 1903-1904 сс. нэһилиэгэр кинээстээбит. 1909-1912 сс. Байаҕантай улууһун кулубатынан талыллан үлэлээбит. Уолаттара Михаил уонна Василий 1922 с. буолбут повстанческай хамсааһыҥҥа кыттыбыттар. Амнистия кэннэ М.П.Слепцов-Отоороп Совнарком сэкэритээрэ, Саха суругун Сүбэтин уонна Литературнай-тылбаастыыр хамыыһыйа чилиэнэ, 1 сүһүөхтээх оскуолаҕа учуутал этэ. 1928-1933 с. Соловецкай лааҕырга олорон, болдьоҕун толору боруостаан төрөөбүт дойдутугар төннүбүтэ. Василий эмиэ көскө утаарыллыбыт, ол кэннэ дойдутугар эргиллэн кэлбит.
Иван Алексеевич Степанов-Ньалыас Уйбаан – Саһыл нэһилиэгин кинээһэ, 1912-1915 сс. Байаҕантай улууһун кулубата. Күүһүнэн-уоҕунан, айанньытынан аатырбыт. 1913 с. Романовтар ыраахтааҕылаабыттара 300 сылын туолуутугар аналлаах мэтээлинэн наҕараадаҕа түһэриллибит. Кыаммат-түгэммэт биир дойдулаахтарыгар үгүстүк көмөлөспүт, тулаайахтары ииппит амарах санаалаах киһи быһыытынан биллэр. 1925 с. бандьыыттары эйэлэһиннэрэр хамыыһыйаҕа сирдьитинэн киирэн, А.Е.Кулаковскайы кытары Өймөкөөҥҥө сылдьыспыт.
Софронов Василий Иванович (1882-1928) – Боотуруускай (Таатта) улууһуттан төрүттээх биллиилээх учуутал, суруйааччы А.И.Софронов улахан убайа. Чурапчы биир кылаастаах народнай училищетын, онтон салгыы реальнай училищены бүтэрбитэ. Үлэтин 1904 с. Кириэс Халдьаайы оскуолатыттан саҕалаабыта. Кэлин Чычымах, Чөркөөх, Ытык Күөл оскуолаларыгар ситиһиилээхтик үлэлээбитэ. 1925 с. кулун тутар 3 күнүгэр РКП (б) уонна космомол Тааттатааҕы ячейкалара бэйэлэрин холбоһуктаах мунньахтарынан В.И.Софроновы Үлэ Герой оҥорорго уураах таһааран туруорсубуттар.
Пихтин Митрофан Васильевич Дьокуускай куоракка уезтааҕы училищены бүтэрбит. Дьокуускай куорат Дууматын чилиэнэ, меценат. А.И.Громова күтүөтэ. Громова Иркутскайга баар Атыытын дьиэтин баһылыга. Дьокуускай куоракка дьахтар гимназиятын арыйыыны көҕүлээбит. 1897 с. дьиэ кэргэнин кытары Москва куоракка көһөн, түүлээҕинэн эргинэр дьаарбаҥкаларга үлэлэспит. 1908 с. Нуучча географическай уопсастыбатын Илин-Сибирдээҕи салаатын чилиэнэ буолбут. 1916 с. Дьокуускай куорат бочуоттаах олохтооҕун аата иҥэриллибит.
Готовцев Пантелеймон Егорович (1856-1920) Байаҕантай улууһугар Хаҥалас нэһилиэгэр төрөөбүт. 1874 с. Дьокуускай уобалаһын управатыгар суруксуттаабыт. 1888 с. быыбарынай, 1906-1911 сс. Хаҥалас нэһилиэгин кинээһэ эбит. Байаҕантай нэһилиэгин бастакынан үөрэппит, чинчийбит. Кини бу чинчийбит матырыйаалын Сибиряковскай экспедиция (1849-1896) кыттыылааҕа политсыылынай Л.Г.Левентальга биэрбит. П.Е.Готовцев 1914-1918 сс. аан дойду I сэриитигэр Саха сирин аатыттан көмөлөһөр уопсастыба чилиэнэ. Тандаҕа церковнай-приходской оскуоланы астарбыт. Э.К.Пекарскай саха тылын тылдьытын оҥороругар улаханнык көмөлөспүт. Кини хомуйбут, муспут үһүйээннэрэ уонна сэһэннэрэ Г.В.Ксенофонтов, Д.И.Дьячковскай-Сэһэн Боло научнай үлэлэригэр киирбиттэр. П.Е.Готовцев – сахалар I съезтэрин делегата.
