Ыал буолуу үгэстэрэ

Оҕо улаатан киһи буолууну ситиһиитэ ойох ыллаҕына эбэтэр эргэ таҕыстаҕына, ол аата саҥа ыалы үөскэттэҕинэ туолар диэн ааҕыллар. Бу киһи өйө-санаата тосту уларыйар кэмэ ыал буолан урууну оҥоруунан бэлиэтэнэр. Хомойуох иһин киһи олоҕо бүтэр, муҥурданар кэмэ тиийэн кэлэринэн эдэрдэр саҥа ыалы үөскэтиилэрэ кэлэр көлүөнэлэри төрөтөн, киһи быһыылаахтык иитэн, үөрэтэн аймахтары, омук ахсаанын элбэтэн сайыннаран иһиигэ аналланар.

Ыал буолууну сахалар тэрийиилэрэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугар сөп түбэһэн икки өрүттэнэр:

1. Эт-сиин баҕа санаатын дьайыыта киһиэхэ улахан. Оҕо улаатан сааһын ситиитигэр баҕа санаата өссө улаатар. Ыал буолуу уол уонна кыыс эттэрин-сииннэрин баҕа санаатын ханнарыыга, толорууга уонна кэлэр көлүөнэлэри үөскэтиигэ аналланарыттан олох тутаах сыалынан ааҕыллар.

2. Сахалар үөрэхтэрэ ыал буолууга энньэни уонна халыымы эбии киллэрэн биэрэн үлэттэн үөскүүр өй-санаа көрдөбүллэрин, киһилии быһыыны, өйү-санааны тутуһууну эбэн биэрэр.

Энньэ уонна халыым ыал баайа-мала эбиллиитин үөскэтэннэр, эбиискэ тутулук буолан, таптал, имэҥ умсулҕана аҕыйаатаҕына ыал арахсан, ыһыллан хааларын тохтоторго туһалыыллар.

Ыал буолуу сүрүн сыалынан оҕо төрөтүүтэ, кэлэр көлүөнэлэри үөскэтии буолар. Төрүүр оҕо бары хаачыстыбатын, этин-сиинин, буор кутун тупсарыыга ыал буолуу былыргы үгэстэрэ икки өрүтү тутуһан туһаны оҥороллор:

1. Оҕо этин-сиинин тупсуутун, доруобуйата бөҕөргүүрүн ситиһиигэ төрүччү үөрэҕин туһанар.

2. Оҕо өйүн-санаатын; буор, ийэ, салгын куттарын уонна сүрүн сайыннарыыга, киһи буолууну ситиһэригэр туһалыыр.

Оҕо этэ-сиинэ тупсан төрүүрэ атын аймахтары, омуктары кытта холбоһууттан үөскүүрүн сахалар былыргыттан билэн “Хаан тупсарыыта” диэн аналлаах үөрэҕи олохтоон туһаналлар.

Былыргы сахалар оҕо ыал буоларыгар улахан суолтаны биэрэн аналлаах үгэстэри үөскэппиттэр. Бу үгэстэр аан маҥнай ыал төрүүр оҕото төрөппүттэрин удьуордуулларын уонна утумнуулларын ситиһиигэ аналлаахтар.

Удьуордааһын диэн кэлэр көлүөнэлэргэ төрөппүттэрин эттэрин-сииннэрин уратылара, онтон утумнааһын диэн хамсаныылары оҥорууга дьоҕурдара, буор куттара уонна өй-санаа атын үөрүйэхтэрэ бэриллэн иһиилэрэ ааттаналлар. Төрөппүттэртэн оҕолоругар эттэрэ-сииннэрэ, буор куттара уонна үчүгэй үөрүйэхтэрэ бэриллэн иһэллэрин салгыырга ыал буолуу үгэстэрэ туһалыыллар.

Олус былыргы кэмнэртэн сахалар ыал буолууга тутуһар үгэстэрэ өс хоһоонноро буолан сылдьаллар:

- “Уруу ырааҕа, уу чугаһа үчүгэй” диэн өс хоһооно киһи ыраах сиртэн ойох ыларын эбэтэр эргэ тахсарын ситиһиигэ аналланан ыаллар оҕолоро доруобай буоларын хааччыйар.

