Тэҥнээҕи булунуу

Тэҥнэбил кытта булкуйума.

Сахалар уһун, киэҥ, дириҥ өйдөөхтөрө-санаалаахтара эдэрдэри холбоон ыал буолууну тэрийэр үйэлээх үгэстэриттэн биллэр. Ыал буолууга “Тэҥнээҕи булунуу” диэн аналлаах этии баара билигин, дьон баайдарга уонна дьадаҥыларга арахсыбыттарын кэннэ сөптөөх быһаарыыны, табан өйдөөһүнү уонна туһаныыны эрэйэр буолла.

Кэргэнниилэр бэйэ-бэйэлэригэр ытыктаһан сыһыаннаһыылара, убаастаһаллара этэр тылларыгар, туттар быһыыларыгар ханан эрэ биллэрин оҕолоро улаатан иһэн таба туһаныан сөп. Хайалара эрэ атынын аанньа ахтыбата, “Кини билбэт” диэн этиитэ оҕолорун өйүгэр-санаатыгар дьөлө хатанан, оҕото киниэхэ сыһыанын тосту уларытан кэбиһиэн сөп.

Кэргэнниилэр тэҥнээх, ол аата тэҥ соҕус үөрэхтээхтэрэ, үлэһиттэрэ, баайдаахтара, бэйэ-бэйэлэрин ытыктаһыылара оҕолоро туруктаах өйдөөх-санаалаах буола улаатарыгар олук, тирэх буолар. Сахалар олохторун үөрэхтэригэр кэлэр көлүөнэлэр өйдөрө-санаалара сайдыыта бастакы оруолу ыларыттан ыал буолууга “Тэҥнээҕи булунуу” диэн үөрэҕи туһана сылдьаллар.

Ийэ уонна аҕа биир тылы булунан оҕолорун киһи буолууга биирдик этэн ииттэхтэринэ, үөрэттэхтэринэ, оҕолоро “Туох барыта икки өрүттээх”; үчүгэйдээх уонна куһаҕаннаах диэн этиилэри тутуһар, олоххо үөскээн турар тэҥнэһиини хамсаппат, көрсүө, сэмэй киһи буола улаатар кыахтанар.

“Тэҥнээҕин булунан” диэн этии ыал буолууга уонна оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ олус улахан суолталааҕын таба өйдөөн ырыынак олоҕун кэмигэр туһана сырыттахпытына табыллар. Кэргэнниилэр бэйэ-бэйэлэрин сөбүлэһэллэрэ, ытыктаһаллара, тэҥнээхтик туттуналлара саҥа улаатан, өйө-санаата сайдан бэйэлэрин солбуйуохтаах оҕолорун иитиигэ дьайыыта ураты күүстээх.

Ийэ уонна аҕа тэҥнээхтик туттуналлара, бэйэ-бэйэлэрин ытыктаһаллара оҕолоро “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини кыра эрдэҕиттэн билэ, тутуһа үөрэнэрин үөскэтэн, өйө-санаата туруктаахтык сайдарыгар тириэрдэр. Хайалара эрэ аһара баһыйара ыал олоҕор диктатураны киллэрэн оҕо иитиитин халытыан сөп.

Ийэ хаһан баҕарар сымнаҕас, оҕотун атаахтатара, таптыырын араастаан биллэрэрэ элбэх. Ону-маны минньигэһи сиэтэринэн, маанытык, халыҥнык таҥыннара сатыырынан, сынньатара, сытыарара элбэҕинэн аҕаны лаппа баһыйар. Ол иһин аҥардас ийэ уол оҕону аһара атаахтатан кэбиһэр кыаҕа улаатан хаалар.

Оҕону бэрээдэккэ, үлэҕэ-хамнаска үөрэтии диэн туһааннаах кэмигэр ыгыыны, көрдөбүлү кытаатыннаран биэрдэххэ эрэ ситиһиллэр кыахтаахтарын умнубатахха табыллар. Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ оҕону бэрээдэккэ, үлэҕэ үөрэтиигэ туттулуннаҕына сыыһа-халты туттунуу аҕыйыыра ситиһиллэр.

