Албыҥҥа кииримиэххэ
Кэлин кэмҥэ эдэрдэр буруйу оҥоруулара элбээтэ диэни бары билинэр буоллулар. Онно барытыгар төрөппүттэр кими барытын, атыттары, бэйэлэрин эрэ буолбакка, буруйдуу сатааһыннара олохсуйан сылдьар. Оҕо буруйу, куһаҕан быһыыны оҥордоҕуна төрөппүт эрэ эппиэттиирэ сөп. Аныгы төрөппүт оҕото буруйу-сэмэни оҥордоҕуна детсады, оскуоланы буруйдуура хаалан хаалбат.
Эдэрдэр буруйу-сэмэни оҥороллоро элбээһинэ төрөппүттэр оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутун киһи быһыылаах буолууга ииппэттэриттэн ордук улахан тутулуктааҕын биһиги быһаарабыт. Ону тэҥэ улаатан истэҕинэ, аан бастаан аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыылары урутаан билэн, олору оҥорбот буоларыгар, туттунарыгар төрөппүттэрэ үөрэппэтэхтэриттэн, бу куһаҕан быһыылары үчүгэйдэртэн арааран билбэттэриттэн, аны олору оҥорон кэбиһэллэрэ аһара баран эрэр.
Оҕо өйө-санаата сайдан, үүнэн үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран, туһалааҕы оҥорор буола үөрэниэр, киһи буолууну баһылыар диэри тэптэрэн, киһиргэтэн биэрии ордук улахан куһаҕаны оҥорорун билиэ этибит. Оҕо өйүн-санаатын икки өрүтэ; үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥоруута тэҥҥэ сайдан иһэринэн хайалара оҥорорго эрэйэ суоҕун булан, чэпчэкитин, бэйэтигэр туһалааҕын аан бастаан оҥорор кыахтанар. Манна куһаҕан быһыылар оҥорорго ордук дөбөҥнөрүнэн, судургуларынан, боростуойдарынан олору урутаан оҥоро үөрэнэн хаалыан сөп. Ол иһин улаатан иһэр оҕо куһаҕан быһыылары аан бастаан арааран билэрэ, олору оҥорбот буола үөрэнэрэ эрэйиллэр.
Перестройка уларыта тутуутун кэнниттэн эдэрдэр буруйу, куһаҕан быһыыны оҥоруулара элбээһинигэр “айыы үөрэҕэ” диэн сыыһа, сымыйа үөрэх улахан буруйдаах. Биһиги сахалыы өйү-санааны үөрэтиибит түмүгэ "айыы үөрэҕин" сыыһаларын чуолкайдык дакаастаан итинник быһаарыыны оҥорор кыаҕы биэрэр.
Төрөппүттэр биир эмэ оҕолорун кыра эрдэҕиттэн киһилии быһыыга үөрэппэккэ, “айыы үчүгэй”, “айыыны оҥор” диэн этэн үөрэттэхтэринэ, улааттаҕына ону-маны, буолары-буолбаты оҥоро, саҥаны айыыны, киһи билбэтин, оҥорботун оҥоро сатаан сыыһа-халты, аһара туттунарыттан куһаҕан быһыыны элбэтиэн, өссө аһара бардаҕына бэйэтэ буруйга-сэмэҕэ тиксиэн сөп.
Салгын кут өйө-санаата аһара түргэнник сайдан иһиитин буор кут ситэн ылыммакка, эккэ-сииҥҥэ иҥэрбэккэ хаалан хаалар кыаҕа аныгы кэмҥэ улаатта. Ол аата өй-санаа, салгын кут аһара сайдыыта дьоҥҥо туһата аҕыйах, эт-сиин үөрүйэх буолуута өй-санаа сайдыытын кыайан сиппэтиттэн, хаалан хаалар кутталланар.
Оҕо өйө-санаата сайдан иһиитэ элбэх айыыны оҥорон иһэригэр, үөрэҕи-билиини иҥэринэригэр тириэрдэр. Оҕо өйүгэр-санаатыгар үөрэҕи ылыныыта эмиэ саҥаны билиитэ, арыйыыта, айыыны оҥоруута буолан ийэ кутун быһалыы үөскэтэр.