Тимофеев Николай Иванович (1864-1941) – Сунтаар улууһун II Нөөрүктээйи нэһилиэгиттэн төрүттээх. Сунтаар народнай училищетын маҥнайгы выпускнига (1875-1878). Улуус суруксутунан үлэлээбит. 1899 с. - II Нөөрүктээйи нэһилиэгин кинээһэ. Улуус суруксута буола сылдьыбыт. 1907 с. Иркутскай генерал-губернаторын Махтал суругунан уонна Станиславскай лиэнтэлээх үрүҥ көмүс мэтээлинэн наҕараадаламмыт. 1905-1908 сс. - Сунтаар улууһун кулубата. Бүлүү өрүһүнэн эргиэнигэр анаан “Сынок” борокуоту аан бастаан сырытыннарбыт. Суруйааччы М.Н.Тимофеев-Терешкин аҕата.
Оонньуулаах Уйбаан - Кулаковскай Иван Елисеевич (1865-1921) Боотуруускай улууһун 2-с Дьохсоҕон нэһилиэгиттэн төрүттээх. А.Е.Кулаковскай бииргэ төрөөбүт убайа. Сахалыы “Дьээ-буо” ырыалары ыллыырынан, тойугу туойарынан биллибит. Кини “Сайын кэлиитэ”, “Таатта ырыата” о.д.а. ырыалардаах. 1913 с. саҥа тэриллибит Таатта улууһун кулубатынан талыллыбыт. И.Е.Кулаковскай нэһилиэнньэттэн сиэртибэ хомуйан, улуус быраабатын, фельдшерскэй пуун, икки кылаастаах училище дьиэлэрин туттарбыт. 1921 с. күһүн Чурапчы Амматыгар кыһыллар кыыллыы сэймэктээн өлөрбүттэр.
Новгородов Семен Андреевич (1892-1924) Боотуруускай улууһун 2-с Хатылы нэһилиэгиттэн төрүттээх. Чурапчы оскуолатыгар үөрэммит, 1905 с. Дьокуускайдааҕы реальнай училищеҕа киирбит. Училищетын ситиһиилээхтик бүтэрэн баран, Бүлүүтээҕи түөрт кылаастаах училищеҕа үлэлиир. 1913 с. Петербурдааҕы университет Илиҥҥи факультетыгар үөрэнэ киирэр. С.А.Новгородов В.М.Ионов оҥорбут буукубаарын төрдүттэн уларытарга, тупсарарга ылсан үлэлиир уонна 1917 с. балаҕан ыйыгар «Сахалыы сурук-бичик» диэн буукубаары Н.Е.Афанасьевтыын латыын алпабыытынан бэчээттэтэн таһааран, төрөөбүт тылы оскуолаҕа үөрэтиигэ олук уурар. Университекка үөрэнэр сылларыгар Э.К.Пекарскай «Саха тылын тылдьытын» оҥоруутугар бэрт элбэҕи көмөлөһөр. 1923 с. үөрэҕин ситиһиилээхтик бүтэрэн, Илиҥҥи тыллары чинчийэр институкка үлэҕэ киирэр. «Бастааҥҥы сурук-бичик» (1922), «Сурук-бичик» (1923) үөрэнэр кинигэлэри уонна «Ааҕар кинигэни» (1923) таһаартарар. Кини 1924 с. соһумардык өлбүтэ.
