Иһинээҕитигэр көс

Киев

Сигэни уларыт
Бикипиэдьийэ диэн сиртэн ылыллыбыт
Киев
Київ
Flag of Киев
Flag		 Coat of arms of Киев
Coat of arms
Координаталара: 50°27′00″ с. ш. 30°31′24″ в. д. / 50.45000° с. ш. 30.52333° в. д. / 50.45000; 30.52333 (G) (O)
Дойду Украина
Олохтооhуна V үйэ
Cалалтата
 - Баhылык Кличко Виталий Владимирович
Иэнэ
 - Total 839 km² (323,9 sq mi)
Үрдэлэ 179 m (587 ft)
Олохтоохторо (2008 census)
 - Total 2,819,566
 - Чиҥэ 3299/km² (8544,4/sq mi)
Кэм курдааһына EET (UTC+2)
 - Сайын (Сайыҥҥы кэм) EEST (UTC+3)
Почта кода 01xxx-04xxx
Area code(s) +380 44
Массыына нүөмэрэ AA (before 2004: КА,КВ,КЕ,КН,КІ,KT)
Сайт: http://www.kmv.gov.ua

Киев (укр. Київ(Кыйив)), Украина киин уонна ордук улахан куората. Дойду хотугулуу киин өттүгэр баар, Днепр өрүскэ турар. Олохтоохторун ахсаана 2,611,300 (2001)[1]. (журналистар ааҕыларынан өссө улахан),[2] Инньэ гынан Киев Европа улахан куораттарыттан 8-с миэстэни тутар. Аан дойдуга Украин тылынан саҥарар куораттарыттан ордук улахан куорат буолар.

Киев Илин Европа биир улахан промышленность, билим, үөрэх, культуура киинэ буолар. Бу куоракка үрдүк технологиялаах хампаанньалар, үрдүк үөрэх институттара бааллар. Куорат транспортнай инфраструктурата олус киэҥ, ол курдук Киев метрота үлэлиир.

Куорат аата Кый диэн Киев биир олохтооччуттураыттан биирдэстэрин аатынан ааттаммыт.

Историята

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Киев - Европа биир эргэ куораттарын историята хас даҕаны кэм кэрдиитигэр арахсыан сөп. V-с үйэ бириэмэтигэр атыы-эргиэн киинэ буола сылдьыбытын туһунан толкуй баар. Славяннар тохтуур сирдэригэр Скандинавияттан Константинопольга дылы барар суолга баара. IX үйэҕэ Викингтар кыайан ылыахтарыгар дылы Хазардарга бас билинэрэ.[3] Варганнар бас билэр бириэмэлэригэр Киев Руcь киин куората буолбута. 1240 сылга монголлар сэриинэн киириилэрин кэнниттэн толору кэһэтиллибитэ ол иһин өр сылларга сабыдыалын сүтэрбитэ. Тыа сирин курдук кыракый сибээстээх куорат буолан хаалбыта, тоҕо диэн аттыгар улахан Литва уонна Польша уонна Россия курдук улахан арыаллаах сэргэстэһэ олороро[4].

XIX үйэ бүтэһигэр Арассыыйа Империятын индустриальнай революциятын бириэмэтигэр үрдээн тахсыбыт. Украина национальнай республикатын 1917 сыллаахха тутулуга суох буолуутун биллэрбитин кэнниттэн Киев киин куоратынан биллэриллибит. Ол кэнниттэн Украина Советскай Социалистическай Республикатын тутаах оруолун оонньообута, онтон 1934 сыллаахха киин куоратынан биллэрбитэ. Аҕа дойду Улуу сэриитигэр Киев алдьаммыта, ол гынан баран сэрии кэнниттэн түргэнник чөлүгэр түспүтэ уонна ССРС үһүс улахан куората буолбута.

ССРС арахсыбытын кэнниттэн Украина тутулуга суох историята саҕаламмыта. Киев Украина киин куоратынан хаалыба уонна Украина регионнарыттан элбэх дьон Киевка көһөн кэлбиттэрэ.[5] Ырыынак экономикатыгар уонна демократияҕа көһөр бириэмэтигэр Киев Украина ордук улахан уонна баай куоратынан хаалбыта.

Айылҕата

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Географията

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

География өттүттэн көрдөххө Киев Полесье диэн экология зонатыгар сытар. Ол гынан баран куорат дэҥҥэ көстөр ландшаава аттыгар турар регионнартан атыннык турар.

