Үгэстэр уратылара

Санаа диэн олох кыра, дуона суох курдук саныыбыт. Ону-маны, буолары-буолбаты санаабыта буола, онон аралдьытына, албыннана, ыра санааҕа ыллара сатыы сылдьарбыт элбэх. Ол араас элбэх олоххо туһата суох, быстах санаалары умнуталаан, хаалларан истэххэ олоххо туһаны аҕалар санаалар элбиэхтэрин сөп.

Араас санаалары төһө да умуннарбыт биир эмэ туһалаах дии санаабыт санааны хос-хос хатылаан саныы сырыттахха хаһан эрэ умнуллубат турукка тиийэр, онтон баҕа санааҕа кубулуйар. Ол баҕа санаа биир санааҕа кубулуйдаҕына, үгэһи үөскэтэн киһини бэйэтин хамсатар, салайар кыахтанар, ону тэҥэ бэйэтэ ол санаатын толорон кэбиһэр кэмэ кэлэн хаалыан сөп.

Санаа бу уларыйан хаалыытын сахалар арааран билэннэр, таҥара үөрэҕэр киллэрэн үчүгэйи эрэ саныы сылдьарга, онтон куһаҕаны санаабат буолууга, умнарга уонна сиэри тутуһууга үөрэтэллэр. Куһаҕаны элбэхтик саныы сырыттахха, ол санаа эмиэ үгэскэ кубулуйан хааллаҕына, киһи бэйэтэ ол куһаҕаны оҥорон кэбиһиэн сөбө үөскүөн, сыыһа туттунуон сөп.

Өй-санаа үгэскэ кубулуйбутун биллэр бэлиэтинэн умнуллубат буолуута уонна киһи ол үгэһи толорор кыахтаныыта ааҕыллар.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугун быһаарар этии үгэстэргэ эмиэ дьайыыта тиийэн үгэстэр икки өрүттэнэллэр:

1. Үчүгэй, туһалаах, киһилии үгэстэр.

2. Куһаҕан, буортулаах үгэстэр.

Оҕоҕо куһаҕан үгэс үөскээн хаалара түргэнинэн, туох эмэ куһаҕаны соһуччу көрдөҕүнэ эбэтэр биирдэ да оҥорон кэбистэҕинэ онто үгэскэ кубулуйа охсоруттан, кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитии туспа уратыланан тахсарын сахалар билэн Кут-сүр үөрэҕэр киллэрэн туһана сылдьаллар. Оҕо ийэ кута үчүгэй быһыылары оҥотторуунан иитилиннэҕинэ үчүгэй быһыылаах оҕо буола улаатарын Кут-сүр үөрэҕэ дакаастаан төрөппүттэргэ тириэрдэр.

Оҕону кыра эрдэҕинэ Кут-сүр үөрэҕин туһанан ийэ кутун үчүгэй үгэстэринэн иитиллэр, онтон улаатан истэҕинэ “Үрүҥү, хараны араарыы” диэн үөрэтиини туһанан үчүгэйи уонна куһаҕаны таба араарыыны сахалыы таҥара үөрэҕэ оҥорор.

Оҕо улаатан иһэн туох эмэ уратыны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун, саҥаны айыыны оҥорор санаата аһара улаатарын таҥара үөрэҕэ хааччахтаан киһи быһыытыгар киллэрэн биэриини туһанар. Бу оҕону иитии, үөрэтии уратыларын “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн таҥара үөрэхтэрэ бааллара биллэрэр. Бу үөрэхтэр оҕо өйө-санаата сайдыыта уонна саҥаны айыыны оҥоруу оҕоҕо дьайар уратыларыттан тутулуктанан, сыыһа-халты туттубатын диэн харыстыыр аналлаахтарын билэн төрөппүттэр туһана сылдьаллара эрэйиллэр.

Оҕо туох эмэ уратыны, айыыны, киһи оҥорботун, куһаҕаны оҥордоҕуна үгэс сонно үөскээн хааларыттан, куһаҕан майгыланан хаалара төрөппүттэр уһун кэмҥэ үчүгэйгэ үөрэтэ сатаабыттарын буортулаан кэбиһиэн сөп. Ол иһин оҕо кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр куһаҕан быһыылары оҥотторбокко хааччахтаан, үчүгэйи эрэ оҥотторон, ийэ кута үчүгэй үгэстэринэн иитиллэрин сахалар ситиһэллэр.

К.Д.Уткин билинэринэн үгэстэр икки өрүттээхтэр, үтүө уонна мөкү өйдөбүлү үөскэтэллэр. (1,41). Сахалар “Киһи киһи буоларыгар” сыччах үлэ эрэ халбаҥнаабат сүдү суолталааҕын быһааран үөрэтэллэр. Үлэ араас хамсаныылара эрэ киһи буор кутун сайыннаран сыыһа-халты туттунарын биллэрдик аҕыйатан, нэмин билэн туттунарга үөрэтэллэр.