Өй-санаа мэйиигэ үөскүүр. Мэйии соҕотох эрэ. Киһи биир мэйиитинэн толкуйдаан, ырытан, быһааран туох эмэ дьыаланы, быһыыны оҥорор. Киһи бу оҥорбут быһыытын атын дьон туох дии саныылларыттан үчүгэй эбэтэр куһаҕан диэн сыаналанан икки аҥы арахсар. Ол аата оҕо бэйэтэ улаатан иһэн үчүгэйи уонна куһаҕаны аан маҥнай араарбат, хайата бэйэтигэр ордук туһалааҕын, оҥорорго чэпчэкитин урутаан оҥорорго үөрэнэн хаалыан сөп. Үчүгэйи уонна куһаҕаны таба араарыыга атын дьон этиилэрин, көрдөрөн биэриилэрин биллэҕинэ эрэ, таба арааран туһанарга үөрэнэрин төрөппүттэр билэн оҕолорун бэйэлэрин үтүгүннэрэн, батыһыннаран иитиэ, үөрэтиэ этилэр.
Үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран үөрэтиини сахалар “Үрүҥү, хараны араарыы” диэн этэллэр. Үчүгэйи уонна куһаҕаны ситэ арааран билбэт, олоҕор таба туһаммат киһини “Үрүҥү, хараны араарбат” диэн өйө-санаата ситэ тиийбэтин, сайдыбатаҕын биллэрэллэр. Үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран таба туһаныы киһи буолууну баһылааһыҥҥа тириэрдэр уонна өйүн-санаатын сайыннаран атын дьон албыннарыгар, араас этиилэригэр киирэн биэрбэтин хааччыйар. Ол аата бэйэтэ билэр үчүгэйин тутуһан олоҕун олорор кыахтанар.
Дьон үгүстэрэ үчүгэй, туһалаах быһыы диэтэхтэринэ, бу быһыы үчүгэй диэн быһаарыллар, ылыныллар, үгүстэр үтүктэ сатыыллар. Үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥорору бары кэриэтэ сөбүлүүллэр эрээри, үгүс өттө бэйэлэригэр үчүгэйи оҥоруу буолан тахсарын арааран билиэ этибит. “Киһи ырбаахыта бэйэтиттэн чугас” диэн этии хаһан да уларыйбат.
Дьон киһи оҥорбут быһыытын сөбүлээбэтэхтэринэ, сөп диэбэтэхтэринэ, бу быһыы куһаҕан, сөбө суох быһыыга кубулуйар. Маннык куһаҕан быһыылары киһи оҥорорун дьон тохтото, хааччахтыы сатыыллар. Арыгыны аһара иһэр куһаҕан, онтон кыратык, кээмэйин билэн истэххэ туһалааҕа биллэр.
Хайдах мин “үчүгэй киһи” туох эмэ куһаҕаннаах буолуохпунуй? – диэн бэрдимсийэр, улуутумсуйар санааттан өйү-санааны икки аҥы араарыыны бэйэлэрин “үчүгэй” эрэ курдук сананааччылар, үксүгэр салайааччылар оҥороллор. Улахан салайааччылар, мусульманскай, православнай таҥара үлэһиттэрэ былыргы кэмнэргэ мин эрэ үчүгэйбин, үчүгэйи эрэ оҥоробун диэн санааларыттан улахан таҥара үөрэхтэригэр өй-санаа эмиэ икки аҥы арахсан тус-туспа тылларынан ааттаныыларын үөскэппиттэр уонна олоххо киллэрбиттэр.
Холобурга, нууччалар үчүгэйи – “хорошо”, онтон куһаҕаны – “грех” диэн букатын туспа тылынан этэллэр. Биһиги нууччалары быһалыы үтүктэр үөрэхтээхтэрбит, итини эмиэ үтүктэн сахалыы айыы диэн тылбыт “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугар сөп түбэһэн икки өрүттээх; үчүгэй уонна куһаҕан өйдөбүллээҕин суох оҥоро сатыыллар, сахалыы өйү-санааны буккуйаллар, сахаларга букатын суох “аньыы” диэн тылы булан бэйэлэрин сыыһаларын саптынан, дьону албынныы сылдьаллар.