Киев Днепр өрүс икки өттүгэр турар. Днепр соҕуруу устар уонна Хара муораҕа түһэр. "Эргэ" арҕаа өттүгэр турар биэрэгэр мастардаах томтордоох, кыракый өрүстэрдээх уонна аппалардаах. Улахан Днепр үрдэ арҕаа биэргин чааһа буолар. Киев аллараа баар хаҥас биэрэгин (илин өттө) XX үйэҕэ эрэ олохтонуллубута. Днепр хаҥас биэрэгэ дамбаларыган уонна кумаҕынан бөҕөргөтүллүбүтэ.

Днепр араас силистэрдээх буолбута, араас арыылардаах уонна хочолордоох эбит. Куорат Десна өрүс кытыытыгар тиийэр онтон хоту өттүттэн Киев уу тутар сири кытта, уонна соҕуруу өттүттэн Канив уу тутар сирин кытары. Канив уу тутар сирэ уонна Десна үрдүнэн хараабыллар сылдьаллар.

Уопсайа, Киев куорат аттыгар уонна иһигэр 448 уу источниктара бааллар, ол иһигэр Днепр, кыракый өрүстэр уонна күөллэр уонна да атын.[6]

2011 сыллаах ХНТ ааҕыытынан КИев аттыгар айылҕа катастрофата буолара куттала суох. [7]

Климата

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Киев климата влажно континентальнай буолар.[8] Ордук сылаас ыйдарынан бэс ыйа, от ыйа, уонна атырдьах ыйа буолаллар, ол биримэҕэ орто температура 24.8 C буолар. Ордук тымныы ыйдарынан Ахсынньы, Тохсунньу уонна Олунньу буолар, орто температура -4.6 C.[9]

Халыыптар бэйэ бэйэлэригэр сигэниилэрэ булулунна: Халыып:Weather box

Аттынааҕы айылҕата

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Киевы биир дьүһүннээн көрдөрөр уратынан куорат иһигэр элбэх мас баара буолар.Америка худуоһунньуга Рокуэлл Кент маннык диэн суруйбута:

« Мин... араас куораттарга сылдьыбытым, улахан куораттарга уонна кыра куораттарга. Онно дьикти пааркалары көрбүтүм, ол гынан баран пааркаҕа баар куораты бастакыбын көрөбүн.[10] »

Куорат өссө биир символынан каштаан сэбирдэҕэ буолар.[11][12]. XIX уонна XX үйэ ыпсыытыгар баар буолбута. Бастаак эксперимент быһыытынан Бульварнай шоссены (билигин Тарас Шевченко аатынан бульвар) олордубуттара, ол кэнниттэн куоракка барытыгар тарҕаммыта[13].

Оройуонунан арахсыыта

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Куорат хас даҕаны оройуоннарга арахсар, хас оройуон бэйэтин мунициальнай былаастаах. Билигин 10 оройуон баар:


Киев оройуоннара

    Х — Холосив оройуона
    Дар — Дарница оройуона
    Дес — Десна оройуона
    Дн — Днипро оройуона
    О — Оболонь оройуона
    Печ — Печерск оройуона
    Под — Подол оройуона
    Св — Святошин оройуона
    Сол — Соломянка оройуона
    Ш — Шевченко оройуона

Муниципальнай оройуоннар:

Өрүс уҥа өттүн оройуоннара

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Өрүс хаҥас өттүн оройуоннара

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Официальнай буотах арахсыы

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Киев хаҥас өттүн көстүүтэ

Днепр өрүс Киевы икки гына уҥа уонна хаҥас өттүгэр араарар. Бастаан наар уҥа өттүгэр баар этэ, онтон XX үйэҕэ хаҥас өттүгэр олоруу саҕаламмыта. Билигин хаҥас өттүгэр сүнньүнэн олорор оройуоннар бааллар.

Дьонун ахсаана

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Официальнай регистрация статистикатыгар итэҕэйдэххэ 2013 сыл от ыйыгар куорат иһигэр 2 847 200 киһи олорор этэ[1].

