Үрүҥ уонна хара
Үрүҥ уонна хара диэн киһи өйүгэр-санаатыгар Күн таҥара үөскэтэр өйдөбүллэрэ.
Сахалар Айылҕа диэн өйдөбүллэрэ олус киэҥ. Бу өйдөбүлгэ киһини туох тулалыыра, киһи тугу билэрэ-көрөрө барылара киирсэллэр, ол иһигэр киһи бэйэтэ эмиэ киирэ сылдьар. Kиһи бэйэтэ Айылҕа биир чааһа буолар. Сахалар киһини бэйэтин «Айылҕа оҕото» диэн ааттыыллар, айылҕаттан кыраларын билинэллэр.
Айылҕа тыынар-тыыннаахтара, үөннэрэ-көйүүрдэрэ, отторо-мастара бука барылара тэҥнэһии сокуонугар олоҕуран бэйэ-бэйэлэриттэн олус күүстээх тутулуктаахтар. Бу тэҥнэһии сокуонун тутулуктара Айылҕа аан маҥнай үөскүөҕүттэн ыла олус уһун кэмҥэ сайдан кэлбиттэр. Бу тутулуктар Айылҕа ханнык эмэ көрүҥэ суох буоллаҕына эбэтэр уларыйдаҕына атыттара эмиэ уларыйалларын хааччыйар. Ханнык эмэ көрүҥ хайа баҕарар өттүн диэки: элбээн дуу, аҕыйаан дуу эбэтэр үрдээн дуу, намтаан дуу, итийэн дуу, тымныйан дуу уларыйдаҕына, атын, тутулуктаах өрүттэрэ ити уларыйыыны оннугар түһэрээри эбэтэр сөп түбэһээри эмиэ хамсааһыннара саҕаланар. Сахалар бу Айылҕа тэҥнэһиитин сокуонун былыр-былыргыттан билэн бэйэлэрин олохторугар туһаналларын бэлиэтинэн уһун үйэлэрин тухары үөрэтэн туһаммыт үөрэхтэрэ, «Айыыны оҥорума» диэн үөрэх буолар. Бу үөрэх ыйыытынан киһи оҥорор ханнык баҕарар быһыыта барыта кэмнээх-кэрдиистээх, хайа да өттүгэр «Аһара барыма» диэн бобор-хаайар күрүөлээх. Аһара бараары гыммыт, урут дьоҥҥо биллибэти, саҥаны оҥорор киһини «Айыыны оҥорума» диэн сэрэтэн, көннөрөн биэрэллэр.
Айылҕаҕа сырдык уонна хараҥа утарыта турар өйдөбүллээхтэр. Хараҥа түүн кэнниттэн үрүҥ күн тахсан сири-дойдуну сандаарыччы сырдатыыта, дьоҥҥо өй-санаа уһуктуутун, үлэ-хамнас, кыайыы-хотуу кэлиитин бэлиэтиир көстүүнэн буолар уонна дьон сырдыкка, үчүгэйгэ тардыһыыларын көрдөрөр бэлиэнэн уһун үйэлэр тухары ааҕылла сылдьар. Бу быһаарыылар хаһан даҕаны уларыйбаттар. Киһи хараҕа хараҥаҕа куһаҕаннык көрөрө хаһан даҕаны тупсар кыаҕа суоҕунан хараҥа, хара дьүһүн хаһан баҕарар куһаҕан буолар.
Айылҕа ити курдук уларыйан биэрэр көстүүтүнэн салайтаран дьон өйүгэр-санаатыгар бэйэ-бэйэлэрин утарсар, утарыта турар өйдөбүллэр хара уонна үрүҥ дьүһүнүнэн бэлиэтээн бэриллэллэр. Маннык утарыта турар өйдөбүллэри тус-туһунан хара уонна үрүҥ дьүһүннээн араартааһын дьоҥҥо ордук тиийимтиэ, өйдөнүмтүө буолар. Куһаҕан өттө хара, онтон үчүгэй өттө сырдык, үрүҥ буоллаҕына, киһи ханнык баҕарар дьыаланы оҥорбута бу икки дьүһүн икки ардынан буолан тахсар. Былыргы дьон, киһи өйө-санаата Айылҕаҕа өссө чугас эрдэҕинэ, киһи олоҕун сыалын, олоххо дьоҕурун таба сыаналыыр эрдэхтэринэ, киһи оҥорор дьыалаларын куһаҕаҥҥа — хараҕа уонна үчүгэйгэ — үрүҥҥэ араарар эбиттэр.