Сосин Тит Егорович (1887-1941) Мэҥэ улууһугар Моорук нэһилиэгэр төрөөбүт. Дьокуускайга икки кылаастаах учуутал оскуолатын бүтэрэн баран, 1907 с. биэлсэр оскуолатыгар үөрэнэ киирбит. Үөрэҕин бүтэрэн баран, Амма, Булуҥ, Таатта, Нам, Өлүөхүмэ, Мэҥэ-Хаҥалас улуустарыгар үлэлээбит. Сосин Т.Е. доруобуйа харыстабылын туһунан сахалыы суруйууну саҕалаабыт. Кини 7 кинигэни сахалыы тылынан бэчээттэппит. 1913 с. «Куһаҕан ымынах» диэн бастакы кинигэтэ тахсыбыт. 1918 с. саҕалаан, Сосин Т.Е. Абалаах күөлүн уутун уонна бадараанын үөрэппит. Маннык сыаллаах-соруктаах 1923 с. Абалаах күөлүгэр экспедиция тэрийбит. 1935 с. муус устар ыйга Т.Е.Сосин Абалаахха курордунан эмтээһини тэрийэр сыаллаах үлэтин саҕалаабыт. Кылгас кэм иһигэр эмтиир куорпуһу уонна алта олорор дьиэни туттарбыт, ити сыл атырдьах ыйын 5 күнүгэр Абалаахха грязелечебница аһыллыбыт. 1925-1928 сс. Саха Республикатын доруобуйа харыстабылыгар наркомун солбуйааччы.
Игнатьев Александр Яковлевич (?-1927) Таатта Тыараһатыгар төрөөбүтэ. Литературнай-тылбаастыыр хамыыһыйа (1924-1925 сс.) сэкэритээринэн үлэлээбит. Бэйэтин кэмигэр суруналыыс, тылбаасчыт, хоһоонньут быһыытынан биллибит. Сорох айымньылара, тылбаастара үөрэх кинигэлэригэр бэчээттэммиттэр. Суруйбут хас да пьесатыттан “Тыа дьахтара” түөрт оонньуулаах пьесата Д.Большев режиссердааһынынан 1925 с. сэтинньи 8 күнүгэр Народнай театр сценатыгар турбут. Сүрүн оруоллары Р.И.Кардашевскай, М.Константинов, М.Е.Федорова, Т.П.Местников уо.д.а. оонньообуттар. Народнай театр туруорууларыгар суфлер быһыытынан эмиэ кыттыыны ылара.
Порядин Афанасий Семенович (1870-1956) Мэҥэ улууһун Моорук нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Дьокуускайга миссионерскай оскуолаҕа үөрэнэ сылдьыбыт. Төрөөбүт нэһилиэгэр суруксуттаабыт. Мэҥэ салалтатыгар быыбардаммыт кулуба эбит. Сэбиэскэй кэмҥэ колхуостаах. 1925 сылтан саха кэпсээннэрин, таабырыннарын, остуоруйаларын, олоҥхолорун суруйан, саха фольклорун хомуйааччы быһыытынан киэҥник биллибитэ.
Ксенофонтов Гаврил Васильевич (1888-1938) суруйбута сабаҕаланар. Г.В.Ксенофонтов, саха учуонайа, политическай, общественнай деятэлэ, Арҕаа Хаҥалас улууһун 4-с Малдьаҕар нэһилиэгэр төрөөбүт. 1906 с. Дьокуускайга реальнай училищены, 1912 с. Томскайдааҕы университет юридическай факультетын бүтэрбит. 1913-1917 сс. Дьокуускайга адвокатынан үлэлиир сылларыгар куорат общественнай уонна культурнай олоҕор көхтөөхтүк кыттыбыт. Саха сиригэр земство хамсааһынын салайааччыта уонна көҕүлээччитэ буолбут, "Якутский трудовой союз федералистов" диэн национальнай демократическай партияны тэрийбит. 1919 с. политикаттан тэйбит, науканан дьарыктаммыт. 1920-1922 сс. Иркутскайдааҕы университекка преподавателлиир. 1923-1926 сс. Дьааҥы, Бүлүү уокуруктарынан, Красноярскай кыраайынан, Хакасиянан, Арҕаа Бурятиянан научнай экспедицияҕа сылдьан матырыйаал хомуйбут. Г.В.Ксенофонтов кэлин Иркутскай, Димитров куораттарга олорон, научнай үлэнэн утумнаахтык дьарыктаммыт. «Урааҥхай сахалар», «Эллэйаада», о.д.а. үгүс элбэх киэҥник биллэр, уһулуччу үрдүктүк сыаналанар үлэлэрдээх. Г.В. Ксенофонтов 1938 с. муус устар 22 күнүгэр онно суох буруйдааһыҥҥа олоҕуран хаайыллар. Ити сыл атырдьах ыйын 28 күнүгэр ытыллар. 1957 с. атырдьах ыйын 22 күнүгэр реабилитацияламмыт.