Историческай даннайдар

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Халыып:Historical populations

2001 сыл бүтүн Украина үрдүнэн ыытыллыбыт биэрэпись түмүгүнэн Киевка 2001 сыллаахха 2,611,300 киһи олорор этэ.[2] 1,219,000 киһи, ол эбэтэр 46.7% эр киһи этэ уонна 1,393,000 киһи, эбэтэр 53.3% дьахтар этэ. Урукку биэрэпиһи кытта тэҥнээтэххэ дьон кырдьара саҕаламмыт, ону миграннар булкуйсаннар проблема кыччыыр. 1,069,700 киһи үрдүк уонна толору орто үөрэхтээх эбиттэр, ол аата 1989 сылы кытта тэҥнээтэххэ 21.7%-ынан улааппыт.

2007 от ыйыгар официальнайа суох килиэп атыылааһынан аахтахха (ол аата наар олорбот дьоннору уонна кэлэ-бара сылдьар дьону аахтахха) Киев дьонун ахсаана 3.5 мөл. буолбут.[14]


Омугунан арахсыыта

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

2001 сыл биэрэпис түмүгэр Киевка 130 омуктар уонна этническай группалар баллара. Украиннар ордук элбэх ахсааннаах группа буолаллар, кинилэргэ 2,110,800 киһи, эбэтэр нэһилиэнньэ 82.2%. Нууччалар 337,300 (13.1%), дьэбиэриэйдэр 17,900 (0.7%), белорустар 16,500 (0.6%), поляктар 6,900 (0.3%), эрмээннэр 4,900 (0.2%), азербайдьаннар 2,600 (0.1%), татаардар 2,500 (0.1%), грузиннар 2,400 (0.1%), молдованнар 1,900 (0.1%) киһи эбит.

Куоракка украин тыла уонна нучча тыла киэҥник туттуллар. Биэрэпискэ быһа холоон 75% украин тыла ийэ тылынан аахпыттар, онтон 25% нуучча тылын суруйбуттар[15]

Тыл туруга

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Киев тылын историята уустук уонна боппуруостардаах.[16]. Уһун уонна уустук историянан уонна тыл политикатын уларытыыларынан сабыдыалламмыта көстөр. Демоскоп сурунаал 2001 сыллааҕы биэрэпиһи кэнниттэн Киевы украин тылынан саҥарарыгар майгынныыр диэн быһаарбыта[17]. 2001 сыллааҕы биэрэпискэ Киев олохтоохторуттан 72,1 % украин тылын төрөөбүт тылынан ыйбыттара, онтон 25,3 % — нуучча тылын[18]. Бу сыыппара Сэбиэскэй Сойуус 1989 сыллааха ыытыллыбыт тиһэх биэрэпиһин кытта тэҥнээтэххэ олус күүскэ уларыйбыт. Ол бириэмэҕэ украин тылынан 12—18 % олохтоохторо наар эбэтэр үксүгэр саҥарабын диэн эппиэттээбиттэрэ. Ол бириэмэҕэ нуучча-украин тылынан иккиэннэринэн саҥарыы олус киэҥник тарҕаммыт. Үс гыммыттан биирэ икки тылынан тэҥҥэ саҥарабын диэн эппиэттээбит.[19]. Икки олус майгынныыр тыллар булкаастара суржик диэн тыл үөскэппит, диэн XIX үйэ бүтүүтүгэр суруйбуттар[20].

Транспорт

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Киев — биир бөдөҥ транспорт киинэ буолар, манна тимир суол уонна шоссе, өрүс пуорда уонна аэропорт элбэхтэр. 1960 сыллаахтан метро үлэлиир. Куоракка сайдыылаах автобус, троллейбус, трамвай системалара ону тэҥэ фуникулер бааллар.


Халлаан

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Киевка үс аэропорт баар:

  • «Борисполь» дойду икки ардынааҕы аэропорда (Киевтан соҕурулуу-илин өттүгэр баар, Борисполь куоракка)
  • «Киев» дойду икки ардынааҕы аэропорда (Жуляны)
  • «Антонов» дойду икки ардынааҕы аэропорда (Гостомель)

Ону тэҥэ куорат иһигэр Святошин аэропорда баар. Байыаннай аэропорттар Васильков, Узин, Белая Церковь куораттарга бааллар. Хаста даҕаны Васильков уонна Белая Церковь аэропорттарын пассажирдары таһар аэропортка кубулутар санаалар бааллара.

Тимир суол

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Киев — биир улахан тимир суолун киинэ буолар. Киевка Соҕуруулуу-арҕаа тимир суолун төбө офиһа баар. Киин тимир суолун станцията  Киев-Пассажирский диэн ааттаах. Киевка биэс - Фастов, Коростень, Нежин, Гребёнка, Мироновка өттүгэр барар линиялар холбоһоллор. Ону тэҥэ Киевка «Хоту төгүрүмтэ» ааһар. Бары суоллар электричестволаммыттар. д.

