Куһаҕан айыыны оҥорума

Куһаҕан айыыны оҥорума диэн этии үчүгэйи айыылар элбииллэригэр тириэрдэр. Киһи оҥорор быһыылара икки аҥы; үчүгэй уонна куһаҕан диэн арахсалларыттан куһаҕан аҕыйаатаҕына үчүгэй элбиирин биллэрэр.

Куһаҕаны айыы, оҥоруу эбэтэр алдьатыы оҥорорго ордук түргэнинэн, дөбөҥүнэн, элбэх өйү-санааны, үлэни-хамнаһы эрэйбэтинэн, оҕо олору оҥорорго урутаан үөрэнэн хаалыан сөп. Куһаҕаны элбэхтик оҥорор кыра оҕо куһаҕан майгылаах диэҥҥэ кубулуйар кыахтааҕын өй-санаа, таҥара үөрэҕэ быһаарар. Оҕо куһаҕаны оҥорорун үтүө санаалаах төрөппүттэр тохтотоллор, атыҥҥа аралдьыталлар, маннык оҥорор табыллыбат диэн этэллэр, бу курдук, мин курдук үчүгэйи оҥор диэн үөрэтэллэр.

«В элитной школе порезали мальчика» диэн ыстатыйаҕа 15 саастаах уол оскуолаҕа, кылаас иһигэр бииргэ үөрэнэр оҕотун быһаҕынан анньыбытын туһунан суруллунна. (1,5). Бу ыар буруйу оҥоруу урут ханна да оҥоруллубатах быһыы, саҥаны айыы буоларынан оҕолору иитиигэ, үөрэтиигэ элбэх боппуруоһу үөскэтэрин ханна да билбэтэҕэ буолан хааллардылар.

Ол боппуруостар манныктар:

1. Төрөппүт буруйа төһө улаханый?

2. Оскуола, директор буруйдаах дуу, тоҕо, бу уол оскуолаҕа быһахтаах сылдьарый?

3. Урут маннык быһыыны оҥорбута дуо?

Оҕо бу ыар буруйу оҥорбутугар ким буруйдааҕын булуу, бу боппуруоһу дьон-сэргэ билиитигэр таһааран дириҥник үөрэтии эрэ маннык быһыылар салҕанан баралларын тохтотор кыахтааҕын туһаммакка сабан, хаалларан кэбистилэр.

Маҥнайгы икки боппуруоска эппиэттэри биһиги «Кут-сүр үөрэҕэ» үлэбититтэн булуохха сөп. Оҕону кыра эрдэҕинэ сыыһа үөрэтэн, атаахтатан кэбиһии содулун, бу үлэбитигэр арыйбыппыт. Бу үлэҕэ ити буолбут быһыыны ырытыыбытын үһүс боппуруостан саҕалыырбыт ордук олохтоох курдук.

Бу ырытар быһыыбыт урут ханна да буола илик быһыы, хайа да оҕо үөрэнэр кылааһыгар бииргэ үөрэнэр оҕотун быһаҕынан анньыбыта иһиллэ илик этэ. Бу быһыыбыт саҥаны айыы, дьон, киһи билбэтин, оҥорботун оҥоруу буолар. «Ай» диэн өйдөбүлтэн тахсар, оҕо саҥаны айыыта буолар быһыы. Арай куһаҕан буолан тахсарынан хара айыы буолар. Киһи билбэт, оҥорбот быһыытын оҥоруу саҥаны айыы, айыыны оҥоруу эрээри, үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсыахтарын сөп..

Yөрэнэ сылдьар кэмигэр олус бэрээдэктээх оҕо, бу ыар буруйу аан маҥнай оҥорбут. Дьон оҥорбот олус ыар быһыыларын оҥорон кэбистэ. Ол аата олус куһаҕаны, хара айыыны оҥордо.

