Албыннаама
Албыннаама диэн сымыйалаама, ону-маны була сатаан дьону бутуйума диэн этэр сахалар үөрэхтэрэ.
Оҕо кыра, саҥа улаатан эрдэҕинэ улахан киһи, төрөппүттэрэ эппиттэрин барытын ыраас мууска ылынар, ийэ уонна аҕа бэйэлэрин үөрэхтэрин, этиилэрин хардарыта хатылаан, чиҥэтэн, дьиппинитэн биэрдэхтэринэ, хайаан да маннык буолуохтаах диэн халбаҥнаабат чахчынан ылынар, итэҕэйэр уонна толоро сылдьарга үөрэнэр. Оҕо бу үөрэҕэ быһалыы ийэ кутугар уурулларынан, иҥэринэн, үйэтин тухары биллибэккэ эрэ дьайа, оҥорор быһыытын хонтуруоллуу сылдьар.
Оҕону кыра, билбэт, өйө-санаата өссө ситэ илик диэн албыннааччылар олус улахан куһаҕаны оҥороллор. Оҕо албыны итэҕэйэн, ылынан кэбиһэн баран кэнники ол санаатын, хайы-үйэҕэ үөскээбит үгэһин уларытара олус уустугуран тахсыан, кэлин сыыһа үөрэппит дьону бэйэлэрин букатын итэҕэйбэт, тугу да эппиттэрин ылыммат буолан хаалыан сөп.
Оҕону сымыйалаабакка, албыннаабакка кыра эрдэҕинэ үөрэтиллэр. Оҕону хаһан да албыннаама, киниэхэ сымыйалаама, баары баарынан кэпсээ, төһө кыаҕа тиийэринэн өйдүөҕэ уонна эйигин бэйэтэ хаһан да албынныа суоҕа.
Сымыйа, албын, халлаантан ылан байар, ыһар-тоҕор туһунан остуоруйалары кэпсээн оҕо өйүн-санаатын буккуйума, аны олору дьиҥнээхтик итэҕэйэн баайы-малы ыскайдааччы, бэлэми, «халлаантан түһэри» кэтэһээччи киһи буола улаатан хаалыаҕа.
Сымыйа, албын, бары барыта хантан эрэ аптаабыт курдук баар буолан хааларын итэҕэйэ үөрэммит оҕо улааттаҕына, өйө-санаата туруга суох буолар. Аптаах остуоруйаларга бары барыта олус түргэнник, этэн баран эҕирийиэх иннинэ баар буола охсоро, оҕо санаатыгар туох барыта олус түргэнник оҥорулларын курдук өйү-санааны иҥэрэн кэбистэҕинэ кини олоҕор эмиэ тиэтэйэр, тугу эмэ оҥороору гыннаҕына ыксыыр, тулуйбат киһиэхэ кубулуйар.
Оҕону да, дьону да куруук албынныы сылдьыы хаһан да кыаллыбат. Биир эмэ түбэлтэҕэ син-биир түбэһэн, биллэн хаалар. Атыттар албынньыт киһини аны итэҕэйбэт, «халлаан кэпсээннээх» диир кэмнэрэ кэллэҕинэ албынньыт улаханнык ночоотурар, аата-суола түһэр.
Биир обургу уол күөлгэ харбыы сылдьан ууга түспүтэ буола оонньоон, араастаан далбаатана, тимирэ-тимирэ күөрэйбитэ буола сылдьан «Ууга түстү-үм!» «Быыһааҥ!»- диэн хаһыы бөҕөтүн түһэрбитигэр дьон сүүрэн кэлэн быыһыы сатаабыттар, тыы булан устан киирбиттэр. Онтон уоллара күлэ-күлэ умсан тахсыбытыгар албыннаппыттарын билэн, хомойон тарҕаспыттар.
Сотору кэминэн уол харбыы сылдьан кырдьык тимирэн барбыт уонна «Быыһааҥ!»- диэн хаһыытыы сатаабытыгар ким да кэлэн быыһаабатах. Уол онно тимирбит.
Бу ууга түһэ оонньоон дьону албыннаабыт оҕо туһунан Суорун Омоллоон суруйбут кэпсээнэ олус туһалаах. Ыраах харбаан тиийэн баран «Быыһааҥ! Тимирэн эрэбин!» диэн хаһыытаан дьону куттаан баран «Оонньоотум» диэбит уол дьэ дьиҥнээхтик тимирээри гынан хаһыытаан дьону ыҥыра сатаабытыгар ким да кэлэн быыһаабакка тимирэн хаалбыта сымыйалаабат, албыннаабат буолууга олох кытаанах үөрэҕэ буолар.
«Дьону албынныыр - куһаҕан айыы буолар. Кэлин бэйэҕэр тиийиэҕэ» дииллэр сахалар. Бу кыра кэпсээн төһө да кылгаһын иһин албыннааһын киһиэхэ уонна атын дьоҥҥо хайдах дьайарын, өйгө-санааҕа туох уларыйыыны киллэрэрин дириҥник быһаарар.