- Ыал буолууга аналлаах “Хаан тупсарыыта” диэн үгэһи туһаналлара атын омуктары кытта холбоһууларын сайыннаран иһэриттэн эт-сиин тупсарын уонна дьон үйэлэрэ уһуурун ситиһэр кыахтаналлар.

Хаан тупсарыыта эти-сиини тупсаран омук уһун үйэни ситиһэригэр туһалыыр. Тупсарыллыбыт хааннаах бааһынайдар эттэрэ-сииннэрэ, тас көрүҥнэрэ тупсан, уҥуохтара көнөн, улаатан иһэрин сааһырбыт дьон көрөн да билэллэр.

Ыал буолууга эт-сиин ылар оруола улаханынан бөҕө, доруобай эттээх-сииннээх дьон элбэх оҕону төрөтөр кыахтаахтарын туһаныы эрэйиллэр. Былыргы төрүппүт Эллэй Боотур бөҕө доруобуйалаах, көйгө, үлэһит кыыһы ойох ылан сахалары элбэппитин эр дьон бары туһана сылдьыахтара этэ. (1,30).

- “Тэҥнээҕи булунуу” диэн үөрэх тэҥнээхтэр төрөппүт оҕолоро өйө-санаата туруктаах буола улаатарын төрүттүүрүн сахалар тутуһаллар.

Удьуор диэн оҕо төрөппүттэрин, өбүгэлэрин этин-сиинин уратыларын иҥэринэн төрүүрэ ааттанар. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн удьуордааһын эмиэ икки өрүттээх:

1. Төрөппүттэр үчүгэй, туһалаах хаачыстыбаларын удьуордааһын.

2. Олоххо буортуну оҥорор хаачыстыбалар, араас бодоҥнор, ыарыылар кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһиилэрин тохтотууга ыал буолуу үгэстэрин уонна төрүччү үөрэҕин тутуһуу туһалыыр.

Күүс диэн эт-сиин уратытын, үлэни оҥорор кыаҕын быһаарыы ааттанар. Күүстээх эттээх-сииннээх киһи оҕото удьуордаатаҕына кини курдук көрүҥнээх, күүстээх буолара быһаарыллар.

Утумнааһын диэн төрөппүтүттэн оҕотугар буор кута, хамсаныылары оҥорор кыаҕа уонна атын, үөрүйэх буолбут өйө-санаата бэриллиитэ ааттанар. Буор кут диэн киһи хамсаныылары оҥорор өйө-санаата, кыаҕа буоларынан уонна хас биирдии быччыҥҥа иҥэн сылдьарынан кэлэр көлүөнэлэр сайдан, тупсан иһиилэрин быһаарар. Хас биирдии быччыҥҥа иҥэн сылдьар өй-санаа, бу быччыҥы санаа хоту күүскэ хамсатара буор кутуттан, кыаҕыттан тутулуктанар.

Кыаҕа аҕыйах киһи хамсаныылары оҥороро бытаан, сыылба да буолуон уонна сатаан, табан хамсанымыан сөп. Кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэр буор кут олус күүскэ харыстаныахтааҕын быһааран ыал буолуу үгэстэрэ хааччыйаллар.

Буор кут “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ эмиэ сөп түбэһэр:

1. Сайдыылаах, уустук, күүстээх хамсаныылары оҥорор кыахтаах буор кут аймах, омук сайдан иһиитин үөскэтэр.

2. Дьадаҥы, хамсаныылары сатаан, табан оҥорбот, сүрэҕэ суох, элбэхтик кыайан хамсаммат буор кут эмиэ кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэриттэн омук мөлтүүр кэмэ тиийэн кэлиэн сөп.

Буор кут хас да көлүөнэлэр усталарыгар сайдар. Утуму харыстааһын аймахтар сайдыыларыгар ордук улахан суолталаах. Күүс диэн эт-сиин күүһэ, онтон кыах диэн өй-санаа, буор кут уратыта, хамсаныыларга дьоҕура ааттанар. Буор кут хамсаныылары хайдах оҥороро кыаҕыттан улаханнык тутулуктанар.