Үгүс дьоҥҥо туһалаах үлэни-хамнаһы, үчүгэйи, саҥаны арыйыылары оҥоруу үчүгэй айыыны, «Үрүҥ айыыны» оҥоруу буолар. Үрүҥ айыыны оҥоруу дьону сайдыы, үүнүү диэки сирдиир, ол диэки хамсааһыны оҥороллоругар тирэх буолар. Саха дьонугар үчүгэйи элбэхтик оҥорон аатырбыт киһи өллөҕүнэ, өйө-санаата «Үрүҥ айыы» буолар. Сахалар үгүс дьоҥҥо элбэх үчүгэйи оҥорбут таҥаралара «Үрүҥ Күн», «Үрүҥ Аар тойон», «Үрүҥ Айыы тойон» диэн ааттаналлар. Бу таҥаралар ааттарыттан көстөрүнэн сайдыы, үүнүү диэки сирдиир, дьону элбэх үчүгэйи оҥорорго ыҥырар таҥаралар буолаллара быһаарыллаллар. Киһи батыһан, үтүктэр, үчүгэй быһыыга үөрэнэр үөрэҕэ таҥара диэн ааттанар.
Киһи оҥорор дьыалаларын икки утарыта турар көрүҥҥэ араартааһын киһи өйө-санаата икки өрүттээх буолуутугар сөп түбэһэр. Сахаларга «үрүҥү үрүҥ», «хараны хара» диэн этии киһи оҥорбут дьыалатыгар сыана биэриитэ чахчы таба, кырдьыктаах сыаналааһын буолбутун чуолкайдаан биэрэр. Киһи өйө-санаата бу икки суолтан, хараттан уонна үрүҥтэн, хайаларын өттө баһыйан, сайдан барыыта хайдах иитииллибититтэн эрэ тутулуктаах.
Дьон бары бэйэлэрин үйэлэригэр өйдөөн-санаан туран оҥорор оҥоруулара барылара икки өрүттээх буолан тахсаллар. Биир өттө дьоҥҥо, бэйэ дьонугар, аймахтарыгар үчүгэйи, үйэлээҕи, туһалааҕы оҥоруу, дьон олоҕо сайдыы диэки сыҕарыйарыгар көмөлөһүү, онтон атын өттө бэйэтигэр эрэ үчүгэйи оҥостоору атын дьоҥҥо куһаҕаны да оҥоруу буолар. Киһи оҥорор дьыалаларын барыларын куһаҕан уонна үчүгэй диэн араардахха бу икки өрүккэ сөп түбэһэллэр.
Сахалар былыргы кэпсээннэригэр уонна билигин баар да кырдьаҕастар айыы диэн тылы икки өйдөбүллээн тутталлара бэлиэтэнэр. Куһаҕаны да, үчүгэйи да оҥоруу иккиэн айыылар диэн ааттаналлар. Элбэх үчүгэйи да, куһаҕаны да оҥоруу киһиттэн бэйэтиттэн хайаан даҕаны өйүн күүскэ үлэлэтэрин эрэйэллэр. Сорох сатабыллаах дьон үчүгэйи да, куһаҕаны да оҥороору араас элбэх саҥаны арыйыылары оҥорон туһаналлар. Сытыы өйдөөх дьон куһаҕан суолу тутустахтарына, кинилэри булан, тутан сууттуур олус ыарахан буоларын сурууларга ахталлар. (1,154). Буруйу оҥорооччуну булан ылар наадаҕа, кини туттубут ньымаларын барыларын баһылааһын, арыйыы хайаан да көрдөнүллэр. Ити иһин өйдөөх дьон уһуннук толкуйдаан оҥорбут буруйдарын, куһаҕан быһыыларын арыйыы ураты уустук үлэ буоларын элбэхтик бэлиэтииллэр. (1,221).