Сахалар нууччалар буолбатахпыт, өйбүт-санаабыт уратылара элбэхтэр, ол иһин уһун үйэлээхпитин бу дьоммут хата аахсыбаттар. Төрөппүттэр кинилэри үтүктүбэтэхтэринэ, оҕолорун көрсүө, сэмэй, киһи быһыылаах буолууга ииттэхтэринэ, үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран биллэрдэхтэринэ бэйэлэрэ абыраналлар, оҕолор сыыһа-халты туттунууттан харысхаллаах буолаллара ситиһиллэр.
Былыргы хараҥа, үөрэх-билии суох кэмигэр өйү-санааны итинник буккуйуу кыаллар эбит, онтон билигин оннук буолуо суоҕа. Биир эмэ билбэт, көрбөт быһалыы итэҕэйэр киһини албынныахха сөп эрээри, элбэх дьону албынныыр сурук-бичик, интернет баарынан аны кыаллыбат. Дьон албынната сылдьыбыттарын хойутаан да буоллар син-биир билиэхтэрэ уонна оҕолорун иитиини халыппыттарын иһин тыл үөрэхтээхтэриттэн иэстэбили үөскэтиэхтэрэ.
“Айыы үөрэҕин” айааччылар биһиги эрэ үчүгэйбит, үчүгэйи эрэ оҥорор дьоммут диэн санаалара сыыһа. Киһи өйүн-санаатын кэнники икки тыһыынча сыллардааҕы сайдыытын букатын да билбэттэриттэн итинник сыыһаны оҥостон сылдьаллар. Итини тэҥэ айыы диэн тыл куһаҕан өрүтэ быдан элбэҕиттэн туттуллара аҕыйах буолуо, улаханнык саҥарыллыа уонна алгыска туттуллуо суохтаах этэ.
Киһи өлүүтэ диэн олус улахан уларыйыы, киһи буолан бүтүү кэлэр. Онтон өй-санаа айыы буолуута киһи өллөҕүнэ биирдэ кэлэр уларыйыы буолар. Айыылар диэн өлбүт дьон өйдөрө-санаалара туспа баран Үөһээ дойдуга сылдьаллара ааттанар. Өй-санаа киһи өллөҕүнэ туспа барар, өлбүт этин-сиинин быраҕан анараа эбэтэр Үөһээ дойдуга баран бэйэтин уратытынан, атыттарга маарыннаабатынан туспа айыы буолар дьылҕаланара хаһан да уларыйбат.
Ханнык баҕарар сыыһаны оҥоруу кэнниттэн хойутаан да буоллар эппиэтэ кэлиэхтээх. Билигин эдэрдэр куһаҕан быһыылары, буруйу элбэхтик оҥороллоро “айыы үөрэҕин” быһаччы, куһаҕан сабыдыала диэтэхпитинэ сыыһа буолбатах.
Тылбыт үөрэхтээхтэрэ ханнык эрэ, саха тылыгар букатын да суох тылы, “аньыы” диэни булан киһи куһаҕаны оҥорор быһыытын туспа арааран ааттыы сатыылларын билбэт эрээри үтүктээччилэр бааллар. Кинилэр быстах санааларыгар куһаҕаны туспа арааран ааттаатахха дьон ордук билиэхтэрэ диэн көнөтүк саныыллар. Киһиэхэ үчүгэй эбэтэр куһаҕан диэн сотуллубат дьаралык сыһыарар букатын сыыһа. Куһаҕаны оҥорор дьону туспа арааран хаайа сылдьар кыаллыбат, куһаҕаны оҥорбут да киһи сотору көнөн үчүгэйи оҥорон, үчүгэй киһи буолуон сөбүн, бу дьон аахсыбаттар.