Сайдыыта суох буор куттаах дьону туспа арааран ыалы тэрийиэх инниттэн туоратыыны сахалар “Тэҥнээҕи булунуу” диэн былыргы үгэстэрэ оҥорор. Үлэһит дьон оҕолоро үлэһиттэри кытта ыал буоллахтарына, үлэһит, сайдыылаах буор куттара кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэн өссө сайдар кыахтанарын ситиһэллэр.

Ыал буолууга туттуллар былыргыттан олохсуйбут үгэстэри кыах баарынан арыыйда кэҥэтэн ырытыахпыт:

1. Ыал буолааччылар билсиһиилэрин саҕалыахтарын иннинэ төрүччүлэрин ыраахха диэри үөрэтэллэрэ уонна онон ыйдаран баҕа санааларын салайаллара ирдэнэр көрдөбүл буолар.

2. Кыыс оҕо атын эр киһини өссө билэ илигин төрөппүттэрэ туоһулууллар. Эр киһи утумун, сайдыылаах буор кута кэлэр көлүөнэтигэр бэриллэн иһэрин үөскэтээри бу үгэс туттуллар.

3. Уол уонна кыыс сөбүлэһиилэрэ.

4. Энньэни уонна халыымы быһаарсыы.

Ыал буолааччылар билсиһиилэригэр төрүччү үөрэҕэ хайаан да туттуллара кэлэр көлүөнэлэр сайдыыларын үөскэтэр аналлаах. “Бодоҥноохтон бодоҥ төрүүр” диэн этии араас ыарыылаахтар, дьадаҥылар оҕолоро соннук бодоҥноох буолууларын быһаарарынан төрүччү үөрэҕэ олору туоратарынан туһата улаатар.

Уол уонна кыыс сөбүлэһиилэрэ аан маҥнай эт-сиин баҕа санаатын көрдөбүллэриттэн тутулуктанар. Ыал буолууга айылҕаттан көрдөбүл бастаан иһэр. Онтон үлэ баайы-малы үөскэтэринэн, энньэ уонна халыым эбиискэ киириитэ ыал буолууга киһилии быһыыны, үлэни оҥорууну киллэрэн биэрэр аналлаахтар.

Ыал буолуу кыыс, дьахтар өйүн-санаатын улаханнык уларытара саха тылынан бэлиэтэнэн этиллэ сылдьар:

- Ойох. Ыраас кыыһынан эргэ тахсыбыт кыыс ойох диэн ааттанар. Ойох уонна атын дьахталлар уратыларын “Киһи ойоҕо, ойох буолбат” диэн өс хоһооно баара биллэрэр. (2,165). Итини тэҥэ, бу ойох диэн тыл “ой-ох” диэн саҥа аллайыыттан үөскээбитэ, бу тыл үөскээбит уратытын, бүрүөһүн алдьаныытын биллэрэрэ ордук суолталаах.

Күтүөт уол болдьообут кэмигэр кэлбэтэҕиттэн нэһилиэктэрин баайдара: “Кулубабыт кыыһа дэлэ киэбирбэтэҕэ. Орто дойдуга холооннооҕо суоҕун курдук туттара. Хата ханнык эрэ суол киһитэ хоонньоһон аастаҕа, саатта! Билигин хайа баҕарар уолга эргэ барыан баҕарбытын да иһин, киһи ойоҕо буола сылдьыбыт дьахтары ким ылыай!” – дэһэр буолбуттара. (3,55).

Ойох эрэ эр киһини утумнуур оҕону төрөтөрүн былыргылар билэннэр кыыс оҕону кыһанан харыстыыллара, эргэ тахсарыгар улахан суолтаны биэрэллэрэ, киэргэтэллэрэ, симииллэрэ, энньэтин толору хомуйаллара, сааһа ситтэр эрэ эргэ биэрэ охсоллоро. Эт-сиин баҕата эмиэ элбэҕиттэн уонна “Дьахтар кулгааҕынан таптыыр” диэн өс хоһооно кыыс бэйэтэ быһаарыыны ылынарыгар араас албыҥҥа киирэн биэрэрэ элбэҕин биллэрэринэн, уһаппакка эрэ оннун буллара охсорго кыһаналлара. Ол барыта кыыстара сайдыылаах буор куттаах оҕону төрөтөрүгэр аналланара.