Албыннааһын төһө суолталаах дьайыыны оҥороруттан көрөн кыра, суолтата суох уонна киһи олоҕор уларытыыны киллэрэр буоллаҕына, улахан диэннэргэ арахсар.
Албыннаан, сымыйалаан биирдэ эмэ, баҕар туһаныахха сөп буоллаҕына, куруук албынныы сылдьыы хаһан да кыаллыбат. Киһи оҥорбут дьыалалара, кимэ да буоллаллар син-биир дьоҥҥо биллэн тахсаллар. Ким да итэҕэйбэт буолан хааллаҕына, бу албынньыт киһи улаханнык ньочоотурар, дьонтон туоратыллар.
Государствобыт перестройка кэнниттэн хаттаан тэриллэн олоҕун булуутугар баайы-малы үллэстиигэ араас тэҥэ суох сыһыаннаһыылар үөскээтилэр. Ордук харбас дьон улаханнык туһанан хаалбыттарыттан сэдиптээн мас көнө, көрсүө, сэмэй, үлэһит киһини аанньа ахтыбат буолуу үөскээтэ. Ол барыта албын-көлдьүн быһыы үчүгэйин, туһалааҕын курдук кылгас кэмнээх да буоллар сымыйа өйдөбүлү дьоҥҥо, эдэрдэргэ үөскэттэ. Маннык быһыы уһуннук барбат. Билигин кэлэн сыыйа өйдөнөн государство коррупцияны, уорууну, халааһыны утары охсуһуута күүһүрэн иһэр, баайы-малы үлэлээн-хамсаан булунуу бастаан иһэрэ сыаналанар буолуута кэлэн эрэр.
«Киһи эриэнэ иһигэр, сүөһү эриэнэ таһыгар» диэн өс хоһооно киһи өйүн-санаатын билии уустугун, билии-көрүү киэҥ буоллаҕына эрэ, киһи иһин-таһын билэн албыҥҥа, сымыйаҕа киирэн биэрбэт кыахтанарын быһаарар. Албын, көлдьүн киһини ханнык эрэ ураты бэлиэлэринэн, урукку үлэтинэн-хамнаһынан сыаналаан билэн кини албыныгар, түөкэйигэр киирэн биэрбэт буоллахха табылларын бу этии быһаарар.
Элбэх сымыйа кэпсээннэринэн дьону итэҕэтэр киһи, албын киһи буолар. Онно суоҕу, хаһан да буолбатаҕы кэпсээн дьону итэҕэтии эмиэ албыннааһыҥҥа, сымыйалааһыҥҥа киирсэр. «Холуоһаҕа олоруу» диэн албыны итэҕэйэ охсон, онно киирэн, үктээн биэриини ааттыыллар.
Сымыйанан, оҥоро-оҥоро кэпсээннээх киһини «Уу диэбитэ-хаар, хаар диэбитэ-уу» эбэтэр «Ууну суруйбут курдук» диэн этэллэр. Ону-маны оҥорон, тупсара сатаан кэпсиир киһиэхэ «Халлаан кэпсээннээх», «Халытааччы» эҥин диэн ааты-суолу иҥэрэллэр. Кини кэпсээннэрин кэлин ким да ылыммат, итэҕэйбэт кэмнэрэ син-биир кэлэр.
«Албын тыла мүөттээҕэр минньигэс» диэн этии, киһи баҕа санаатын таба этиттэрдэҕинэ албыҥҥа киирэн биэриэн сөбүн быһаарар. Туох эмэ сыаналааҕы, көстүбэти чэпчэки сыанаҕа булунаары албыҥҥа киирэн биэрии элбэх уонна «Албыҥҥа акаары бараммат» диэн былыргылар этиилэригэр сөп түбэһэр.
Эппит тылын сотору-сотору уларыта сылдьар киһини «Былыттаах халлаан курдук» дииллэр. «Отуойкаҕа олордуу» диэн сымыйанан этэн албыҥҥа түбэһиннэрии аата.
Билээҕимсийии диэн бэйэ билбэт эбэтэр ситэ билбэт дьыалатын билэр курдук туттунуу, оннук кэпсээһин ааттанар. Ситэ билбэт дьыаланы «Маннык буолуон сөп» диэн этии эмиэ албыннааһын, сымыйалааһын, сымыйаҕа үктэтии, «холуоһаҕа олордуу» буолан тахсар.
"Айыы үөрэҕин" айааччылар өй-санаа үөрэҕин билбэт эрээри билэр курдук этинэн, урутаан түһэн таҥаралаах, итэҕэллээх буолуохтарын баҕарар, итэҕэйэ сатыыр саха дьонун барыларын албынныы сылдьаллара сыыйа-баайа арыллан, айыы диэн тыл куһаҕан өрүтэ элбэҕэ арыллан иһэр. Бу сыыһа үөрэх дьайыытыттан элбэх эдэрдэр өйдөрө-санаалара туруга суох буолан үгүс сыыһа-халты быһыылары оҥороннор эрэйгэ тэбиллэллэр, хаайыыга киирэллэрин тэҥэ, сорохтор бэйэлэригэр тиийинэллэр.