Итэҕэли үөрэтэр ааттаах дьоммут өй-санаа сайдыытын билбэттэриттэн куһаҕаны оҥорор дьону араарар, ыйар, туоратар, туспа ааттаан бэлиэтиир санаалаахтар. “Ынах эриэнэ таһыгар, киһи эриэнэ иһигэр” диэн сахалар этиилэрин тыл үөрэхтээхтэрэ билиэхтэрэ, тутуһуохтара этэ. Киһи хайдах киһи буоларын тас көрүҥүттэн көрөн билии кыаллыбат, арай киһини билиэххин баҕардаххына оҥорор быһыыларыттан эрэ булан, арааран билии кыаллыан сөп. Ол аата үчүгэйи, туһалааҕы оҥорор киһи үчүгэй киһи, онтон буортулааҕы, куһаҕаны оҥорор киһи куһаҕан киһи буолара быһаарыллар кыахтанар.
Айыы диэн тыл аҥардастыы үчүгэйи эрэ бэлиэтиир тыл буолбатах. Бу тыл икки өрүтүн, үчүгэйин уонна куһаҕанын холбуу иҥэринэн сылдьар тыл. Киһи үчүгэйи эрэ буолбакка, куһаҕаны эмиэ оҥорон кэбиһэр кыахтааҕын биллэрэр. Олортон куһаҕан өттө лаппа баһыйар. Киһи биир өйүнэн-санаатынан, мэйиитинэн үчүгэйи да, куһаҕаны да оҥорор кыахтааҕын, бу тыл быһаарара хаһан да уларыйыа суоҕа.
Тылбытыгар иҥэн сылдьар сахалыы өйү-санааны ситэ билбэт аата тыл үөрэхтээхтэрэ сымыйанан дьону үөрэтэ сатааһыннара улахан буортуну, кэлэн иһэр көлүөнэлэр өйдөрүн-санааларын туруга суох оҥорууга тириэрдэр, элбэх дьону, көрсүө, сэмэй, үлэһит сахалары барыларын албыннааһын буолар. Элбэх дьону албыннааһын хаһан да таах хаалбат, иэстэбилэ син-биир кэлиэҕэ.
Биһиги бу, сэбиэскэй былаас тобохторо дьон, оҥорор быһыылара куһаҕаҥҥа тириэрдэрин арыйан ыраас мууска таһаардыбыт.
Сахалар таҥара үөрэҕин тутуһаллар. Сахалыы таҥара үөрэҕэ оҕо сайдан иһэр өйүн-санаатын табатык быһаарар. Саха дьонун өйдөрө-санаалара туруктаах буоларын туһугар өй-санаа, таҥара үөрэҕэ ханнык да сыыһата, халыйыыта, онтон-мантан булуута, эбиитэ суох буолуохтаах, уһун үйэлэргэ сайдыыны түстүөхтээх.
Икки сирэйдээх буолуу биһиги суруйааччыларбытыгар, тыл үөрэхтээхтэрбитигэр, учуонайдарбытыгар сэбиэскэй былаас кэмиттэн баар буолбута уонна ол былаас тобохторо билигин да ону салҕаан иһэллэр. Биир сирэйдэринэн саха тылын харыстыахха, саханы элбэтиэххэ диэн айдаараллар, онтон дьыалатыгар тиийдэххэ бары нууччатымсыйан бүппүттэр, саха дьонун төрүт өйдөрүн-санааларын, оҕо иитиитигэр үөрэхтэрин буккуйууга тиийэн хааллылар.
2006 сыллаахха саха тылыгар анаммыт конференцияларын нууччалыы тылынан ыытаннар саха тылын нууччалыы саҥаран көмүскүү сатаабыта буоллулар.
Өйү-санааны быһаарар диэн ааттаан саха тылыгар букатын суох “аньыы” диэн тылы былыргы таҥара үөрэхтээхтэрэ нууччалыы мэлииппэлэри сахалыы тылбаастаарылар булан кэбиспит тылларын туһанан, киһи куһаҕаны оҥорор майгынын айыы диэн тылбытыттан туспа арааран ааттыырга оҥостоллор. Айыы диэн бэйэтэ киһи оҥорор быһыыларын барыларын холбуу ылан быһаарар икки өрүттээх өйдөбүллээх тылбытын икки аҥы араараары оҥостоллор. Саха дьонун барыларын албынныыр санаалаахтар.