Омук сайдан иһэр кыаҕын харыстааһын диэн кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэр удьуорун, этин-сиинин уонна утумун, буор кутун харыстааһын ааттанар. Ити баҕа санаалары ойох эрэ толорор кыахтанарын сахалар билэллэр.

- Кэргэн. Олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит кэргэн диэн тыл билигин даҕаны сүппэккэ, туттулла сылдьара кыыстарын хайа эр киһиэхэ биэрбиттэрин билбэт дьахталлар элбэхтэриттэн тутулуктаах. Ол курдук кыыһа суох эргэ тахсыбыт дьахтар кэргэн диэн ааттанара уларыйан хаалбат. Кэргэн ыал олоҕун үгэстэрин тутустаҕына иккис оҕотуттан салгыы оҕолоро эр киһини утумнуохтарын сөп.

- Күүлэйдиир дьахтар. Бэйэтин быстах баҕа санааларын толоро сылдьар дьахтар ааттанар. Араас сэлээрчэхтэр, дьэгээрбэлэр, соруохалар ыал буолууга аналлара суохтар уонна сахаларга даҕаны элбээн ылар кэмнээхтэрин үгүс тыллар бааллара биллэрэр. Күүлэйдиир дьахталлар элбээтэхтэринэ омук уларыйара, атын саҥа үөскүүр омугунан солбуллара тиийэн кэлиэн сөбүттэн сэрэннэххэ табыллар.

Ыал буолуу былыргы үгэстэрэ эр киһи удьуорун, утумун харыстыылларыттан омук үйэтэ уһуурун үөскэтэллэр. Эр киһи эдэр ойохтоох буоллаҕына, саастара үллэстэн тэҥнэһэн хаалалларын тэҥэ, оҕолоро эр киһиттэн ылыммыт сайдыылаах буор куттаах буолан төрүүрэ ситиһиллэр.

Айылҕа сүрүн тутулуга “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн икки өттүттэн тутулуктааҕа хаһан да уларыйбат. Сир Күҥҥэ чугаһаан хааллаҕына сир-дойду уотунан умайыан, онтон Сир Күнтэн ыраатан, тэйэн биэрдэҕинэ космос тымныыта баһылыан сөп. Сир Күнтэн биир тэҥ соҕус ырааҕынан, ити икки өрүттэр икки ардыларынан, тэҥнэһиини үөскэтэр миэстэтинэн көтө сырыттаҕына, итии уонна тымныы, сырдык уонна хараҥа алтыһара тыыннаах айылҕаны үөскэтэр, ол иһин Сиргэ олох баар буолар кэмигэр билигин олоробут.

Ыал буолуу “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэр. Эр киһи уонна дьахтар дьон икки өрүттэрин үөскэтэллэр. Кинилэр биир тылы булан сөбүлэһэн, холбоһон олоҕу олорууларыттан ыал буолуу үөскүүр уонна бу ыаллар оҕолорун хайдах иитэллэриттэн аймахтар уонна омук сайдан иһиитэ тутулуктанар.

Омуктар сайдан иһиилэрэ биирдиилээн ыаллар олохторуттан быһаччы тутулуктаах. Ыал кэлэр көлүөнэлэри үөскэтэр уонна иитэр, үөрэтэр аналлааҕыттан омуктар сайдыыларын төрүттүүр. Кэлэр көлүөнэлэр киһи быһыылаах, көрсүө, сэмэй, үлэни-хамнаһы кыайа-хото үлэлиир кыахтанан улааттахтарына омук ахсаана эбиллэр уонна үлэни кыайан сайдыыны ситиһэр кыахтанар.

Сахалар оҕо өйө-санаата сайдыытын, улаатан киһи буолууну ситиһиитин биир тутаах бэлиэтинэн ыал буоларын ааҕаллар. Оҕо улаатан этэ-сиинэ уонна өйө-санаата ситтэҕинэ, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанар кэмэ кэллэҕинэ, киһи буолуу өйүн-санаатын баһылаатаҕына, ситистэҕинэ бэйэтэ төрөппүттэриттэн туспа баран саҥа ыалы олохтуура табыллар.