“Мөҕүллүбэт оҕоттон киһилии киһи тахсыбат” диэн этиини таба өйдөөн, оҕо сыыһа-халты тутуннаҕына көннөрөн, эбиискэ үөрэтэн биэриини туһаныы хайаан да эрэйиллэр.

Үлэ эрэйдээх, ыарахан, улахан тулуурдаах, өһөс буоллахха эрэ үлэ-хамнас кыаттарар. Аҕа чиҥ, кытаанах көрдөбүллээҕинэн, бэрээдэги тутуһуннарар, ыарахан үлэни үлэлэтэр кыахтааҕынан уонна бэйэтин батыһыннаран, үтүгүннэрэн биэрэринэн уол оҕону иитиигэ, үлэҕэ-хамнаска үөрэтиигэ туһата улахана биллэр.

Ийэ уонна аҕа бэйэ-бэйэлэрин кытта тэҥнээхтик, убаастаһан сыһыаннаһыылара, хайалара эрэ эппитин атына чиҥэтэн, хатылаан биэрдэҕинэ, ханнык баҕарар быһаарыы оҕоҕо дириҥник иҥэр уонна соннук толоруллар кыахтанарын туһана сылдьыы ирдэнэр. Оҕо минньигэс кэмпиэти элбэҕи сиирин ийэтэ боппутун кэннэ аҕатыгар тиийэн: “Ылан кулу”,- диэн көрдөөтөҕүнэ, аҕата оҕотугар үчүгэйи оҥорор курдук санаатыттан ылан биэрдэҕинэ, оҕо ийэтэ эппитин аанньа ахтыбат, истибэт, толорбот буола улаатыан сөп.

Саха дьоно оҕолоро ыал буоларыгар олус улахан болҕомтолорун уураллара. Оҕолоро ыал буоларыгар бэйэтин тэҥнээҕин булунарыгар кыахтара баарынан көмөлөһөллөрө уонна сахалар былыргы үгэстэрин туһаналлара. Ыал буолуу сүрүн сыала, соруга манныктар: 

1. Доруобай эттээх-сииннээх, буор кута сайдыбыт, үлэни кыайар кыахтаах, киэҥ ычалаах кэлэр көлүөнэлэри үөскэтии.

2. Кыыс энньэтиттэн уонна уол халыымыттан холбоон саҕаламмыт ыал баайа-мала салгыы эбиллэн иһэрин ситиһии.

Бу сыаллары төһө кыайарбытынан дириҥник ырытан көрүөхпүт:

1. Кэлэр көлүөнэлэри үөскэтэргэ сахалар “Төрүт-уус ыал оҕото” диэн быһаарыыны аан маҥнайгыттан, оҕолоро өссө билсиһиэхтэрин инниттэн ыла туһаналлар. Ыал буолууга аан маҥнай оҕолор төрөппүттэрэ, аймахтара бары өттүнэн ырытыыга; төрүччүлэрин үөрэтиигэ, ычаларын быһаарыыга, үлэлэрин, ситиһиилэрин ааҕыыга түбэһэллэрэ эрэйиллэр. Ол барыта үлэни кыайар кыахтаах, доруобай оҕолору төрөтүүгэ аналланалларын иһин төрөппүттэр бары туһаныахтара этэ.

Кэлэр көлүөнэлэр өйдөрө-санаалара туруктанарыгар икки төрөппүт этиилэрэ, үөрэтиилэрэ бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктанан, биирдэрэ эппитин атына хайаан да бигэргэттэҕинэ, чиҥэттэҕинэ эрэ, оҕо өйүгэр-санаатыгар дириҥник хатанан толоруллар кыахтанарын былыргы сахалар билэллэрин уонна олохторугар туһана сылдьалларын “Тэҥнээҕи булунуу” диэн этиилэрэ бигэргэтэр.