Бука бары сахабыт тыла олус уһун үйэлээх эбитин билигин билэр буоллубут. Аналлаах үөрэхтээхтэр булан Азия үгүс олохтоохторо уонна Америка индеецтэрэ 15 тыһыынча сыл анараа өттүгэр саҥарар тыллара биир эбитин уонна саха тылыгар ордук маарынныырын булан дакаастаан эрэллэр.
Икки аҥар тыһыынча сыллар быдан иннилэринэ үөскээбит олоҥхолору үөрэтии сахалар өйдөрө-санаалара ол кэмҥэ сайдыбытын, тылбыт киэҥник туттулларын быһаараллар. Өй-санаа иҥмит айыы диэн тылбытын ордук кыһанан харыстыырга олоҥхону, былыргыны үөрэтээччилэр аан бастаан кыһаныахтара этэ.
Тоҕо баччаҕа, сүүрбэһис үйэҕэ диэри саха тылыгар маннык киэҥ өйдөбүллээх “аньыы” диэн тыл суоҕа эбитэй диэн биир эмэ суруйааччы, ойууммут диэн ааттанааччылар санаан да көрбөккө сылдьалларый? 2008 сыллаахха диэри элбэхтэ тахсыбыт араас тылдьыттарга бу “аньыы” диэн тоҕо суоҕуй диэн биир эмэ сахалыы билэр, үөрэхтээх киһи ыйытта дуо? Сэбиэскэй былаас кэмигэр өй-санаа үөрэҕин умнубуттарыгар, билбэттэригэр тэптэрэн уонна үөрэхтээхтэрбит диэн ааттанар дьону быһалыы итэҕэйэллэриттэн үлэһиттэр бары балыттаран, албыннатан сылдьаллар.
Бу “аньыы” диэн тылы сэбиэскэй былаас кэмигэр коммунистар, биһиги эрэ оҥорор саҥаны айыыбыт барыта “үчүгэй” буолар диэннэр ону-маны саҥаны үтүктэ сатыыр суруйааччылар уонна аһара нууччатымсыйбыт тыл үөрэхтээхтэрин, учуонайдарын, учууталларын көмөлөрүнэн саха тылыгар киллэрэ сатаабыттара хас да уонунан сыл буолла. 1956 сыллаахха П.А.Ойуунускай үлэлэрин хаттаан бэчээттииргэ бу “аньыы” диэн тылы туттубуттара. Ол тухары маннык тыл сахаларга суох этэ диэн ким эмэ эттэ дуо? Баар, туттулла сылдьар тылдьыттары ыйан туран, бу дьоҥҥо көрдөрдө дуо?
Кэнники кэмҥэ бэчээт үлэтигэр чугас туралларынан туһанан бу дьоммут саха дьонун бука барыбытын балыйа, албынныы сылдьалларыттан кыратык да кыбыстыбаттар. Ол иһин биһиги, саха омук сайдыытыгар, үлэһиттэр, оҥорон, тутан таһаарааччылар кыһаннахпытына эрэ табыллар кэммит кэллэ. “Сытыйбыт интеллигенция” дьоно омук сайдыытыгар туһаны оҥороллорунааҕар буортуну оҥороллоро элбээн эрэр.
Оҕо аан маҥнай саҥарар ийэ, аҕа, эбэ, эһэ диэн тылларыттан саха буолуу саҕаланар. Сахалары көмүскээччилэрбит диэн ааттанааччы тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар, учуонайдар бу тылларбытын көмүскээн тугу эмэ оҥордулар дуо? “Мык” да диэбэттэр.
Айыыны оҥоруу куһаҕанын уолаттар урут бастаан билэргэ тиийэллэр. Ону-маны, дьон оҥорботторун, айыыны оҥоро охсоору сыыһа-халты туттунан куһаҕан быһыылары оҥорон кэбиһэн хаайыыга түбэһэллэрэ элбээбитигэр, бу дьон хата кыһамматтар.
