Чапчархай уонна манньа

Оҕону иитии уонна үөрэтии оҕо майгынын уратыларын учуоттаан тус-туспатык ыытылларын сахалар чыпчархайы уонна манньаны туһаналлара быһаарар. Итини тэҥэ бу быһаарыы сахалар «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиилэригэр сөп түбэһэн майгы эмиэ икки өрүттээҕин арыйар.

Сахалар мэник, дьалбаа, истигэнэ суох, элбэх эньиэргийэлээх оҕону киһи этэр тылын истэргэ үөрэтэргэ чыпчархайы кэмиттэн кэмигэр туһаналлара биллэр. Онтон сымнаҕас майгылаах, истигэн, ол аата улахан киһи этэрин истэр, толорор оҕону үөрэтиигэ кыра эмэ манньа сыыһа да сөп буолар. Оҕону табатык иитиигэ майгынын уратыларын, таҥхатын быһаарыы туһата улахан. Оҕо таҥхатын быһаарыыга Пифагор гороскобун туһаныы оруннаах.

Былыргы да кэмнэргэ уонна билигин даҕаны төрүүр оҕолор ахсааннарыттан сымнаҕас майгылаахтара элбээн мэник-тэник соҕус оҕолор суох буолбаттар. Оҕону иитиигэ-үөрэтиигэ бу икки, тус-туспа ньымалар иккиэн тэҥҥэ туттулла сылдьар кыахтаахтар.

Саха дьоно былыр-былыргыттан кыра оҕону иитии-үөрэтии хайдах көрүҥнээхтик баран иһиэхтээҕин быһаарар этиилэринэн «Чыпчархай уонна манньа» диэн этии баар. Бу этии нууччалыыта «Kымньыы уонна бирээнньик» диэн буолара сахалыытыттан өйдөбүлэ улаханнык уларыйбакка эрэ сылдьар. Арай дьон бирээнньиги бэрт соторутааҕы кэмтэн ыла буһарар буолбуттарынан уонна кымньыы чыпчархайтан быдан хойут оҥоруллубутунан, бу этии сахалыы этиитээҕэр лаппа хойутаан үөскээбит эбит диэн чуолкайдык быһаарыллар.

Kыра оҕо буруйу эбэтэр куһаҕан быһыыны оҥордоҕуна аан маҥнай тохтотон, бу буруй салгыы оҥорулла турарын суох гыннахха эрэ табыллар. Оҕо оҥоро турар буруйун эбэтэр куһаҕан быһыытын тохтоппотоххо, онтун элбэхтик хатылаан оҥоро үөрэннэҕинэ, бу куһаҕан быһыыта үгэс буолан ийэ кутугар умнуллубат гына ууруллар диэн сахалар сайдан иһэр кут-сүр үөрэхтэрэ быһаарар. Оҕо оҥоро турар куһаҕан быһыытын аан маҥнай тохтотуу «Бу куһаҕан, маны оҥорума» диэн этии кэнниттэн атыҥҥа, үчүгэйи оҥорууга аралдьытыы туһалыыр.

Оҕо оҥоро турар буруйун, куһаҕан быһыытын тохтотууну араас ньымаларынан оҥоруохха сөп, барыта бу быһыы хайдах толорулларыттан эрэ тутулуктанар:

— Сымнаҕас майгылаах оҕо куһаҕаны оҥорорун иитээччи куһаҕаннык көрүүтэ да тохтотор.

— Тылынан этэн тохтотуу, атыҥҥа аралдьытыы оҕону иитиигэ ордук элбэхтик туттуллар, онтон истибэт буоллаҕына күүскэ соҕус саҥаран мөҥүөххэ эмиэ сөп. Саҥа дорҕоонноро уларыйыыта оҕоҕо дьайар күүһэ улаханын туһаныллар.

— Аһара барар майгылаах оҕо тохтотууну истибэккэ куһаҕаны салгыы оҥоро турар буоллаҕына куттаан, тохтото түһээри чыпчархайы санатыахха, сымнаҕас сирин таарыйыахха да син, табыталыттан тардан араарыы элбэхтик туттуллар.

