Ымсыырыма, ордук санаама

Ымсыырыма, ордук санаама диэн сахалыы таҥара үөрэҕэ тутуһар хааччаҕа.

Сиргэ дьон-аймах ахсааннара биллэрдик эбиллэн иһэр. Киэҥ-куоҥ тыа сирдэриттэн дьон үөрэҕи-билиини баһылаары, сайдыы-үүнүү туһатыттан тииһинээри улахан дэриэбинэлэргэ, куораттарга мунньустан иһэллэр.

Үлэ-хамнас биир сиргэ түмүллүүтүттэн билигин, дьон элбэх буолан бииргэ олоруулара ордук сайынна. Бииргэ үлэлиир дьон бэйэ-бэйэлэрин билсэ, көрсүһэ, кэпсэтиһэ сылдьаллар. Тугу булуммуттара, ханна сылдьыбыттара барыта биллэн, киэҥ кэпсэтиигэ тахсан иһэр. Араас солуннар бары ханаалларынан; араадьыйанан, телевизорынан, хаһыатынан, интернетинэн тарҕаныылара тэнийиитэ билии-көрүү элбээн иһиитигэр тириэрдэр.

Элбэх араас солуннар үгүс элбэх санаалары үөскэтэллэр. Бу санаалартан атын дьон туох эмэ ситиһиилэригэр, табыллыыларыгар ымсыырыыттан, ордугурҕааһынтан үөскүүр санаа ордук санаа диэн ааттанар. Ханнык баҕарар баҕа санаа аһара баран хааллаҕына киһини бэйэтин куһаҕаҥҥа тириэрдэр кыахтаах. Киһи бу аһара барыыны бэйэтин өйүнэн-санаатынан билэн тохтотунар күүстээх буоллаҕына эрэ, олоҕун киһи быһыылаахтык олоруон сөп. Арыгы иһэр баҕа санаатын кыана туттар киһи арыгыһыт буолбакка киһи быһыылаахтык олоҕун олорор.

Бэйэ кыаҕын билинэр буолуу, таба сыаналааһын ордук санааһын аһара барыытын тохтотор кыахтаах. Оҕо өйө-санаата улаатан истэҕинэ сыыйа сайдар, тулуура эбиллэн иһиититтэн күүһүрэн иһэр. Ону-маны сатаан оҥорорго, тутарга, эти-сиини табан хамсатарга оҕо олус өр кэмҥэ үөрэнэр. Тугу эмэни сатыыр, таба оҥорор буоллаҕына, бэйэтин кыаҕын-күүһүн табатык сыаналыыр кыахтанар.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн бэйэтин кыаҕын билинэ үөрэнэрэ ордук судургу. Тугу сатаабатын, кыайбатын оҕо бэйэтэ оҥорон көрөн билинэрэ ордук тиийимтиэ. Улаатан иһэн үлэ-хамнас бары көрүҥнэригэр бэйэтин кыаҕын, дьоҕурун боруобаланан, оҥорон көрөн билинэрэ өйө-санаата туруктаахтык сайдыытыгар туһалыыр.

Кыра эрдэҕиттэн оҕо бэйэтэ кыайарын оҥоро-тута үөрэниитэ бэйэтин кыаҕын-күүһүн, өйүн-санаатын таба сыаналыырыгар үөрэтэр. Оҥоро, тута үөрэммэтэх оҕо бэйэтин кыаҕын билиммэт буола улаатар кыахтанар. Бэйэтэ кыаҕын билиммэт тулуура суох, барыта бары бэлэмҥэ үөрэммит оҕо араас быстах, түргэнник баайы-малы булуу-талыы диэки охтор санааҕа оҕустаран быстах быһыыларга киирэн биэриэн сөп. Киһи оҥорор быстах быһыыларын тустарынан «Үрүҥ айыы буолуу» диэн үлэттэн булан билсиһиэххэ сөп. (1,50).

Аһара барбыт санаа киһи өйүн-санаатын ханньары тардарыттан олоҕун сыалын уларытан кэбиһиэн сөптөөх. Киһи уһун олоҕун устата бэйэтин санааларын сатаан дьаарыстаан, аттаран, туһата суохтарын, куһаҕаннарын ылан быраҕаттаан, ыраастаан биэрэр кыахтаах буоллаҕына эрэ, үчүгэй быһыылары оҥорор кыахтанар. «Киһи санаа хамначчыта», «Киһини санаата салайар» диэн этиилэри киһи олоҕун устата тутуһа, куһаҕан санааларыттан хайаан да ыраастана, умна сырыттаҕына эрэ өйө-санаата куһаҕан санааларынан туолбат кыахтанар.

Атын дьоҥҥо туох эмэ баарыгар, тугу эмэ ылан туһанарга, туттарга баҕара санааһын ымсыырыы, ымсыы санаа диэн ааттанар.

Киһиэхэ ымсыырар санаа баар буоллаҕына, тугу эмэни булаары-талаары кыһанан-мүһэнэн ханнык эмэ хамсааһыннары оҥороругар туһалыыр. Ымсыырар санаа аһара баран хаалбатаҕына киһиэхэ тугу эмэни ситиһэр, булунар, туһалааҕы оҥорор санааны үөскэтэринэн туһалаах санааҕа киирсэр.

«Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиигэ сөп түбэһэн ымсыырар санаа эмиэ икки өрүттээх. Ымсыырыы тугу эмэни буларга-таларга туһалаах санаа буоллаҕына, аһара баран хааллаҕына куһаҕаҥҥа, куруук ымсыыра сылдьыыга, ордук санааһыҥҥа тиийэн хаалар.

