Сымыйа
Сымыйа диэн олох көрдөбүллэригэр сөп түбэспэт албын быһаарыылар ааттаналлар.
Кырдьык уонна сымыйа “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэллэриттэн дьон үксэ кырдьыгы тутуһар буоллахтарына аҕыйах да буоллар хаһан баҕарар сымыйыаччылар бааллар. Үгүс уустук боппуруостар кырдьыктара сымыйалара субу кэмҥэ ситэ биллибэттэриттэн олох сорох боппуруостарын таба быһааран туһаныы уустуктары үөскэтэр.
Сымыйалааһын бэйэтэ киһи оҥорор быһыыта буоларынан икки өрүттээх:
1. Билбэт буолан сымыйалааһын. Төһө эмэ кэминэн кырдьык биллэн тахсыар диэри сымыйалыы сылдьыахха сөп.
Кырдьыгы булуу уустугуттан дьон аан маҥнай үчүгэйдик иһиллэр сымыйаны итэҕэйэн кэбиһиэхтэрин сөп. Улуу Өктөөп өрө туруута кыайбыта уонна салайар былааһы дьадаҥыларга, үлэһиттэргэ биэрэн баран “Коммунизмы тутуоххут”, бары-барыта босхо буолуо диэн сымыйалаабыттара 74 сыллар кэннилэриттэн сымыйата дьэ биллэн тахсан бу былаас эйэлээхтик уларыйбыта.
Дьадаҥылар, үлэһиттэр былааһы ылыылара олус улахан саҥаны айыы буоларынан бары саҥаны айыылары “үчүгэйдэр”, биһиги “үчүгэйбит” диэн сымыйа үөрэҕи тарҕаппыттара.
2. Билэ-билэ сымыйалааһын. Киһи бэйэтигэр үчүгэйи оҥостор санаатыттан сымыйалыы сылдьыан сөп.
Тыл үөрэхтээхтэрэ саха дьонугар “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэх былыргыттан баарын билэ-билэ билигин да “айыы үчүгэй” диэн сымыйалыы сылдьаллар. (1,24).
Сахаларга “аньыы” диэн тыл баар диэн этэллэрэ, суруйаллара олус улахан сымыйа. Сахаларга “аньыы” диэн тыл былыр да суоҕа, билигин да суох буолара өй-санаа көрдөбүллэригэр сөп түбэһэр. Бу “аньыы” диэн тылы сэбиэскэй былаас кэмигэр өй-санаа үөрэҕин боппут кэмнэригэр айыы диэн тылы үчүгэй эрэ оҥоро сатааннар бэйэлэрин сыыһаларын саптынаарылар тыл үөрэхтээхтэрэ булан киллэрбиттэрэ. Оччотооҕу кэмҥэ мааныламмыт тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар, учуонайдар, нууччалары быһалыы үтүктээччилэр ол сыыһаны көннөрбөккө билигин да салҕаан иһэллэр.
Киһи оҥорор быһыылара хаһан баҕарар икки өрүттэнэн тахсаллара хаһан да уларыйбат. Киһи оҥорор быһыылара хаһан баҕарар үчүгэй, туһалаах эбэтэр куһаҕан, туһата суох, буортулаах буолан тахсыахтарын сөп. (2,16).
Тугу эмэ оҥоруох инниттэн, эрдэттэн бу үчүгэйи оҥоробун диэн этинии бэйэтэ сымыйалааһын буолан тахсар. Айыыны оҥоруу аан маҥнай үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана биллибэт уратылаах. Кэлин төһө эрэ кэминэн бу быһаарыллан таҕыстаҕына аны куһаҕан буолан хаалыан сөп.
Сахалар бу уратыны билэллэриттэн, киһи оҥорор быһыылара үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсалларын быһааран айыы диэн тыл икки өрүттээх өйдөбүллээх. Бу быһаарыы хаһан да уларыйыа суоҕа. Айыы диэн тыл “ыы” диэн ытааһын дорҕоонунан бүтэрэ куһаҕана элбэҕин биллэрэр. (3,31).
Айылҕаны, сири-дойдуну, дьону, кыыллары, көтөрдөрү, үөннэри айыы таҥара айбыта диэн этии таһы-быһа сымыйа. Аныгы үөрэҕи-билиини баһылаабыт дьону итинник этэн албынныы сатааһын сиэрэ суох быһыы буолар.
Кырдьык хаһан баҕарар кыайар. “Кырдьык үрдүгэр сымыйа ыттыбат, арыы үрдүгэр уу дагдайбат” диэн өс хоһооно хаһан да уларыйбат. Олох салгыы баран истэҕинэ көрсүө, сэмэй, үлэни-хамнаһы кыайар, оҕолорун киһи быһыылаах буолууга кыра эрдэхтэриттэн иитэр дьон ахсааннара эбиллэн “айыы үчүгэй” диэн ол-бу айыыны оҥоро сатыыр, сыыһа-халты туттуналлара элбэх дьону хайаан да баһыйыахтара.
Туһаныллыбыт литература
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Каженкин И.И. “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума”. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 152 с.
2. Каженкин И.И. Үрүҥ айыы буолуу. - Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2006. - 88 с.
3. Каженкин И.И. Дорҕооннор өйгө-санааҕа дьайыылара. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я) "Бизнес-инкубатор", 2013. - 108 с.