Оҕо кыра эрдэҕинэ этигэр-сиинигэр дьайыылартан, ыарыылартан сэрэнэр, харыстанар күүһэ ордук улахан. Кыра чыпчархай дьайан үөрэтиитэ эккэ-сииҥҥэ быһаччы иҥэн буор куту үөскэтэриттэн хаһан да умнуллубат гына өйдөнөн хаалар уратылаах.

Оҕо оҥорбут куһаҕан быһыытын бэйэтэ сөбүлээбит буоллаҕына хос оҥоруон баҕата улаатар. Ол барыта куһаҕан быһыы оҥорорго ордук интэриэһинэй, таттарыылаах, урут оҥорботох буолан баҕа санаатын түмэр, саҥаны арыйыы, айыы буолар уратылардааҕар саһан сылдьар.

Холобур, оҕо оройугар буору кутан, сүүрэн бурҕаттаҕына эбэтэр илиитинэн ыһыахтыы оонньоотоҕуна олус сөбүлээн онтун өссө оҥороору гынар. Бу быһыытын улахан киһи тохтоттоҕуна, аны сөбүлээбэккэ улахан айдаан дьэ тахсар. Оччоҕуна оҕону табыталыттан тутан ылан, бу буортан араардахха, «Буору бурҕатар куһаҕан» диэн эттэххэ эрэ табылларын бары төрөппүттэр билэллэр уонна оҕону иитиигэ туһаналлар. Төрөппүттэр бэйэлэрэ да билбэттэринэн «Айыыны оҥорума» диэн үөрэҕи бары туһана сылдьаллар.

Кыра оҕоҕо куһаҕан быһыылары оҥороро ордук таттарыылаах, угуйар күүстээх. Оҕо арахсыбакка бу быһыытын өссө оҥоруон баҕарар санаата улаатан хаалар. Оҥорулла турар куһаҕан быһыыны тохтоторго ханнык эрэ күүс наада. Ыгааһын күүһэ. Тохтотор күүс. Kыра оҕону куһаҕан быһыыны оҥороруттан аралдьытан, атыҥҥа көһөрөн биэрдэххэ улахан ыгааһын тахсыбат да буоллар син биир оҕо баҕатын хааччахтааһын, күөмчүлээһин буоларыгар тиийэр. Ханнык баҕарар үөрэтии оҕо өйүгэр-санаатыгар син-биир уларыйыыны, ыгааһыны, хааччахтааһыны оҥорор. Оҕо куһаҕан айыыны, ол аата киһи билбэтин, оҥорботун оҥорорун иитээччи көрөн хайаан да тохтоттоҕуна эрэ табыллар. Дьэ бу буолар оҕо өйүн-санаатын хааччахтааһын диэн. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ маннык хааччах хайаан да оҥорулларын ирдиир уонна «Айыыны оҥорума» диэн этиинэн ону бигэргэтэр.

Эдэр, сайдан иһэр өй-санаа саҥаны элбэҕи билиэн-көрүөн баҕарар. Оҕо өйүн-санаатын таба суолунан салайан биэрэн иһии бары иитээччилэртэн ирдэнэр. Бэйэни батыһыннаран, үтүгүннэрэн үөрэтии оҕоҕо баҕа санааны үөскэтэринэн ханнык да тас ыгааһыҥҥа наадыйбат эрээри, оҕо бэйэтин баҕатын өйүн-санаатын күүһүнэн салайан, туормастаан эбэтэр күүһүрдэн биэрэр буолара эрэйиллэр. Оҕо улахан киһи оҥорор быһыыларын бэйэтэ баҕаран туран үтүктэрэ, бэйэтигэр улахан киһи буолар баҕа санаатын үөскэтиниитигэр тириэрдэр. Оҕону бэйэни батыһыннаран, үтүгүннэрэн үөрэтии ордук ситиһиилээх буолара оҕо хайаан да икки төрөппүтэ иитиигэ тэҥҥэ кыттыстахтарына эрэ ситиһиллэр кыахтанар.

Оҕону иитиигэ-үөрэтиигэ манньа оруола олус үрдүк. Оҕо кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр, бэйэтэ үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэ илигинэ үчүгэйи оҥордоҕуна кыра да манньа олус туһалыыр. Манньа үчүгэйи оҥоруу үгэскэ кубулуйан өйгө-санааҕа иҥэригэр көмөлөһөр. Оҕо кэмпиэт сиэри бары үчүгэйин барытын хос-хос хатылаан көрдөрөрүттэн үөрэх иҥэрэ түргэтиирэ биллэр. Араас манньаны сатаатахха оҕо улаатан бэйэтэ үлэһит буолуор диэри туһаныллар.