Сахалар былыргы итэҕэллэринэн киһи билбэтин, оҥорботун оҥоруу айыыны оҥоруу буолар. Итини тэҥэ «Айыы» диэн тыл үгэһи кэһиини, буруйу оҥорууну эмиэ бэлиэтиир. (2,16). Киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны да оҥорор кыаҕын биллэрэр.
Айыы өйдөбүлүн маннык быһаарыыта киһи олоҕун устата оҥорор дьыалаларыгар ураты сөп түбэһэр. Киһи олоҕо үчүгэйи оҥоруу уонна куһаҕаны оҥоруу икки ардыларынан баран иһэр. Манна үчүгэйи оҥоруу элбэх буолан баһыйдаҕына, дьон олоҕо сайдыы, үчүгэй диэки сыҕарыйан барар, онтон куһаҕаны оҥоруу элбээтэҕинэ, сайдыы төннөр, кэннинэн кэхтэр.
Сахалар өйдөбүллэринэн дьоҥҥо куһаҕаны оҥоруу, хара дьай сабыдыала. Дьоҥҥо куһаҕаны оҥорууну айыыны оҥоруу диэн бэлиэтээн этиллэр, онтон киһини өлөрүү эҥин курдук ыар айыыны оҥоруу айыылаах-харалаах диэн ааттанар. Өссө ыарахан «Хара айыы» буолар. ханнык баҕарар куһаҕаны оҥоруу дьону сайдыы-үүнүү диэки баран иһэллэрин бытаардар. Сахалыы уоруйах, дьону албынныыр киһи аата түөкүн диэн. Онтон киһи тыыныгар турбут, өлөрбүт түөкүн аата хара түөкүн диэн буолар. (3,427).
Дьон олоҕор элбэх куһаҕаны оҥорон «Куһаҕанынан аатырыы» диэн эмиэ баар. Сорох дьон улаханнык толкуйдаан, бэйэлэригэр элбэх барыһы ылаарылар куһаҕан быһыылары оҥороллор. Манна улахан уоруйахтары, халабырдьыттары киллэриэххэ сөп. Дириҥник толкуйдаан көрдөххө, бу быһыыга хардары-таары күрэхтэһии билигин да бара турар курдук. Үчүгэй үлэһит дьон булан-талан үүннэрэн, оҥорон баайы-малы мунньуналлар, ону куһаҕан, бэлэми эрэ ылан туһаныахтарын баҕарар дьон бэйэлэригэр ылыахтарын саныыллар. Биир өттүттэн үчүгэй дьон оҥорон таһаарбыт баайдарын маныыллар, онтон атын өттүттэн куһаҕан дьон уоран ылан бараары гыналлар. Маны барытын өйдөөх-санаалаах дьон үгүстүк толкуйдаан, ыараҥнатан, бэлэмнэнэн баран оҥороллор.
Киһи быһыытын маннык өйдөбүлэ үгүс дьон өйдөрө-санаалара хайа диэки салалларыттан тутулуктанар. «Вор в законе» диэн нууччаларга баар өйдөбүл уоруу-алдьатыы салгыы сайдан барарыгар тирэх буолар. Уоруйахтары өрө тутуу, кинилэри арбааһын биир көрүҥэр киирсэр. Аан дойдуну аймаабыт улахан уоруулары, дьону өлөртөөһүннэри хайдах даҕаны кистээн-сабан хаайа сылдьар кыаллыбат. Арай маннык быһыылары дьон барыта билэр буолуута, кинилэр бэйэлэрин оҕолорун үчүгэй быһыылары оҥорорго үөрэтэллэригэр көмөлөһөр. Атын дьон бэлэмнэрин, баайдарын-малларын ылан туһаныы, дьоҥҥо сайдыыны аҕалбат, хата төттөрү эстиигэ-быстыыга тириэрдэр суол буоларын оҕолор кыра эрдэхтэриттэн билэллэрэ үчүгэйи оҥороллоругар көмөлөһөр.
Сахаларга «Айыы-хара элбээтэ» диэн олохсуйбут этии баар. Бу этии куһаҕан быһыы эбиллэн иһэрин бэлиэтиирин таһынан куһаҕаны оҥоруу хара айыы буоларын өссө чуолкайдаан биэрэр. Ити этии киһи өйө-санаата куһаҕаны оҥорорго эмиэ үлэлиирин, олору эмиэ айан, үгүстүк толкуйдаан оҥорорун быһаарар.