Төрөппүттэр бэйэ-бэйэлэрин өйдөһүүлэрэ, хардары-таары көмөлөһүүлэрэ оҕолорун иитэллэригэр биллэн тахсар. Хайа эрэ төрөппүт атынын аанньа ахтыбатын тугунан эмэ оҕотугар биллэрдэҕинэ, оҕото эмиэ кинини аанньа ахтыбат буола улаатар. Ийэ оҕотугар: “Аҕаҥ билбэт, сатаабат”,- диэтэҕинэ, оҕото аҕатын тугу да сатаабат эбит диэн быһалыы өйдүөн, соннук ылынан кэбиспитэ олохсуйан хаалыан сөп.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа сүрүн тутулугун оҕо кыра эрдэҕиттэн билэ, олоҕор туһана үөрэнэрин икки төрөппүттэрэ икки өттүттэн тэҥҥэ дьайыыларыттан ситиһэр кыаҕа улаатар. Бу этии оҕо “Үрүҥү, хараны арааран” олоҕор таба туһана үөрэнэригэр улахан туһаны оҥорор. Ол курдук киһи бэйэтигэр туһалааҕы үчүгэй диирэ хаһан да уларыйбатыттан, элбэхтэр үчүгэй диэн быһаарбыттара эрэ таба буолан сыаналанар.

2. Төрөппүттэр биир өйдөөх-санаалаах уонна тэҥ баайданыылара-малланыылара кинилэр дьиҥнээхтик тэҥнэһиилэрин, бэйэ-бэйэлэрин өйдөһүүлэрин, өйөһүүлэрин үөскэтэр. Тэҥ баайдаах, билиилээх дьон ыал буолан холбостохторуна оҕолорун иитиитигэр хайа да өттүгэр халыйыы үөскээбэт, оҕо иитиитэ киһилии быһыылаах буолууга, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһууга ананар.

Олоххо киһи билиитэ тус-туһунан буолара элбэх. Тыл үөрэҕин баһылаабыт киһи дьиҥнээх олоххо тиийдэҕинэ, истибитэ-билбитэ соччо туһата да суох буолуохтарын сөп. Оскуола үөрэҕин математикатын үгүс формулаларын элбэхтэр олохторугар букатын да туһаммакка эрэ олохторун олороллор. Үрдүк үөрэҕи да бүтэрбит киһи олоххо туһалаах билиилэри, үлэни-хамнаһы син-биир бэйэтэ тутан-хабан үөрэттэҕинэ эрэ табыллара быдан элбэх.

Үлэ биир көрүҥэр баһыйыы, атыныгар баһыттарыы тэҥнэһиини эмиэ үөскэтэр. Манна ордук дьиэ ис үлэтигэр дьахтар баһыйа тутан салайдаҕына, тас үлэлэргэ, ону-маны булууга-талыыга киэҥ сирдэринэн сылдьар кыахтаах эр киһи баһылыыра ордук эбэтэр хардары-таары буолуон эмиэ сөп.

Ыал буолууга “Тэҥнээҕи булунуу” диэн этиини арыыйда дириҥник быһааран, ырыттахпытына маннык тус-туспа өйдөбүллэртэн хомуллара араарыллан тахсар:

1. Тас көрүҥ тэҥнэһиитэ.

2. Баай-мал тэҥнэһиитэ өй-санаа тэҥнэһиитин үөскэтэр. Биир олохтоох ыаллар оҕолоро ыал буолан холбоһуулара өйдөрө-санаалара тэҥнэһэрин үөскэтэриттэн туруктаах өйдөөх-санаалаах оҕолору иитэн, үөрэтэн улаатыннараллара табыллар.