Саха киһитэ олоҕун устатыгар суолдьут сулус оҥостон, өбүгэлэрин үгэстэринэн салаллан сылдьыбыта. Сурук-бичик суох кэмигэр үгэс суолтата улахан этэ. Дьону олохсуйбут үгэстэр салайаллара, ол иһин аналлаах сиэр уонна киһи быһыыта диэн өй-санаа хааччахтарын үөскэппиттэрэ билигин да тутуһулла сылдьаллар.

Өй-санаа үгэстэри үөскэтэр. Киһи үгэстэринэн салаллан олоҕун олороро хаһан да уларыйбат. Ханна эрэ саҥа сокуону ылына охсон кэбиһии тойон илии баттыырын кытта олоххо киирэ охсорун курдук тиэтэйэр санаа халыйыыга тириэрдэр. Саҥа сокуону дьон бары ылынан, олоххо туһалааҕын итэҕэйэн, элбэхтэ хатылаан үгэс оҥоруннахтарына эрэ толоруллар кыахтаналларын билии эрэйиллэр.

Дьон өйө-санаата уларыйыыта уһун кэми, кырата үс көлүөнэ дьон уларыйыыларын кэнниттэн ситиһиллэр кыахтаах. Сэбиэскэй былаас албына үс көлүөнэ дьон уларыйбыттарын кэнниттэн биирдэ биллэн тахсан, бу былаас эстибитин таба сыаналааһын эрэйиллэр. Аныгы демократия үөрэҕин олоххо киллэрэ сатааччылар олус тиэтэйэн ылынар сокуоннарын үгүстэр сөбүлээбэттэриттэн, 2021 сыллаах быыбартан Россияҕа урукку сэбиэскэй былаас кэмигэр төннүөхтэрин баҕалаахтар бааллара билиннэ.

Саҥа демократия үөрэҕин Россия дьоно үгэс оҥостон билигин да иҥэринэ иликтэрин 2020 сыллаахха конституцияны бары куоластаан диктатура өттүгэр уларыппыттара биллэрэр. Итини тэҥэ Европа олохтоохторо аһара баран ыал буолууга киллэрэр сыыһа уларытыыларын ылымматтара, ыал омук олоҕор ылар улахан оруолун билэллэриттэн тутулуктанар. 

Ыал буолуу үгэстэрэ олус былыргы кэмнэргэ үөскээн олоххо киирбиттэр уонна аймахтар, омук уһун үйэлэргэ сайдан, өссө тупсан иһэллэрин үөскэтэллэр. Киһи тупсан иһиитин тас көрүҥэ уларыйыытыттан быһааран билэ сатааһын олохсуйан сылдьар. Араас подиумнар үчүгэй диэн ааттанар тас көрүҥү көрдөөн буларга аналлаахтар.

Сахалар үөрэхтэринэн киһи сайдан иһиитэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн икки өрүттэнэр:

1. Киһитийии. Киһи курдук көрүҥнээх буолууну ситиһии.

2. Киһи буолуу. Киһилии өй-санаа сайдыыта уонна тупсан иһиитэ.

Киһи курдук көрүҥнээх буолууну дьон олус былыргы кэмнэргэ ситиспиттэр. Киһитийии аһара барыыта оҕону төрөөтөр эрэ киһи диэн ааттааһынтан үөскээн тахсар тиэтэйии буолар. Өй-санаа сайдыыта бытаан, оҕо өр кэмҥэ иитиллэн, үөрэнэн киһи буолууну сааһын туолуутугар эрэ ситиһэр кыахтанар.

Оҕо өйө-санаата сайдан киһи буолууну ситистэҕинэ, үгэс оҥостуннаҕына үйэтин тухары киһи быһыылаахтык олоҕун олороро кыаллар кыахтанарын сахалар тутуһаллар. Киһи буолуу өйө-санаата, үгэһэ үөскээһинэ, сайдыыта уһун үйэлэргэ Киһи таҥараны үөскэтэн дьон ити баҕа санаалара үгэс буолуута ситиһиллибит.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн быһаарыы киһи бары оҥорор дьыалаларыгар барыларыгар дьайыыта тиийэр. Ыал иһигэр икки өрүттээх буолуу эмиэ дьайар. Дьахтар эр киһиэхэ көмөлөһөөччү буоларын дьиэ иһигэр уҥа уонна хаҥас диэн арахсыы баара биллэрэр. Былыргы кэмнэргэ дьахтар дьиэ хаҥас өттүгэр сылдьара көҥүллэнэрэ дьиэ иһинээҕи үлэлэринэн дьарыктанара ыал олоҕор ордук улахан туһаны оҥорорун биллэрэр.

Өй-санаа үгэскэ кубулуйан киһини, дьону салайара хаһан да уларыйбат. Киһи тугу элбэхтэ хатылаабытын, үчүгэйи оҥорбутун үгэс оҥостунан өссө хатылаан оҥороро, олоххо сайдыыны киллэрэр. (2,90).

Туһаныллыбыт литература

1. Уткин К.Д. Хомуурунньук. 16 кинигэ. 2-һэ: Төрүт культура: утумнар, ситимнэр. – Дьокуускай: Бичик, 2004. – 272 с.

2. Каженкин Иван Иванович. Ыал буолуу үгэстэрэ / Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2022. – 136 с.