Аҥардастыы манньалаан үөрэтии оҕо улаатан бэйэтин өйө-санаата сайдан истэҕинэ манньа кээмэйэ эмиэ улаатан иһэр уратытынан, улахан баай дьон санаарҕаабакка эрэ туттар ньымаларыгар киирсэр. Дьадаҥы киһи биэрэр манньатын кээмэйэ кыратынан оҕо кыра эрдэҕинэ эрэ кыайа туттан туһаныан сөп.

Yөрэххэ ситиһиини бэлиэтээн дьон иннигэр туттарыллар араас грамоталар, благодарностар, премиялэр, бэлэхтэр, мэтээллэр эмиэ манньа ахсааныгар киирсэллэр.

Сахаларга «Кыһалҕа кыһайар» диэн оҕону үөрэтиигэ сыһыаннаах олус туһалаах этии баар. Дьадаҥы дьон оҕолоро олохторун кыһалҕатыттан эрдэ өйдөрө-санаалара ситэн, киһи буолууну баһылааннар бэйэлэрин үтүө баҕаларынан үлэни-хамнаһы сатыы-кыайа үөрэнэннэр улааттахтарына элбэх ситиһиини оҥорор кыахтаналлар.

Оҕону киһилии, киһи быһыылаах буолууга кыра эрдэҕиттэн кыһанан үөрэппэт буоллахха таах сибиэ төрөтөн, иитэн, улаатыннаран да эрэйдэнимиэххэ, элбэх дьону да эрэйдээмиэххэ сөп. Кыра эрдэҕинэ киһи быһыытыгар үөрэппэтэххэ оҕо улаатан баран оҥорор куһаҕан быһыыта эмиэ улаатарыгар тиийэрэ үгүс дьону кутталга киллэриэн сөп. Куһаҕаннык иитиллибит оҕоттон араас «Төннүбүт төрүөхтэр», «Түктэри майгылаахтар» улаатан тахсаннар элбэх иэдээни оҥороллорун сахалар олохторун үөрэҕэ быһаарар. Маннык ыарахан кэм тиийэн кэллэҕинэ демократия сокуоннарын тутуһар государство дьарыйар күүһэ, суута-сокуона эрэ көмөлөһөр, аһара барбыт киһини көннөрөр кыахтанналлар.

Иитиитэ ситэтэ суоҕуттан үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билбэт оҕо «Yрүҥү, хараны араарбат» диэн ааттанар. Yчүгэйи оҥоробун диэн санаатыттан куһаҕаны оҥорон кэбиһиэн сөптөөх киһиэхэ кубулуйара дьонун элбэх эрэйгэ тэбиэн сөп.

Оҕо улаатан истэҕинэ кыракый чыпчархай сыыһа салгыы сайдан, күүһүрэн суут-сокуон көрдөбүллэрин тутуһуннарар, бэрээдэги араҥаччылыыр государство күүстэригэр кубулуйар. Өй-санаа биллибэт курдук хааччахтара салгыы сайдан суут-сокуон көрдөбүллэригэр уларыйаллар. Мэник-тэник майгылаах уол оҕото кыра эрдэҕинэ бэрээдэккэ үөрэтиллэригэр чыпчархай амтанын билбэккэ эрэ улааттаҕына, аһара барар майгыланнаҕына, улаатан баран сыыһа-халты туттан суут-сокуон дьайыытыгар киирэн хаалара төрөппүттэргэ ордук хомолтолоох.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн өй-санаа хааччахтарын «Аһара барыма», «Айыыны оҥорума» диэн үөрэхтэрин тутуһар буола улаатара хайаан да көрдөнөр ирдэбилгэ киирсэр. Оҕо көрсүө, сэмэй буола улааттаҕына, өйө-санаата туруктаах буоларыттан, кэлин улаатан баран төрөппүттэригэр махтала улаатар. (1,12).

Туһаныллыбыт литература

1. «Туймаада уоттара» хаһыат № 20. 8.10.2010.