Эдэр, сааһын ситэ илик оҕо оҥорор быһыытыгар өйү-санааны үөрэтээччилэр, таҥара үлэһиттэрэ ордук улахан оруолу ылаллар. Өй-санаа үөрэҕэ киһи оҥорор быһыытын барытын табатык, ханнык да халыйыыта, буккуйуута суох чуолкайдык быһаарара эрэйиллэр.

Көҥүлүнэн, ол аата «үүнэ-тэһиинэ» суох барбыт көлүөнэттэн дуоннаах туһа саха омугар тахсар кыаҕа суох. Сыыһа-халты туттунан эрдэ өлөн хаалбатахтарына, арыгыга ылларан хаайыы дьоно буолар эдэрдэр хайа да омугу сайыннарбаттар. Омук эр дьонун ахсааннара аҕыйааһына сыыйа симэлийэн барыытыгар тириэрдэрин билбэтэҕэ буоларбыт хомолтолоох.

Эдэр киһини айыыны оҥор, "айыы үчүгэй" диир үөрэх элбэх сыыһалардааҕын биһиги дакаастаан «Чолбон» сурунаалга суруйбуппут. (2,70).

Өй-санаа сыыһа үөрэҕин оскуолаҕа үөрэтэр, айыыны оҥор, бэйэҥ айыы буол диэн этэр, оннук өйү-санааны тарҕатар дьону төрөппүттэр оҕолоро уратыны, дьон оҥорботторун оҥорон араас дьыалаҕа иҥиннэхтэринэ эбэтэр хаайыыга түбэстэхтэринэ булан улахан эппиэтинэһи сүктэриэхтэрин, сууттатыахтарын сөп.

Эдэр киһини айыыны оҥор диэн үөрэтии киһи билбэтин, уратыны, дьон оҥорботторун оҥор диэн кигии, киксэрэн, тэптэрэн биэрии буолар. Эдэр киһи ити үөрэҕи тутуһан туох эмэ оһуобайы, дьон оҥорботторун оҥоро сатаабыта табыллыбатаҕына, олус куһаҕан быһыы буолан хаалыан сөбүн, ити быһыы бигэргэтэр. Кыыс оҕолор айыыны оҥорор санаалара элбээһиниттэн кыыстарын харыстаабат буоллулар.

Бу уол сахалар таҥараларын үөрэҕин тутуһан «Айыыны оҥорума» диэн үөрэххэ үөрэтиллибитэ эбитэ буоллар итинник ураты куһаҕан быһыыны оҥоруо суоҕа этэ. Киһи өйө-санаата сайдыытын сахалар таҥараларын үөрэҕэ атын үөрэхтэрдээҕэр табатык быһаарарын аахсыбакка сылдьарбыт эдэр дьоммут итинник быһыылары элбэхтик оҥороллоругар тириэрдиэн сөп.

Оҕо иитиитигэр төрөппүттэр ылар оруоллара ураты үрдүгүн биһиги «Кут-сүр үөрэҕэ» үлэбитигэр арыйбыппыт. Оҕо өйө-санаата сайдыытыгар аан маҥнайгы билбит билиитэ ордук дириҥник иҥэр, ийэ кутун үөскэтэр уонна уларыйара олус уустук, саҥа үгэһи үөскэтиннэҕинэ эрэ кыаллар. Төрөппүт оҕото улаатан кэмэ кэлэн истэҕинэ хойутаппакка эрэ бары билиитин оҕотугар иҥэрдэҕинэ, оҕотун бэйэтин курдук өйдөөх-санаалаах оҥорор кыахтаах.

Улаатан иһэр оҕо өйө-санаата аһара барбатын туһугар аналлаах хааччахтаах буолара ирдэнэр. Сахалар таҥаралара ити хааччаҕы тус-туспа арааран, оҕо улаатан иһэр өйө-санаата сайдыытыгар сөп түбэһиннэрэн бу курдук оҥорор:

1. Оҕо кыра эрдэҕинэ «Аһара барыма» диэн хааччах аһара ытыыры, мэниктиири, ону-маны ыһары, алдьатары тохтотор.