Ыал буолуу “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ эмиэ сөп түбэһэр. Ол курдук ыал буолуу бастакы өрүтүнэн таптал, бэйэ-бэйэни сөбүлэһии ааҕыллар, иккис өрүтүнэн баай-мал; энньэ уонна халыым көмө тирэҕи үөскэтэллэр. Аныгы, ырыынак, байыы-тайыы үйэтэ баайа суох киһи диэни суох оҥорор. Былыргы кэмҥэ сахалар энньэни уонна халыымы туһананнар, ыал буолааччылар баайдара-маллара тэҥнэһиитин үөскэтэннэр бөҕө туруктаах ыалы тэрийэллэр этэ.

Былыргы кэмнэргэ дьон табатык эбэтэр табата суох оҥорууну тус-туспа араарарга сөп уонна сыыһа диэн тыллары туһанарга киллэрбиттэр. Бу тыллар киһи оҥорор быһыыларын быһаарыыга эмиэ туһанылла сылдьыбыттар. Сөбүгэр диэн сөп түбэһиини биллэрэр тылбыт баара, сөп, кыайан үчүгэй буолбатын быһаарар.

Дьон өйө-санаата өссө сайдан истэҕинэ оҥорор быһыыларын уратыларынан арахсыылара үчүгэй уонна куһаҕан диэн тыллар үөскүүллэригэр тириэрдибит. Бу тыллар туттуллууга киирбиттэрин кэннэ сөп уонна сыыһа диэн тыллар суолталара арыычча кыччаан, кыра, быстах дьыалалары быһаарар кыахтанан сылдьаллар.

Сөп диэн тылтан салгыы сайдан сөбүлээһин диэн өйдөбүл үөскээбит. Ол аата сөбүлээһин диэн туох барыта сөп түбэстэҕинэ ааттанар. Сөбүлүүр киһи сыта, тас көрүҥэ, туга барыта баҕа санааҕа сөп түбэстэҕинэ сөбүлээһин үөскүүр. Ол курдук сөбүлүүр киһи саҥата, тугу саҥарара, оҥороро барыта сөп түбэстэҕинэ табыллар.

Киһи киһини сөбүлээһинэ салгыы сайдан иһэр көрүҥнэрдээх:

1. Сөбүлүү көрүү төһө эмэ ыраахтан саҕаланыан сөп. Киһи киһини сөбүлүү көрүүтэ тас көрүҥү кытта быһаччы сибээстээх. Ол аата үчүгэй көрүҥ диэн олохсуйбут баҕа санааҕа сөп түбэһии эрэйиллэр.

2. Харах хараҕы көрөн сөбүлээһинэ, хардары сөбүлээһини үөскэтиэн сөп. Сөбүлүү көрсөр харахтар бэйэ-бэйэлэригэр тардыһыылара үөскүүр.

3. Сөбүлүү көрсүү кэнниттэн билсиһии, кэпсэтии, төрүччүнү үөрэтии, бииргэ сылдьыы саҕаланар кыахтанар.

4. Билсиһииттэн чугасаһыы саҕаланар. Эт-сиин сөбүлэһиитэ, бэйэ-бэйэҕэ тардыһыыта сөбүлүүр сыты таһаарар, сөбүлээһин үөскүүр. Сахалар ол иһин сөбүлүүллэрин сыллаан ылан биллэрэллэр.

Эдэрдэр бэйэ-бэйэлэрин сөбүлэһиилэрин кэнниттэн төрөппүттэр төрүччү үөрэҕинэн дьарыктаналлар, энньэ уонна халыым туһунан салгыы кэпсэтэллэр. Ыалы тэрийиигэ икки өрүтү; сөбүлээһиини уонна баай-мал тэҥнэһиитин холбоон туһаныы ыал бөҕө тирэхтээх буоларын, арахса охсуу уустугурарын үөскэтэрин билигин ырыынак, баай-мал баһылыыр кэмигэр туһаныы эрэйиллэр.

Оҕо улаатан сааһын ситтэҕинэ уол оҕо ойох ылар, онтон кыыс эргэ тахсар, өйдөрүгэр-санааларыгар улахан уларыйыылар киирэллэр. Сахалар бу бэлиэ кэм үөскүүрүн арааран билэннэр, киһи буолууну ситиһии диэн чопчу бэлиэтээн ааттаабыттар. Уол оҕо ойох ыллаҕына эр киһи аатырар. Кыыс эргэ таҕыстаҕына эр киһини биллэҕинэ, этигэр-сиинигэр биллэр уларыйыы киирбитин бэлиэтээн, аата дьахтар диэҥҥэ уларыйар.