Төрөппүттэр оҕолорун, баар-суох эрэллэрин, туйах хатарааччыларын "айыы үчүгэй", олору элбэхтик оҥор диэн аһара барар өйгө-санааҕа үөрэтэннэр, сыыһа-халты туттунууга, быстах быһыыга үтүрүйэллэр.
Тыл үөрэхтээхтэрэ айыы диэн тылы үчүгэй эрэ оҥороору аһара баран, сымыйаларын сабынаарылар хас да тыһыынча сыллаахтан улуу ойууннар чочуйан оҥорбут сахабыт тылыгар, нууччалары үтүктэн саҥа «аньыы» диэн ханна да суох тылы булан, куһаҕаны араарабыт диэн ааттаан дьоҥҥо тарҕата сатыыллар. Бу саҥа, урут суох тылы туһанан саха дьонун барыларын албынныыллар.
Билигин суруга-бичигэ суох хараҥа үйэлэр ааспыттара. Урутаан түһэн, урут этэн элбэх дьону албынныы сылдьыы уһуннук барбат. «Суруллубут сууйуллубат» диэн этии кырдьык хаһан баҕарар тахсан кэлэрин биллэрэр. Сахалар албын-көлдьүн быһыылар былыргыттан баалларын билэллэрин уонна олор хойутаан да буоллар арыллалларын «Арыы үрдүгэр уу дагдайбат, кырдьык үрдүгэр сымыйа ыттыбат» диэн этиилэрэ бигэргэтэр.
Сымыйыаччы хардары-таары сымыйалыыра, «Икки сирэйдээх буолара» хаһан баҕарар баар суол. Тыл үөрэхтээхтэрэ анаан-минээн, хамнас ыла сылдьан көмүскүөхтээх, харыстыахтаах сахабыт тылыгар саҥа, ханна да суох “аньыы” диэн тылы булан өйбүт-санаабыт атыттарга маарыннаабат ураты үөрэҕин алдьата сылдьаллар.
«Киһи өйө кылгас» диэн этии баар. Албыҥҥа киирэн биэрэр дьон хаһан да аҕыйаабаттарын «Албыҥҥа акаары бараммат» диэн этии бигэргэтэр. Аҕыйах уонча сыллар икки ардыларыгар өйү-санааны быһаарар баар-суох биир айыы диэн тылбытын уларытаары, саҥа тылы “аньыы” диэни булан эбээри албынныы сатыы сылдьалларыгар кырдьаҕастыын эдэрдэрдиин бары киирэн биэрэрбит, өй-санаа үөрэҕин бары да билбэппитин биллэрэр.
Кыратык биллибэт гына киһини харыстаан сымыйалааһын, буолбут быһыыны кистээһин биир эмэ түбэлтэҕэ туһалаах буолан хааларын аахсыбатахха, хаһан да сымыйалаабат, албыннаабат буол диэн үөрэх киһи буолуу сүрүн төрүтэ буолар. Атыы-эргиэн сайдыытыгар, үлэ хамнас тупсуутугар хаһан да албыннаабат буолуу, эппит тылы толоруу улахан оруолу ылара эбиллэн иһэр.
Кими эрэ кыратык албыннаан, сыыһа туттаран баран «Оонньоон этэбин» диэн аһарыныахха, куотунуохха сөп буоллаҕына, улахан, туох эмэ содуллаах албыннааһын кэнниттэн хомолто, өс-саас үөскүүр.
Куһаҕан айыылары оҥорбот буолууга саха өс хоһоонноро ордук туһалаахтар. Бу этиилэр сүрүн суолталара былыр-былыргыттан дьон өйдөрүгэр-санааларыгар үгэс буолан ууруллан сылдьаллар. Онтон «Кут-сүр үөрэҕэ» этэринэн киһини ийэ кута эбэтэр үгэс буолбут санаалара салайаллар. Бу быһаарыы түүллэри үөрэтиинэн уонна тойоннооһуннарынан толору дакаастанар. (1,19).
Албыннаама, сымыйалаама диэн үөрэх бэйэтэ эмиэ икки өрүттээх, бастакытынан, бэйэҥ албыннаама, сымыйалаама, ол кэннэ иккиһинэн, аны бэйэҥ албыҥҥа, сымыйаҕа киирэн биэримэ диэн этии дьон оҥорор элбэх куһаҕан быһыыларын арааран билиэххэ наадатын быһаарар. (2,49).
Туһаныллыбыт литература
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. И.И.Каженкин. Түүлү тойоннооһун. Дьокуускай: Бичик, 2004.- 112 с.
2. Каженкин И.И. “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума”. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 152 с.