2009 сыллаахха Киев куоратын электричкатын бастакы кэрдииһэ арыллыбыта, 2011 сыл алтанньы 4 күнүгэр төгүрүмтэнэн пуойастар айанныыллар.

Тимир суолун вокзаллара:

РЖД уонна УЗ былааннарынан 2015 год сыллаахха түргэн тимир суол Москва-Киев икки ардыгар сылдьар ситим арыллыахтаах. Максимальнай түргэнэ 250 чааска километр буолуохтаах, уонна суолга 4 чааһынан тиийиэхтээх.[21]

Өрүс

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Киев өрүһүн пуорта 1897 сыл от ыйыгар тутутллубута. Порт причаллара Гаваньтан Днепр метро станциятыгар дылы субуллар. «Укрречфлот» Днепр өрүскэ малы-салы таһар. Сэбиэскэй Сойуус бириэмэтигэр рентабельнайа суох этэ гынан баран дотацияланар этэ. ССРС арахсыытын кэнниттэн таһыы кээмэйэ кыччаан барбыта, ол кэнниттэн хараабыллар тас дойдуларга атыыламмыттара уонна металлоломҥа туттуллубуттара. Билигин пассажирдарга Киевка экскурсиялары оҥорор хараабыллар эрэ баалар. 2009 сыллаахха Киевка өрүс трамвайа Киев хаҥас уонна уҥа өттүлэрин холбуур ситим арыллыбыта. Сылаас эрэ бириэмэҕэ үлэлиир. Ону тэҥэ Днепрынан улахан кээмэйдээх маллары таһарга тутталлар.

Метро

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Киев метротын линияларын схемата, 2013 сыл

Киевка метро тутуута 1949 сыллаахха саҕаламмыта, бастакы учаастак 1960 сэтинньитигэр арыллыбыта. Билигин үс линия үлэлиир - (Святошин-Бровары линията, Куренёв-Красноармейскай линия, Сырец-Печеры линията) уопсай уһуна 67,6 км, станциялар ахсааннара 52 буолар. Күн аайы метро быһа холоон 1,439 млн киһини таһар (2012 сыл). Бастакы уочаратынан тутуллубут метро станциялара архитектуура пааматынньыктара буолаллар. 2012 сыллаахха «Золотые ворота (метро станцията)» Европа ордук кыраһыабай 22 станцияларын испиэһэгэр киирбитэ (Daily Telegraph хаһыат ааҕыытынан)[22].

Метро тутуута көхтөөхтүк баран иһэр. Днепр өрүс нөҥүө барар төрдүс линия муостата тутулла турар уонна бэһис линия бырайыак стадиятыгар сылдьар. 2010-2013 сыл икки ардытыгар алта саҥа станциялар арыллыбыттара[23][24] [25].

Трамвай

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Киевка Арассыыйа империятын куораттарыттан трамвай бастакы үлэлээбит куората буолар. аныгыннан 1 (13) июня 1892 сыл с. сыллаахха 1,5 км уһуннаах линия Александровскай спускаҕа арыллыбыта. Онтон 1978 сыллаахха ССРСка баскатакы түргэн трамвай линиятын арыйбыттара - Кыайыы болуоссатыттан Борщаговкаҕа дылы.