2. Оҕо улаатан истэҕинэ «Айыы диэмэ», «Айыыны оҥорума», диэн хааччахтар куһаҕан тылы тыллаһыма, киһи оҥороруттан атыннык оҥорума, куһаҕан буолуо диэн үөрэтэллэр, киһи быһыылаах киһи буола улаатарын хааччыйаллар, тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорорго ыҥыраллар.

3. Улахан киһи олоҕун устата «Киһи быһыытын кэһимэ», «Киһиттэн таһынан быһыыланыма», «Сиэри тутус» диэн хааччахтары куруук тутуһа сырыттаҕына эрэ олоҕун киһи быһыылаахтык олорон түмүктүүр кыахтанар.

Киһи уһун үйэтин тухары аналлаах өй-санаа хааччахтарын, сиэри тутуһа эрэ сырыттаҕына киһи быһыытын аһара баран сыыһаны-халтыны, куһаҕаны оҥорон кэбиспэккэ олоҕун киһи быһыылаахтык олорор кыахтанар. "Айыы үчүгэй" диэн сымыйалаан этии оҕо сиэри тутуспатын, таһынан барарын үөскэтэрин төрөппүттэр билиэхтэрэ этэ.

Олох уопутун иҥэриммит төрөппүттэр оҕо киһи буолуу үөрэҕин баһылыы илигинэ саҥаны оҥорорун, айарын кэтээн көрөллөр. Эдэрдэр саҥаны, киһи билбэтин оҥоро сатыыллара олус элбэх. Кинилэр оҥорор саҥалара барылара үчүгэйи оҥоруу буолбаттарын холобурун элбэҕи булуохха сөп.

Соҕуруу Африка дойдутугар эдэр уолаттар саҥаны айаннар түргэнник сылдьар поезтар үрдүлэригэр тахсан араас үҥкүүлэри толорор буоллулар. Бу олус кутталлаах үҥкүү. Сотору сотору кэлэн ааһар электрическэй токтаах проводтартан аһаран эбэтэр хаптайан биэрэн истэххэ эрэ табыллар. Икки уол соторутааҕыта уокка оҕустаран өлбүттэр. Уолаттар арыгы иһэн эбэтэр ханнык эмэ оту-маһы буруолатан тардан бараннар бэйэлэрин ураты кыахтарын көрдөрө сатыыллара итинник айаннааһыннары оҥороллоругар тириэрдэр. (3).

Олох үөрэҕэр ийэлэрин быһаччы салайыытынан уонна куруук баарыттан, үтүгүннэрэн иһиитинэн уолаттардааҕар кыргыттар үгэстэргэ быдан дириҥник үөрэнэллэр. Кинилэр куһаҕан быһыыга ыллараллара урукку кэмҥэ уолаттардааҕар букатын аҕыйах этэ.

Саҥаны оҥор, айыыны оҥор диэн сыыһа үөрэтии кэлин кэмҥэ оннооҕор кыргыттарбытыгар кытта тиийэн эрэриттэн куһаҕан быһыылары оҥороллоро эбиллэн иһэр. Аныгы кыргыттар урукку үйэ кыргыттарынааҕар туох уратылаахтарын ааҕан таһаарыы, бу үөрэх туохха тириэрдэн эрэрин быһаарар:

1. Оскуола саастаах кыргыттар үксүлэрэ табаах тарда, пиибэ, арыгы иһэ үөрэннилэр.

2. Кыргыттар араас күрэхтэһиилэргэ барыларыгар, ол иһигэр охсуһууларга кытта кытталлар.

3. Ыга тутар таҥаһы таҥналларыттан ийэ буолар дьоҕурдарын сүтэрэн эрэллэр, айыыны оҥорор санаалара элбээн кыыстарын харыстаабаттар.