Бу өйдөбүллэри арыыйда дириҥник ырытыахпыт:

1. Таптал, ыал буолуу сөбүлүү көрүүттэн саҕаланар. Ол иһин тас көрүҥ баһылаан иһэрин курдук сыыһа өйдөбүл билигин үөскээн сылдьара аһара баран кэрэ буола сатааһыҥҥа тиийэн эрэр.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр сөбүлээһин тапталга кубулуйдаҕына ыал буоларга сөп буолар диэн сыыһа, дьону сүөһү таһымыгар түһэрэр итэҕэс быһаарыыны олоххо киллэрэн ханна эрэ көрсүһэ түспүт сирдэригэр ыал буола охсоллоро.

Былыргы кэмҥэ сөбүлээһин кэнниттэн эбии ыал буолуу үгэстэрэ туттулуннахтарына эрэ саҥа ыал үөскүүрэ. Хас киһиэхэ барыларыгар төрөппүтүн сөбүлүү көрүүтүттэн үөскээн тахсар үчүгэй диэн саныыр тас көстүүтэ иҥэн сылдьар. Ийэтин ордук сөбүлүүр уол оҕо, киниэхэ маарынныыр көрүҥнээх кыыһы булан кэргэн ылара элбэх. Төрөппүттэр тас көрүҥнэрэ оҕолоругар үчүгэй көрүҥ маннык буолар диэн санаатын кыра эрдэҕиттэн үөскэтэллэр, төрүттүүллэр.

2. Былыргылар билиилэриттэн ыламмыт энньэ уонна халыым диэннэри аныгы, ырыынагы тутуһар олоххо ыал буолууга анаан туһаннахпытына табыллар. Ыал буолуу иккис өрүтүн, баай-мал тэҥнэһиитин кыыс энньэтэ уонна уол халыыма тэҥнэрэ олоххо илэ киллэрэллэр. Саҥа ыал буолааччылартан хайалара да аһара баран баайынан өттөйөн бэрдимсийэрин кыыс энньэтэ уонна уол халыыма тэҥнэрэ суох оҥорор, икки өттүттэн тэҥ баайы холбооннор, тэҥнээхтэр ыал буолаллара ситиһиллэр.

Баай-мал өйү-санааны үөскэтэр. Биир тэҥ баайдаах ыаллар өйдөрө-санаалара биир тэҥ, маарынныыр буолара саарбаҕа суох. Кэргэнниилэр өйдөрө-санаалара тэҥ, олоҕу, үлэни-хамнаһы биирдик өйдөөн сыаналаатахтарына уонна ону оҕолоругар үөрэттэхтэринэ өйдөрө-санаалара туруктаахтык, кинилэри үтүктэн сайдарын ситиһэллэр. Ол курдук ийэтэ бу үлэ ыарахан, куһаҕан диэн эттэҕинэ, оҕото аҕатын үлэтин сирэр, сыаналаабат буола улаатыан сөп.

“Тэҥнээҕи булунуу” диэн ыал буолууга сүрүн көрдөбүл, сахалар олохторун үөрэҕэ буолар. Баай ыал уолларыгар кэргэн тахсыбыт дьадаҥы кыыс дьиэ үлэһитэ буолуон сөбө улаатарын курдук, дьадаҥы уол баай ыал кыыһын ыллаҕына, саҥа аймахтара анныларынан саныыллара хаалан хаалбат.

Бу өйгө-санааҕа үөскүүр уратылары сахалар былыргыттан арааран билэн “Тэҥнээҕи булунуу” диэн ыал буолууну тэрийэргэ аналлаах этиини үөскэппиттэрин эдэрдэр, саҥа ыалы тэрийээччилэр туһаннахтарына табыллар.

Кэргэнниилэр бэйэ-бэйэлэригэр тэҥнээхтэрэ, ол аата тэҥ соҕус үөрэхтээхтэрэ, баайдаахтара, маарынныыр үлэлээхтэрэ, бэйэ-бэйэлэрин өйдөһүүлэрин, ытыктаһыыларын үөскэтэринэн оҕолоро, кэлэр көлүөнэлэрэ туруктаах өйдөөх-санаалаах буола улаатарыгар олук, тирэх буолар. (1,68).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин Иван Иванович. Ыал буолуу үгэстэрэ / Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2022. – 136 с.