Слепцов Петр Алексеевич-Былахы уола Мэҥэ улууһун Тараҕай нэһилиэгэр төрөөбүт. Учуутал үөрэхтээх. Үрүҥнэр өрө турууларыгар кыттыбыт. Амнистия кэнниттэн үөрэх кинигэлэрин оҥорууга кыттыспыт. Үгүс кэпсээннэрэ, тылбаастара 1923 с. тахсыбыт “Ааҕар кинигэҕэ”, 1924, 1925, 1926 сс. тахсыбыт «Сана суол” үөрэх кинигэлэригэр киирбиттэр. Н.Е.Афанасьев үөрэх кинигэлэрин оҥоруу туһунан ахтыытыгар кинини саамай бастыҥ үлэһитинэн билинэр. Уус-уран айымньыларыттан “Өрүүнэ кыыс” кэпсээнэ “Чолбон” сурунаалга 1927 с. 7-с нүөмэргэ бэчээттэммит. Научнай Киин архыыбыгар кини 1925 с. ыам ыйыгар В.Л. Серошевскай кэпсээннэрин нууччалыыттан сахалыы тылбаастаабыт тэтэрээтэ баар. Холбоно сылдьар тэтэрээттэргэ ыраас каллиграфическай буочарынан симэ суруллубут. Тэтэрээт таһыгар “Перевод на якутский с русского П. Слепцова. Тарагайский наслег Мегинского улуса. 1925 г. Май” диэн суруктаах. Тылбаасчыт В.Серошевскай “Хаайыылаах” кэпсээнин 1-40 сирэйдэргэ, «Таҥараҕа сиэтимэ” айымньыны 41-64 сирэйдэргэ сирэйдэргэ суруйбут. Атын тэтэрээт таһыгар “Вацлав Серошевскай (Серко). Якутские рассказы. “Уоруллубут уол”. Украинский парень” диэн суруктаах. Маны таһынан кини В.И. Ленин “Ыччат Союһун соруктара” үлэтин сахалыы тылбаастаабыта биллэр.
Скрыбыкин Николай Николаевич 1876 с. Арҕаа Хаҥалас 1 Одуну нэһилиэгиттэн төрүттээх, кинээс Кулады Ньукулай уола. Скрыбыкин Н.Н. түүлээҕинэн эргинэр атыыһыт быһыытынан биллэрэ. Куоракка маҕаһыынааҕа, хас да куортамҥа биэрэр дьиэлээҕэ, бэйэтин дьиэтэ Аппа уҥуор (Залокка) баара. Кыра үөрэхтээх. Сэбиэскэй былаас бастакы сылларыгар баайа бүтүннүү туордаммыт. Кэргэнинээн биир иитэр уоллаахтара.
Харитонов Трофим Егорович-Доропууска Байаҕантай (Томпо) улууһуттан төрүттээх. Дьадаҥы уол ийэтинээн куоракка киирэн, сатабыллаах өйүнэн биллэр атыыһыт буолбут. Борокуот атыылаһан, эргиэнин кэҥэппит. Икки уолламмыт. Сэбиэскэй былаас сылларыгар сонордооһуҥҥа түбэспит.
Колодезников Павел Степанович (1873-1943) – Бороҕон улууһун кулубата. Өлтөх нэһилиэгиттэн төрүттээх. Романовтар династиялара ыраахтааҕылаабыта 300 сылын чиэһигэр өйдөбүнньүк мэтээлинэн наҕараадаҕа түһэриллибит. Сэбиэскэй былаас кэмигэр кулаактаммыт. Кэлин Дьокуускай куоракка киирэн тутууга үлэлээбит. Үс оҕолоох.