Суруйааччыларбыт суруйар дьоннорун өйдөрүн-санааларын билбэттэрэ эбиллэн иһэр. Бу сылаас дьиэҕэ олорон эрэ суруйар дьон бэйэлэрин эҥэрдээхтэрин элбэхтик суруйалларыттан үлэһиттэртэн, оҥорор, тутар дьонтон тэйбиттэрэ букатын ыраатта.
Суруйааччылар, дьон өйүн-санаатын билэн, арыйан суруйар киһи айыы диэн тылбыт төрүт суолтатын, икки утарыта өйдөбүллээҕин; үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорууну холбуу иҥэринэн сылдьарын, киһи үчүгэйи оҥоробун диэн быстах санаатыттан куһаҕаны оҥорон кэбиһэр уратытын билиэхтэрин сөп этэ.
Араас элбэх поэттарбыт, тылы дьүөрэлээн, дорҕооннорунан наардаан, сөп түбэһиннэрэн үтүө бэйэлээх хоһооннору айааччыларбыт эйэ-нэм диэн тылбыт оннугар тыл үөрэхтээхтэрэ туһаннара сатыыр эйэ-“дэм” диэн холбуу этиилэрэ куһаҕан суолталааҕын, дорҕоонноро бэйэ-бэйэлэригэр сөп түбэспэттэрин, утарыта охсуулаахтарын билбэттэриттэн киһи хомойор эрэ.
Тыл дорҕооннорунан дьайыыта тыл иччитэ диэн ааттанар уонна киһиэхэ быһалыы ийэ кутугар тиийэр. Аныгы, сэбиэскэй былаас өйдөрүн-санааларын буккуйбутун салгыы илдьэн иһэр дьоммут оннооҕор айыы диэн тыл “ыы” диэн куһаҕан, ытааһын дорҕооннооҕун билбэттэриттэн хомойуохха эрэ сөп. Куһаҕаны түстүүр тыллар дорҕооннорун дьайыылара киһи куттарыгар быһаччы тиийэн уларытыылары киллэрэрэ кырыыс тиийиитэ диэн ааттанар.
“Аньыы” диэн куһаҕаны этэр буоллаххына, тойон, салайааччы тугу эппитин толорор эрэ киһи буола түһэҕин. Ол аата бэйэҥ кыайан үчүгэйи уонна куһаҕаны кыайан араарбакка, ким эрэ бу куһаҕан диэбитин хатылыырга, үтүктэргэ эрэ тиийэн хааларын саха дьоно сөбүлээбэттэр. “Аньыы” диэн тылы туһаныы диктатураны үөскэтэ сатааһын буолар. (1,37).
Сахалар уһун үйэлэрин тухары “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһаннар диктатураны үөскэппэтэхтэр, ол иһин элбэх таҥаралары билинэллэр.
Тойон, салайааччы, улахан баай киһи ыйбыт, эппит куһаҕана бэйэтэ үлэһит киһиэхэ куһаҕан диэн ааттанымыан сөп. Ол курдук сэбиэскэй былаас кэмигэр суораты уонна тары куһаҕан астар, дьадаҥылар эрэ аһыыр астара диэн сирэр дьон бааллара, ол эрээри бу астар киһи этигэр-сиинигэр ордук улахан туһалаахтарын оннооҕор аныгы наука дакаастаан билигин саҥалыы тарҕанан эрэллэр. (2,16).
Биһиги үчүгэйбит, тойотторбут, салайааччыларбыт диэн сананар дьон “үчүгэй” диэн бу баар, маны тутуһуҥ, куһаҕан диэн ол, ону быраҕыҥ, үтүктүмэҥ, ол аата бу айыы, онтон бу “аньыы” диэн этиилэрэ, көрдөрөн биэриилэрэ барылара аан маҥнай бэйэлэригэр үчүгэй буоларыгар, барыһыралларыгар туһуланар, онтон элбэхтэри албынныы сылдьалларыгар көмө буолар уонна диктатураҕа тириэрдиэн сөп.
Үчүгэйи уонна куһаҕаны булан таба араарыыга киһи бэйэтин үлэтин-хамнаһын, олоҕун көрдөбүллэрэ аан маҥнайгынан тураллар. Ол иһин үлэһит киһи уонна улахан баай киһи үчүгэй уонна куһаҕан диэн тус-туспа араарыылара элбэх сөп түбэспэт, өссө утарыта турар өрүттэрдээхтэрин билиэ этибит. (3,57).