Быһаарыылар

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
  1. ↑ 1,0 1,1 Цитата сыыһата: Сыыһа <ref> тиэк (тег); Kiev statistical report диэн хос быһаарыыларга аналлаах тиэкис суох
  2. ↑ 2,0 2,1 The most recent Ukrainian census, conducted on 5 December 2001, gave the population of Kiev as 2611.3 thousand (Ukrcensus.gov.ua – Kyiv city Архыыптаммыт 2009, Ахсынньы 14 күнүгэр. Web address accessed on 4 August 2007). Estimates based on the amount of bakery products sold in the city (thus including temporary visitors and commuters) suggest a minimum of 3.5 million. "There are up to 1.5 mln undercounted residents in Kiev", Korrespondent, 15 June 2005(нууч.)
  3. ↑ Columbia Encyclopedia, article Kiev
  4. ↑ Kiev (Ukraine) – Britannica Online Encyclopedia. Encyclopædia Britannica. Тургутулунна 2 Бэс ыйын 2011.
  5. ↑ Magocsi, Door Paul Robert. History of Ukraine - 2nd, Revised Edition: The Land and Its Peoples. University of Toronto Press. http://books.google.com.ua/books?id=Z0mKRsElYNkC&pg=PT481&dq=Ethnic+Ukrainians+influx+Kiev&hl=nl&sa=X&ei=_4YSUsn5GcbesgainoD4Bw&redir_esc=y#v=onepage&q=Ethnic%20Ukrainians%20influx%20Kiev&f=false. 
  6. ↑ Design by Maxim Tkachuk, web-architecture by Volkova Dasha, templated by Alexey Kovtanets, programming by Irina Batvina, Maxim Bielushkin, Sergey Bogatyrchuk, Vitaliy Galkin, Victor Lushkin, Dmitry Medun, Igor Sitnikov, Vladimir Tarasov, Alexander Filippov, Sergei Koshelev. Где в Киеве лучше не купаться » Новости в Киеве – Корреспондент. Korrespondent.net. Тургутулунна 23 Бэс ыйын 2009.
  7. ↑ Urban agglomerations with 750,000 inhabitants or more in 2011 and types of natural risks. United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division (April 2012). Тургутулунна 1 Балаҕан ыйын 2013.
  8. ↑ Kottek, M.; J. Grieser, C. Beck, B. Rudolf, and F. Rubel (2006). «World Map of the Köppen-Geiger climate classification updated». Meteorol. Z. 15 (3): 259–263. DOI:10.1127/0941-2948/2006/0130. Проверено 24 August 2012.
  9. ↑ Kiev (Ukraine). Encyclopædia Britannica. Тургутулунна 28 Ахсынньы 2012.
  10. ↑ Wien, J. M. Rockwell Kent: The Mythic and the Modern. — New York: Hudson Hills Press, 2005. — ISBN 1-555-95250-X
  11. ↑ Халыып:EOL
  12. ↑ Халыып:GRIN
  13. ↑ Белый каштан — символ Киева. Неофициальный городской сайт Киева. Төрүт сириттэн архыыптанна 20 Сэтинньи 2012.
  14. ↑ "There are up to 1.5 mln undercounted residents in Kiev" (in (нууч.)). Korrespondent. 15 June 2007. http://www.korrespondent.net/main/194785. Retrieved on 2 September 2013. 
  15. ↑ According to the official 2001 census data: Всеукраїнський перепис населення 2001 | Результати | Основні підсумки | Національний склад населення | місто Киів:. ukrcensus.gov.ua. Тургутулунна 14 Тохсунньу 2010. & Всеукраїнський перепис населення 2001 | Результати | Основні підсумки | Мовний склад населення | місто Київ:. ukrcensus.gov.ua. Тургутулунна 14 Тохсунньу 2010.
  16. ↑ Киевский суржик — Сайт истории Киева
  17. ↑ Первые итоги переписи населения Украины 2001 года
  18. ↑ Всеукраїнський перепис населення 2001 | Результати | Основні підсумки | Мовний склад населення | місто Київ:
  19. ↑ Київ. Історична енциклопедія: 1917—2000 (Укр/Рос). Магазинчик Архыыптаммыт 2013, Алтынньы 4 күнүгэр.
  20. ↑ Киевский суржик — Сайт истории Киева
  21. ↑ Скоростной поезд Москва — Киев будет ехать 4 часа Архыыптаммыт 2013, Ахсынньы 2 күнүгэр.
  22. ↑ Станция метро «Золотые ворота» попала в рейтинг самых впечатляющих европейских станций метро
  23. ↑ Азаров покатался в пустом метро. Украинская правда (27 Ахсынньы 2011). Тургутулунна 30 Ахсынньы 2011. Төрүт сириттэн архыыптанна 2 Олунньу 2012.
  24. ↑ В Киеве открылась станция метро «Ипподром». Подробности (25 Алтынньы 2012). Тургутулунна 5 Ахсынньы 2012. Төрүт сириттэн архыыптанна 7 Ахсынньы 2012.
  25. ↑ Київ відкрив станцію метро «Теремки»(укр.). Українська правда (06.11.2013). Тургутулунна 8 Сэтинньи 2013.
Төрдө — «https://sah.wikipedia.org/w/index.php?title=Киев&oldid=402370»