Нууччалар билигин кэлэн ахсааннара лаппа аҕыйаан эрэриттэн көмүскэнэ сатаан кыыс оҕону иитии-үөрэтии олох былыргытын курдук барарыгар баҕараллара элбээн иһэр. Айыы буол, айыыны оҥор диэн үөрэх эдэр дьону туохха ыҥырарын, ханна тириэрдэрин оннооҕор атын, нуучча омук киһитэ Виктор Скрипин билэн суруйа сатыыр. (4,12). Бу үөрэх оҕону иитиигэ улахан буортуну оҥорорун биһиги үөрэхпит министерствота, учуонайдарбыт, салайааччыларбыт да билбэттэрэ ордук хомолтолоох.

Оҕолор туруктаах өйдөөх-санаалаах буола улаатыыларыгар арай төрөппүттэр оҕолорун туһугар кыһанар, харыстыыр күүстэрэ көмө буолан, бу сыыһа хайысхалаах үөрэҕи көннөрүүгэ кыттыһар кыахтаахтар. Аһара нууччалары үтүктүбүт үөрэхпит министерствотын үлэһиттэрэ, суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ бары, үчүгэйи уонна куһаҕаны араарыыга буккуллан сылдьаллар.

Баар-суох оҕобут киһи билбэтин, урут оҥоруллубатаҕы оҥорон, саҥаны арыйан, айыыны оҥорон онно-манна түбэстэҕинэ, бу сыыһа, айыыны оҥор диэн үөрэх дьайыыта тиийэн кэлэрин билэр кыахтанарбыт, "айыыны оҥор" диэн сымыйа үөрэх куһаҕана кэлэрин билэрбитин хойутатан кэбиһэр. Эдэр оҕолор элбэх куһаҕан быһыылары оҥороллоро элбээбитэ өй-санаа үөрэҕин дьайыыта хойутаан кэлэрин дакаастыыр. Онтон төрөппүттэр өй-санаа үөрэҕэ эрдэлээн, оҕо кыра эрдэҕинэ иитиллэн, үөрэтиллэн бэриллиэхтээҕин умнан сылдьарбыт куһаҕан.

Өй-санаа үөрэҕин төрүттэрэ Сир-дойду сүрүн тутулуктарынан халбаҥнаабат гына тутулла сылдьаллар. Сахалар «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиилэрэ Күн, Сир уонна планеталар тутулуктарын быһаарарын таһынан өй-санаа сайдыыта эмиэ икки өрүттээҕин арыйар. Итэҕэл үөрэҕэ эмиэ икки өрүттээҕиттэн таҥара үөрэҕэ эрэ оҕо сайдан иһэр өйүн-санаатын таба суолунан салайар кыахтааҕыттан сахалыы таҥара үөрэҕин сайыннарыы эрэйиллэр.

В.И.Ленин коммунизмы тутар үөрэҕэ оччотооҕу кэмҥэ олус улахан саҥаны арыйыы, айыы буоллаҕына, билигин өй-санаа сайдыытын халыйыытын үөскэтэн Сэбиэскэй Сойуус үрэллиитигэр тириэрдибититтэн сыыһата биллэн, суолтата мөлтөөтө. Бу саҥаны айыы ыар содулуттан, үс көлүөнэ дьон уларыйбыттарын кэнниттэн Россия дьонун үлэлэрэ-хамнастара ыһыллан олороллорун тэҥэ, ахсааннара аҕыйаан иһэр. Айыыны оҥоруу куһаҕана хойут биллэн тахсарыттан өйдөөх-санаалаах дьон айыыны оҥоруох инниттэн сэрэниэ, харыстаныа этилэр.

Туһаныллыбыт литература.

1. Газета «Эхо столицы». 6 октября 2006 г. стр. 5.

2. «Чолбон» сурунаал. 8 / 2006.

3. НТВ. Чрезвычайное происшедствие – 17 октября 2006 г.

4. Газета «Московский комсомолец в Якутии» 17-24 августа 2005 г.