Белолюбскай Матвей Митрофанович-Маппый суруксут Хаҥалас улууһун кумахтаах Маалтаанытыттан төрүттээх. Үһүс хос эһэтэ Софрон Сыранов эбитэ үһү. Үөрэхтэнэн, Маҥаныга кинээс Я.Капитоновка суруксуттаабыт. Манна ыал буолан, түөрт оҕоломмут. Бүлүү, Нам, Кэбээйи улуустарын кэрийэ сылдьан, дьон үҥсүүтүн, араас дьыала-куолу кумааҕытын толорбут.
Корякин Иннокентий Никифорович Арҕаа Хаҥалас Таалаҕа олохтоох Никифор Корякин ииппит уола. Иннокентий Никифорович Бэрдьигэстээххэ революция иннинэ таҥара дьиэтин туттарбыт, сэбиэскэй былаас маҥнайгы сылларыгар оройуон (Горнай) тэриллиитин туруулаһан, «Автономная Якутия” хаһыакка элбэх ыстатыйаны бэчээттэппит. Бандьыыттарга бородууктанан көмөлөстө диэн Туруханскай кыраайга көскө утаарыллыбыт. Дойдутугар эргиллэн кэлэн, «Красная Якутия” санаторийга өр сылларга бухгалтердаабыт. Кэргэнэ Нам биллэр баайа А.С.Слепцов кыыһа, Алампа маҥнайы таптала Елизавета этэ.
Сивцев Степан Ефимович-Ыстапааһа кулуба (1850-1920-с сс. бүтүүлэрэ) – Нам улууһун Хатыҥ Арыы нэһилиэгиттэн төрүттээх. 1892-1894, 1897-1899, 1902-1904, 1911-? сс. улуус кулубатынан талыллан үлэлээбит. 1912 с. сахалар сийиэстэрин кыттыылааҕа. Кулубалыыр кэмнэригэр улууһугар баар көс тоҥустары аччыктааһынтан, өлүүттэн быыһыыр үлэни тэрийбит, Нам улууһун балыыһатын, Нам икки кылаастаах училищетын тутуутун саҕаласпыт үтүөлээх-өҥөлөөх. 1892 с. уобалас күбүрүнээтэрин Махтал суругунан, 1893 с. үрүҥ көмүс анал бигилэҕинэн, 1895 «За усердие» диэн Станиславскай лиэнтэлээх үрүҥ көмүс мэтээлинэн наҕараадаламмыт.
Сивцев Егор Ионович-Маалыкай Нам Хатыҥ Арыытыттан төрүттээх. Дьадаҥы төрүттээх эрээри, сытыы-хотуу буолан, эргиэнинэн дьарыктанан, байбыт. 1916 с. Дьокуускай куоракка сэтинньигэ буолбут тойоттор мунньахтарын кыттыылааҕа. 1925 с. ыалдьан өлбүт. Сэбиэскэй былаас сылларыгар баайа-дуола туордаммыт, дьиэтэ-мала “Кыһыл Ынахсыт” колхоз бас билиитигэр бэриллибит. 1915 с. туттубут кэтэх дьиэтэ өр сылларга оскуола буолан турбута, билигин - уопсай дьиэ. Кыыһа Балбаара ыал буолан, үс оҕоломмут.
Ларионов Михаил Прохорович-Биэс уола буолуон сөп. Кини Хаптаҕайга Олом Күөлүгэр олохтооҕо. 1896 с. Саха сирин депутациятыгар киирсэн, Николай II коронациятыгар бара сылдьыбыт. Дьокуускайга Набережнай (Чернышевскай) уулуссаҕа сиэдэрэй оҥоһуулаах дьиэлээҕэ. Бэрт сымнаҕас, баттала суох тойон быһыытынан биллэрэ. 1930-с сс. кулаактааһыҥҥа түбэһэн баран, Амма Наахаратыгар аймахтарыгар тахсан олорон өлбүт.