Эргэ тахсыы диэн бары кыргыттар баҕа санаалара. Кинилэр бу баҕа санааларын улаатталлар, эттэрэ-сииннэрэ ситтэр эрэ толорор кыахтаналлар. Арай кимиэхэ эргэ тахсыахха диэн быһаарыыны ылыныы уустуктары үөскэтэрэ хаһан да аҕыйаабат. Ол курдук киһи этин-сиинин сайдыыны ситиһэр уратыларын сахалар билэллэриттэн ыал буолууга улахан оруолу уураллар. Былыргы ыраахтааҕы баарын саҕана кыыс оҕону улааттар, этэ-сиинэ ситтэр эрэ төрөппүттэрэ эрдэттэн кэпсэтэн, кыыстара сөбүлүүр күтүөтүн булан, талан эргэ биэрэн, оннун булларан кэбиһэллэрэ.

Кыыс оҕо эргэ барбакка хойутаатаҕына этин-сиинин баҕатын тулуйбакка ханнык эрэ сайдыыта суох, дьадаҥы буор куттаах эр киһини кытта тутуһан кэбиһиэн сөбүн эмиэ аахсаннар сааһын ситтэр эрэ эргэ биэрэ сатыыллара.

“Тэҥнээҕи булунуу” диэн этии кэлэр көлүөнэлэр өйдөрө-санаалара туруктаныытыгар ананар. Ол курдук бэйэлэрин тэҥнээхтик сананар ийэ уонна аҕа оҕолоругар туруорар көрдөбүллэрэ тэҥнэһэринэн оҕо өйө-санаата туруктаах буола улаатарын үөскэтэллэр.

Кыргыттар бары баай киһиэхэ эргэ тахсыахтарын баҕалара баһаам. Кинилэр бэлэмҥэ, мааныга, бары-барыта баарыгар көҥүл күүлэйдии сылдьар, сынньана сытар санаалара элбэх. Кыра оҕону көрүү элбэх бириэмэни ылара онно эмиэ олук буолар. Ол иһин ырыынак кэмигэр баай киһи кыргыттары талан ылар кыахтанарын туһанар кэм кэллэ.

Баай киһи ойоҕо буолуу төһө да үчүгэйин, бэлэми туһаныы элбээбитин да иһин “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ эмиэ сөп түбэһэр уратылаах. Ол курдук баай киһи баҕа санаата элбэҕин курдук таптала эмиэ элбиэн сөп. Баай киһи көрсүүлэннэҕинэ эбэтэр иккис кэргэнин ылан кэбистэҕинэ эр киһини үллэстии ыган кэлиэн сөп.

Киһи барыта байыан-тайыан, олоҕо көнүөн баҕарар, ол иһин кыайарынан үлэлиир. Баай-мал мунньуллар, эбиллэр төрүтүнэн ыал ааҕыллар. Ыаллар төрөтөр оҕолоро элбээн истэхтэринэ баайдара-маллара элбииригэр улаатан иһэр оҕолорун үлэлээн көмөлөрө улаханнык туһалыыр. Кыра эрдэхтэриттэн үлэлии, туһа киһитэ буола үөрэммит оҕолор үлэни кыайар кыахтара улаатар.

Былыргы да кэмнэргэ ыаллар табыллан бииргэ олорбокколор арахсар түбэлтэлэрэ биирдэ-эмэтэ буолар эбит. Маннык түбэлтэҕэ арахсан барааччыга, эр киһи да, дьахтар да буоллун, баай-мал мунньуллубута арааран биэриллибэт эбит. Барбыт киһи барбытынан, туоҕа да суох барарга тиийэрэ ыал арахсыытын аҕыйатар кыаҕа улаханын, ол кэмнэргэ таба туһаналлар эбит.