«Ымсыырыма, ордук санаама» диэн этии киһи бэйэтин кыаҕын, сатабылын табатык сыаналыырыгар ыҥырар. Ымсыырыы ордук санааһыҥҥа кубулуйан хайдах эмэ гынан булуна сатааһыны, куһаҕан баҕа санааны үөскэттэҕинэ, өй-санаа халыйыытын таһааран уорууга, халааһыҥҥа тириэрдиэн сөп.

Дьону ордук санааһын бэйэ кыаҕын, күүһүн учуоттуур, аахсар буолара ордук. Аһара ымсыы буолуу, барыга-бары ымсыыра сылдьыы кэлин ыарыыга кубулуйан хаалыан сөп. Аһара ымсыы буолуу ханнык эрэ куһаҕан быһыыга, сыыһа-халты туттууга тириэрдиэн сөбүттэн сахалар таҥараларын үөрэҕэ сэрэтэн, харыстаан «Ымсыырыма, ордук санаама» диэн үөрэтэр. Ымсыылаах, баҕалаах малы киһи быһыылаахтык, атыылаһан хайаан дуу булуу кыаллыбатаҕына уоруу, халааһын түмүгэр булунуу быстах өйдөөх-санаалаах дьоҥҥо киирэн кэлэрэ куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөп.

Хас киһиэхэ барыларыгар кимиэхэ да мээнэ кэпсээбэт ыра, кистэлэҥ санаалара баар буолар. Бу санаалар сахалыы «Ис санаа» диэн ааттаналлар уонна кимиэхэ да кэпсэммэт, биллэрбэт санааларга киирсэллэр. Бэйэ кыаҕын таһынан, кыайан ситиспэт сыалы баҕара санааһын, ыра санааҕа кубулуйара элбэх. Олус элбэх ыра санаалар үгүстэрэ туолбаттарынан уонна олоххо оҥоруллар ситиһиилэр сыыйа-баайа кэлиилэрин аахсыбаттарынан өй-санаа туруктаах буолуутун мэһэйдииллэр.

Ордугургуур, ымсыырар санаа аһара бардаҕына үчүгэйгэ тириэрдибэт, тулуура аҕыйах киһини куһаҕан быһыылары оҥорууга тириэрдэр. Ымсыы киһи атыттарга туох эмэ баарыгар ымсыыран хайдах эмэ бэйэтигэр булунар санаата киирдэҕинэ уонна аһара бардаҕына, сиэрэ суох быһыылары оҥорор кыахха киириэн хаалар.

Аһара барбыт ымсыы санаа куһаҕанын туһунан өс хоһоонноро сахаларга элбэхтэр. Ымсыы санаата аһара барбыт киһини ыкка холонор. «Ыт курдук ымсыылаах» диэн этэллэр. «Абааһы аһаабыт сириттэн арахпат» диэн этии туох эмэ соһуччу барыс киирбитин өссө эбэн туһанар санаалаах киһини быһаарар этии буолар.

«Ыт курдук ымсыылаах» диэн этии ымсыы санаа киһи быһыытыгар сөп түбэспэтин, кыыллар быһыылара буоларын быһаарар. Ымсыы санаа аһара барыыта иҥсэлэниигэ, харамнаһыыга тириэрдиэн сөп.

Киһиэхэ барыларыгар тугу эмэ баҕара, була-тала сатааһын, ымсыырар санаа баар буолуон сөп. Киһи быһыылаах киһи ымсыырар санаатын туттунар, атыттарга биллэрбэт буолара ордук. Ымсыырар санаа аһара баран хаалыыта ымсыы буолууга тириэрдэр.

«Икки куобаҕы эккирэтимэ, иккиэннэриттэн матыаҕыҥ» диэн этии аһара ымсыы санааттан бэйэ кыаҕын таһынан элбэҕи була-тала сатааһыны сэмэлиир. Бу этии кистэлэҥ өйдөбүлүнэн киһи санаатын, кыаҕын биир сыалы ситиһиигэ түмнэҕинэ ордук ситиһиилээх буоларын биллэрэр.

Ымсыы санаа аһара барыыта киһи кыаҕын кыайан учуоттаабат, аахсыбат буолуутун үөскэтэн куһаҕаҥҥа тириэрдэрин, ночооттоох хаалыан сөбүн «Көҕөнү тутаары чөркөйтөн маппыт» диэн өс хоһооно биллэрэр. Бу өс хоһооно киһи бэйэтин кыаҕынан чөркөйүнэн да сөп буолуохтааҕын аһара баран көҕөнү тута сатаабыта кыаттарымыан, туга да суох хаалыан сөбүн быһаарар. Оҕо бэйэтин кыаҕын билинэр буола улаатыыта олоҕор сыыһаны-халтыны оҥороруттан харысхала буолар.

Киһи бэйэтинэн тутан-хабан оҥорбутун хаһан баҕарар ордуктук сыаналыыр, атыттартан үрдүктүк тутар. Саха дьонун олохторун үөрэҕэ «Ымсыырыма, ордук санаама» диэн этиитэ киһи бэйэтин кыаҕынан, үлэтинэн-хамнаһынан, өйүнэн-санаатынан олоҕун оҥосторо ордугун өйдөтөр, сүбэлиир. (2,59).

Туһаныллыбыт литература

1. И.И.Каженкин. Үрүҥ Айыы буолуу. Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2006.- 88 с.

2. Каженкин И.И. “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума”. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 152 с.