Ларионов Кирилл Николаевич - Илин Хаҥалас улууһун II Тыыллыма нэһилиэгин кинээһэ, Илин Хаҥалас улууһун кулубата. Ини-бии Ларионовтартан обургулара. Огдураан диэн сиргэ төрөөн олорбуттар. 1901 c. Хаптагай уонна II Дьөккөн нэһилиэгин старосталара К.Ларионов уонна У.Егоров сири тэҥнээн түҥэтиигэ ситиһиилэрин иһин генерал-губернатор А.Д.Горемыкинтан күндү таастарынан киэргэтиллибит биһилэҕинэн уонна ытарҕанан наҕараадаламмыттара биллэр. Кирилл Николаевич сахалар 1912 сыллааҕы сийиэстэрин кыттыылааҕа. Нэһилиэгэр оскуола арыллыбытыгар попечитель быһыытынан үгүс көмөнү оҥорбут. Кэлин икки хараҕа суох буола кырдьан олорон, кулаактааһыҥҥа түбэһэн, куолаһа быһыллыбыт. Олорбут дьиэтэ кэлин медпункт буолбут.
Ларионов Михаил Николаевич-Мэхээлискэ - Илин Хаҥалас улууһун II Тыыллыма нэһилиэгин кинээһэ, биллэр баай. Революция иннинэ убайын кытары бурдук ыһар киэҥ бааһыналаахтара, үгүс оттуур сири бас билэллэрэ. Түннүк Анна диэн сиргэ баар дьиэтин 1900 с. арыллыбыт Хаптаҕайдааҕы церковнай-приходской оскуолаҕа туран биэрбит. Икки уоллааҕа, үс кыыстааҕа. Кыра уола Н.М.Ларионов Бочуот Знага орденнаах үтүөлээх учуутал этэ. Орто кыыһа Саша Саха театрын артыыһа Н.Гоголевка кэргэн тахсыбыт.
Антипин Иван Прокопьевич 1878 с. Илин Хаҥалас улууһун 2-с Наахара нэһилиэгэр төрөөбүт. Дьокуускайга прогимназияны бүтэрбит. I гильдиялаах атыыһыт. Бочуоттаах инородец. В.Н.Ксенофонтов күтүөтэ. Г.В.Никифоров-Манньыаттаах уолун кытары Дьокуускай куоракка уонна хоту улуустарга хас да маҕаһыыннаахтара. Москва, С-Петербург куораттарга, кыраныысса таһыгар сылдьыталаабыт. Сэбиэскэй кэмҥэ Якутторг Индигиирдээҕи салаатын сэбиэдиссэйинэн үлэлээбит. 1928 с. тутуллан хаайыллыбыт.
Бурцев Григорий Петрович-Кириисэ суруксут (1888-?) – үөрэхтээх, ааттаах ырыаһыт, сытыы-хотуу, орто баай киһи. Бороҕон улууһун Бэрт Ууһун нэһилиэгиттэн төрүттээх. Г.В.Ксенофонтовы кытта билсэр эбит. “Урааҥхай-сахалар” 1 томугар кини тылыттан хас да үһүйээн киирбит. Бэрт-Ууһун нэһилиэгин библиотекатын сэбиэдиссэйэ Слепцова К.Ф. (1947 сыллаах төрүөх) Кириисэ суруксут куоракка мунньахха сылдьарын туһунан кырдьаҕастар кэпсииллэрин истибит. Кини 8 улуус мунньаҕар кыттыбыт буолуон сөп диэн сабаҕаланар Местников Андрей Гаврильевиһы-Өндөрөй суруксуту кытта 1931 сыллаахха Новосибирскай диэки Татарскай республикаҕа сыылкаҕа барбыт, сиэмэни үүннэрэр совхозка үлэлээбит.