Бу быһаарыыны билигин да олоххо туһаныахха сөп. Ол курдук ыал олоҕун бөҕөргөтүүнү ханнык баҕарар дойду оҥорор кыахтаах. Арахсыы билигин ордук элбээн турдаҕына, кэргэннэрин быраҕан баран атын сиргэ, атыттарга барар киһиэхэ ыал баайыттан-малыттан арааран биэрии тохтоотоҕуна, быраҕан барааччыга ханнык эмэ мэһэй үөскүүрэ, толкуйдуу, ыараҥната түһэригэр туһалыа этэ.

Аҥардастыы ийэлэри эрэ аһара баран өрө тутуу, арбааһын, кинилэр эрэ баалларын курдук этэ сылдьыы, аҥар өрүтү, аҕалары аанньа ахтыбакка, умнууга, намтатыыга тириэрдэр. Оҕону ахтыыга, хайҕааһыҥҥа аҥардас ийэ эрэ буолбакка аҕаны холбуу, ыал диэн этэн, бу ыаллар оҕолоро диэнинэн билиһиннэриэххэ сөп этэ.

Сылга хас даҕаны ийэлэр күннэрин тэрийэн ыытыы төһө да ийэлэри өрө туппутун иһин аҕалары атаҕастыыр, суохтарын курдук өйдөбүлү оҥороро оҕолорго куһаҕан сабыдыаллаах. Ийэлэри аһара өрө тутуу, арбааһын аҕалары намтатан, умуннаран кэбиһэрэ оҕону иитиигэ улахан халыйыыны оҥорорун иһин тохтотуохха сөп этэ.

Уол оҕону иитиигэ аҕа оруола үрдүгэ, бастаан иһэрэ ордук. Оҕо улаатан иһэн өйө-санаата туруктаахтык, ол аата “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһан сайдарын туһугар төрөппүттэрэ; эр киһи уонна дьахтар иккиэн тэҥҥэ кыттыһаллара ирдэнэр.

Кыахтаах дойду ыал олоҕун харыстыыр аналлаах. Ыал олоҕо туруктанарыгар дойдутун көмөтө диэн аналлаах ыал олоҕун харыстыыр сокуоннары ылыныы уонна олору толоруу буолуо этэ.

Аныгы үйэҕэ арҕаа дойдуларга элбээн эрэр гомосексуалистар уонна лесбиянкалар ыал олоҕун тутулуктарын, оҕону иитии төрүттэрин, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа сокуонун тутуһууну суох оҥороллор, итини тэҥэ кэлэр көлүөнэлэри суох оҥорон дьону эстиигэ тириэрдэр улахан халыйыылары үөскэтэллэр.

Бу халыйбыт өйдөөх-санаалаах дьон омугу сайыннарыахтара диэн санааҕа киирии сымыйалааһын, албыҥҥа киллэрии буолар. Кинилэргэ ыал буолууну букатын көҥүллээмиэххэ, онтон оҕону иитиигэ отой да чугаһатымыахха сөп этэ. Бу бэйэлэрин эттэрин-сииннэрин баҕата ханарын эрэ ситиһэ сатыыр дьон оҕону иитиигэ аҥар өттүгэр барар аһара халыйыыны үөскэтэллэр. Кинилэр оҕону иитиилэрэ аҥар өттүгэр; эр киһи дуу, дьахтар дуу диэки халыйан хаалыыта туруга суох өйдөөх-санаалаах эдэрдэри үөскэтэрэ омук сайдыытыгар улахан буортуну оҥорор.

Аныгы сайдыылаах диир үйэбитигэр ыал буолуу үгэстэрэ харыстабылга киирэр аналлаахтар. Киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата сайдыыта уһун үйэлэргэ уларыйбаттарынан ыал буолуу үгэстэрэ былыргыларынан хаалыахтара этэ. (4,52).

Туһаныллыбыт литература.

1. Ксенофонтов Г.В. Эллэйада. – М.: Издательство “Наука”, 1977. – 248 с.

2. Саха өһүн хоһоонноро=Якутские пословицы и поговорки. – Якутск: Бичик, 2017. – 256 с.

3. Якутскай Н. Төлкө. – Якутск: Кн. изд-во, 1973. – 768 с.

4. Каженкин Иван Иванович. Ыал буолуу үгэстэрэ / Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2022. – 136 с.