Сэбиэскэй былаас кэмигэр ыраахтааҕы саҕанааҕы баайдар үлэһиттэри элбэхтик үлэлэтэн баран хамнастарын ситэ төлөөбөккө, куруук иэскэ киллэрэллэрэ, үөрэҕи-билиини ситиһэллэрин хааччах-тыыллара диэн этэллэрэ. Ол барыта кырдьык этэ. Ыраахтааҕы былааһын саҕана үөрэҕэ-билиитэ суох дьоҥҥо, эһиэхэ бу да сөп буолуо, эһиги үчүгэйгит бу баар, өллөххүтүнэ ырайга тиийиэххит, онно дьэ үчүгэйдик олоруоххут диэн быһаччы албынныыллара ордук табыллар этэ.
Тыыннаах киһиэхэ этэ-сиинэ суох буолуута өлүүгэ тириэрдэр. Этэ-сиинэ өлбүт киһи өйө-санаата үөр, айыы буолан, үгэстэринэн үрэллэн тус-туспа ыһыллар, сахалар үөрэхтэринэн анараа эбэтэр Үөһээ дойдуга тиийэр. Ол өйдөртөн-санаалартан биирдиилээн үгэстэр ордон хаалбыттарын түүлбүтүгэр көрөбүт, туох өйү-санааны илдьэ сылдьалларын таба тойонноон туһанабыт.
Суруйааччыларбыт бары туох үчүгэйин, куһаҕанын араарбакка эрэ, саҥа эрэ буоллун диэн үтүктэн иһэллэринэн үчүгэйдэр. Уруккуттан саха тылыгар ханна да суох “аньыы” диэн тылы бары кэриэтэ үтүктэн суруйууларыгар ханан эрэ кыбытан аастахтарына эрэ табыллар курдук сыыһа саныыллар. Бу тыл дьайыыта сахаларга, үүнэн иһэр көлүөнэлэргэ, төһө куһаҕан охсуулаах буолуоҕун туһунан санааларыгар да оҕустарбаттар.
Туох эмэ туһунан суруйууттан бэйэлэригэр туох эмэ туһа тахсар буоллаҕына дьон интэриэстэрэ улаатар, сонно үтүктүбүтүнэн барыахтарын сөп. Онтон ночооту, аҕалыан сөптөөх суруйууну ааҕа да сатаабаттар, аахтахтарына даҕаны сонно умна сатыыллар.
Саха дьоно боччумнаахтар, ону-маны үтүктүүгэ сарыкынаһа көппөттөр, солумсахтара суохтар, туох эмэ үчүгэйин эбэтэр куһаҕанын аан маҥнай бэйэлэрэ боруобалаан, тутан-хабан көрөн быһааран баран биирдэ ылыналлар. Чахчы сөбүлээтэхтэринэ, үчүгэй диэтэхтэринэ үтүктэ, батыһа сатыыллар. Бу эмиэ биһиги олоххо туһалаах, үйэлээх үгэспит буолар.
Аһара нууччатымсыйбыт суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ, учуонайдар була сатаан оҥорбут “айыыларын үөрэҕин” үлэһиттэр биллэн туораттахтарына оҕону иитии, үөрэтии көрсүө, сэмэй буолууга олоҕуруута үөскүө, сахалыы таҥарабыт үөрэҕэ тарҕаныа, бэрээдэги тутуһар, үлэни-хамнаһы кыайар эдэрдэр элбиэхтэрэ этэ. (4,140).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Өй-санаа уратылара. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2020. – 116 с.
2. Каженкин И.И. Аһылык уратылара. – Дьокуускай: РИМЦ, 2007. – 84 с.
3. Каженкин И.И. Үлэ – олох үөрэҕэ. – Дьокуускай: УПК ТРИ, 2010. – 100 с.
4. Каженкин И.И. Оҕо өйө-санаата сайдыыта / И.И.Каженкин- Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2021. – 152 с.