Местников Андрей Гаврильевич-Өндөрөй суруксут (1883-1948) – Бороҕон улууһун суруксута Мөһүнньүкүөп, Хабырылла суруксут диэн ааттарынан норуокка киэҥник биллэр Местников Гаврил Андреевич улахан уола. Аҕата Хабырылла суруксуттан үөрэнэн ааҕар, суруйар буолар. Бахсыга церковнай-приходской, онтон Дьокуускайга духовнай оскуолаларга үөрэнэр. Нам улууһуттан Александра Иннокентьевна Ядрееваны кэргэн ылар, 3 уол, 1 кыыс оҕолоохтор. Өлтөх нэһилиэгэр суруксутунан үлэлиир, 1916 с. кинээһинэн талыллар. Сэбиэскэй былаас сылларыгар улууска салайар үлэҕэ сылдьар: УИК чилиэнэ, тутуу улуустааҕы комиссиятын бэрэссэдээтэлэ, 1926 с. нэһилиэнньэ биэрэпиһин боломуочунайа, “Ыраас олох” уопсастыба салайааччыта. 1929 с. кулаак диэн буруйданан, сүөһүтүн, баайын конфискациялыыллар, быраабын быһаллар. Кини партия КСК үҥсүү сурук ыытар, онон 1930 с. буруйдуур уураах көтүллэр. Ол эрээри 1931 с. сайын Дьокуускайга киирэ сырыттаҕына, тутан хаайыллар. Тохсуо буолан Новосибирскайга Татарскай республикаҕа сыылкаҕа бараллар. Үөрэхтээх, сытыы-хотуу, сатабыллаах буолан, биригэдьииринэн сылдьар. Үчүгэйдик үлэлээн, соруоктарын кылгаппыттар. 1934 с. балаҕан ыйын 1 күнүгэр дойдутугар эргиллэн кэлэр. А.Г. “Билет ударника” киниискэтин билигин ыччаттара уура сылдьаллар. НКВД саһаан кэрдиитигэр биригэдьиирдиир. Сэрии сылларыгар Суоттуга оскуолаҕа счетоводунан, онтон детдомҥа бухгалтерынан үлэлиир. Кини норуот тылынан уус-уран айымньытын хомуйан сурукка киллэрэр идэлээх эбит. Уола Семен ТЛИНЧИ директора Шуб Т.А. кытта билиһиннэрэр. Онон ТЛИНЧИ фольклор хомуйааччы корреспонденынан ылыллан таһаарыылаахтык үлэлиир. Ол курдук кини Доҕойууһа Мөҥөйүүһэ, Майаҕатта Бэрт Хара, Уһуктаах Сэмэн уо.д.а. тустарынан норуот номохторун, остуоруйалары сурукка киллэрэр, Өксөкүлээх Өлөксөйү кытта Булуҥҥа сырыыларын туһунан ахтыы суруйар. Мантан 2 номох “Саха фольклора” хомуурунньукка бэчээттэммит. А.Г.Местников хомуйбут матырыйаалыттан Г.В.Ксенофонтовка биэрбитэ биллэр.
Лазарев Николай Константинович (1800-?) - Дүпсүн улууһугар Тэбиик нэһилиэгэр төрөөбүт. 1827 сыллаах биэрэпискэ сурулларынан, 27 саастаах, кэргэнэ суох, Өлүөхүмэ уокуругар көмүс бириискэтигэр үлэлии сылдьар. Кини онтон кыаҕыран кэлбит буолуон сөп. Кэлин биллэр атыыһыт буолар. Дүпсүҥҥэ туттарбыт 3 тиһиликтээх ыскылаата билигин да турар, оттон маҕаһыынын дьиэтэ 1960-с сылларга диэри баарын кэлин көтүрбүттэр. Дьокуускайга аппа уҥуор (Залог) кэлин 2№ аптека буолбут дьиэҕэ олорбут. Кини соҕотох уолун биир кыыһын ыччаттара хос эһэлэрин туһунан архыып докумуоннарын хомуйа сылдьаллар.

Ылгын эмээхсин[биики-тиэкиһи уларытыы]

Родоначальница клана Скрябиных ,найдена могила 1938 году в археологической раскопке Якутского краеведческого музея в местности Холболоох селе Бахсы Чурапчинского улуса 46.48.246.92 15:10, 6 Бэс ыйын 2023 (UTC)[хоруй]