Хара уонна үрүҥ дьүһүннэр уратылара киһи түүлүгэр ордук чуолкайдык араарыллан бэриллэллэр. Түүлгэ көстөр үрүҥ, сырдык дьүһүн үчүгэйи, тупсууну түстүүр, онтон туох эмэ харааран, хара дьүһүннээх көһүннэҕинэ мөлтөҕү, куһаҕан майгыны, ыараханы көрдөрөр. Түүл бу бэлиэлэрэ киһи Айылҕаттан тутулуга ураты күүстээҕин, Айылҕа бары көстүүлэрэ харааран, киртийэн көһүннэхтэринэ киһи эмиэ мөлтүүрүн бэлиэтээн көрдөрөллөр.
Айылҕаҕа киһи олоҕо куһаҕан уонна үчүгэй диэн быһаарыылар икки ардыларынан баран иһэр. Оҕо кыра эрдэҕиттэн куһаҕан уонна үчүгэй быһыылары арааран билэн, куһаҕан быһыылары оҥорбот буоларга үөрэннэҕинэ эрэ бэйэтин үйэтигэр элбэх үчүгэйи оҥороро кыаллар. Киһи олоҕо, кыратыттан улаатан кырдьыар диэри ити хааччахтааһыннар икки ардыларынан баран истэҕинэ эрэ, Айылҕа тэҥнэһиитин сокуонугар сөп түбэһэр быһыылары оҥорор.
Куһаҕаны оҥоруу, куһаҕаны айыы хара айыы буолар.
Үчүгэйи оҥоруу, үчүгэйи айыы үрүҥ айыы диэн ааттанар.
Кэнники кэмҥэ куһаҕаны оҥорон айыы буолуутун үчүгэй, үрүҥ айыыттан туспа арааран "аньыы" диэн ааттааһыны олохсута сатыыллар. Икки тылынан этиллэн өйдөнүллэр «Куһаҕан айыы» диэн өйдөбүлү биир тылынан «аньыы» диэнинэн солбуйуу саҥарары уонна суруйары түргэтэтэр эрэ курдук санааһын улахан сыыһа. Маннык ааттааһынтан куһаҕан айыы киһи өйүттэн-санаатыттан быһаччы тутулуга уларыйан, суох буолан хаалар. «Аньыы» диэн тыл бэйэтэ киһи өйүн-санаатын кытта ханнык даҕаны сибээһэ суох буолан «Куһаҕан айыыны» киһи оҥорботун, атын туохтар эрэ оҥороллорун курдук өйдөбүлү үөскэтэн өйү-санааны бутуйар, аҥардастыы үчүгэй эрэ дьон айыыны оҥороллорун курдук өйдөбүлү биэрэр.
Билигин биһиги сахалар «коммунизм» кэмин саҕана улаханнык токуруйбут өйбүтүн-санаабытын көннөрөр кэмҥэ кэлэн олоробут. Киһи өйүгар-санаатыгар дириҥ өйдөбүлү оҥорор тылларбытын уларыппатахпытына табаллар. Былыргы кэмҥэ олорбут дьон Айылҕаҕа сыһыаннара ордук чугас эбитинэн, кинилэр «айыы» диэн тылы икки өйдөбүллээн тутталлара ордук таба, киһи өйүн-санаатын олус табатык быһаарар. Айыы диэн өйү-санааны быһаарар тылбытын тыл үөрэхтээхтэриттэн харыстыырбыт наада. (4,116).
Туһаныллыбыт литература
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Артур Конан Дойль (ааҥл. Arthur Conan Doyle). Знак четырех (ааҥл. The Sign of the Four): Повесть. Рассказы: Якутск: Кн. изд-во, 1991.- 320 с.
2. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. / П.С.Афанасьев редакциятынан - Дьокуускай: «Бичик» нац.кинигэ кыһата, 1994.- 264 с.
3. Н.М.Петров. Ол үйэлэр дуорааннара. Дьокуускай: «Бичик», 1999.- 432 с.
4. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: Бичик, 2004. - 128 с.