Хомолто
 |
Бу ыстатыйаҕа Хомойуу ыстатыйа иһинээҕитэ көһөрүллүөхтээх уонна онтон утаарыы туруоруллуохтаах. Бу ыстатыйалары холбоон көмөлөһүөххүн сөп.
Өскө холбооһун тоҕоостооҕун ырытыы булгуччулаах буоллаҕына, бу халыып оннугар {{Холбуурга}} халыыбы туруор уонна Бикипиэдьийэ: Холбуурга сирэйгэ туһааннаах суругу эбэн кулу. |
Хомолто диэн баҕа санаа туолбатаҕыттан хом санаа үөскээһинэ ааттанар.
Билигин куорат ыалларын үгүстэрэ биирдии эбэтэр иккилии оҕолоохтор. Иллэҥ кэмнэрэ элбээн оҕолорун көрөллөрө-истэллэрэ, маныыллара элбэх буолла. Оҕолоро ханна да сырыттаҕына куруук көрө-истэ сылдьаллар. Бу көрүү-истии эмиэ наадалаах суол эрээри үксүгэр аһара баран хаалара хомолтолоох. Аһара көрүү-истии кэтээһин, улаатан иһэр, бэйэтэ туспа өйдөөх-санаалаах буола улаатыахтаах, туспа ыал аҕата эбэтэр ийэтэ буолуохтаах эдэр киһиэхэ үгүс ыарахаттары оҥорор. Оҕо төрөппүттэрин көрдөбүллэригэр сөп түбэһэ сатаан элбэхтик сымыйалыырга күһэлиннэҕинэ аны майгына куһаҕаҥҥа уларыйан хаалыан сөп.
Сорох ураты бэйэмсэх төрөппүттэр санааларыгар улаатан иһэр оҕолоро бэйэтэ туспа санаалаах, толкуйдаах буолара сатаммат. Кинилэр бэйэлэрэ эппиттэрин курдук оҕолоро оҥорботохторуна олус өһүргэнэллэр, букатын сиэрэ суох быһыыны оҥорбуттарын курдук саныыллар, улаханнык хоргуталлар, хомойоллор.
Оҕо улаатан бэйэтин толкуйдуур өйө, салгын кута сайдан истэҕинэ тугу барытын бэйэтэ билэн-көрөн оҥороро ордук туһалаах. Оҕо өйө-санаата сайдан иһэрин бэлиэтинэн бэйэтэ толкуйдаан туспатык оҥороро элбээн иһэрэ буолар. Бэйэтэ кыайар өттүттэн саҕалаан араас дьыалалары оҥорон иһэргэ үөрэнэрэ өйө-санаата сайдарыгар ордук туһалыыр. Төрөппүттэр оҕолоро улаатан, сайдан иһэрин таба учуоттаан бэйэтэ баһылаан-көһүлээн оҥорор дьыалаларын салайан эрэ биэрэн иһэллэрэ ордук туһалыа этэ.
Билиҥҥи төрөппүттэр оҕолорун санаатын барытын билэр курдук тутталлар. Кинилэр оҕолоро эппиттэрин курдук оҥорботохторуна олус хомойоллор. Бэйэлэрэ билиилэрэ аҕыйах буолан ханнык баҕарар дьыаланы мин эрэ эппитим курдук оҥоруохха сөп диэн санааларын кыайан уларыппаттар. Кинилэр эппиттэриттэн атыннык оҥорууну сыыһаны, куһаҕаны оҥоруунан ааҕаллар.
Киһи киһиэхэ сыһыаныттан үөскээн тахсар хомолтону профессор Орлов үс тус-туспа салаалартан хомуллан үөскүүр диэн быһаарар:
1. Киһи бэйэтин санаатыгар анараа киһи тугу оҥоруохтааҕын сэрэйэн, оҥорон көрүүтэ.
2. Анараа киһи тугу оҥороро.
3. Анараа киһи оҥорор быһыыта мин сэрэйэн көрүүбэр сөп түбэспэтэ мин санаам туолбатын таһааран хомолтону үөскэтэр.
Хомолто диэн атын киһи бу курдук оҥоруоҕа дии санаабытын оҥорбокко хааллаҕына эбэтэр атыннык оҥордоҕуна үөскээн тахсар санаа. (1,24). Атын киһи оҥорор быһыыта кини санаабытын курдук тахсыбатаҕына бу киһи санаата туолбакка, киниэхэ хомолто үөскүүр.
Атын киһи тугу оҥорор быһыытын эрдэттэн былааннаан көрөргө кини ол быһыыны хас да суол тус-туспа көрүҥнээхтик оҥоруон сөбүн куруук ахсааҥҥа ылыы ордук буолуо этэ. Атын киһи мин эрэ эппитим, толкуйдаабытым курдук хайаан да оҥоруохтаах диэн быһаарыы, хомолто олус ыарахан, дириҥ буоларын үөскэтэр. Мин эрэ эппитим курдук оҥоруу диэн, биир өттүттэн санаан, толкуйдаан көрдөххө, сыыһа буолан хаалыан эмиэ сөп. Биир эрэ этиини ылыныы тугу эмэ оҥорорго атын, барыстаах суолу булан ылары эмиэ суох оҥорон ночооттоох суол диэки үтүрүйүөн, ол диэки баран хаалыан сөп.
Атын киһи быһыытын сыаналыырга, кини ол быһыыны оҥороругар хас да тус-туспа суоллардааҕын хаһан баҕарар аахсыы, киһи оҥорор быһыыларыттан улаханнык хомойботу үөскэтэр. Ким эрэ оҥорбут быһыытыттан олус санаата түспэтин таһаарар.
Ханнык баҕарар быһыыны атын өттүттэн көрөн сыаналаан эмиэ оҥоруохха сөбүн хаһан да умнубатахха хомолто аҕыйыыр, кыччыыр.
Киһи оҥорор быһыытын аһара кытаанахтык, биирдик көрөн сыаналааһын киһи бэйэтэ үгүстүк хомойоругар тириэрдэр. Куруук санаа түһүүтэ, хомойуу стрескэ тириэрдэр. Манна стресс диэн наука өйдөбүлүн сахалыы кут-сүр үөрэҕин быһаарыыларыгар киллэрии эрэйиллэр. Киһи биири олус элбэхтик хос-хос хатылаан санаатаҕына, үгэс буола кубулуйан ийэ кутугар ууруллар. Бу киһи хаһан эмэ кыыһыран дуу, хайаан дуу өйө баайыллан ыллаҕына, хомойбут санааларыгар быһаччы эппиэттэри биэртэлиэн сөбө эбэтэр өйө-санаата буккуллан ылыыта стресс диэн ааттанар.
Атын киһи оҥоруохтаах быһыытын таба сыаналыырга киһи бэйэтэ, сахалыы эттэххэ «Киэҥ көҕүстээх» буолара наада. Кини өйө-санаата киэҥэ, дьон олоҕуттан элбэх, араас холобурдары билэрэ, атын киһи быһыытын таба соҕустук быһаарарыгар кыаҕы биэрэр. Бэйэ эрэ билбитигэр хааттарбакка, бэйэтин өйүнэн-санаатынан эрэ муҥурдаммакка, элбэх дьону кытта алтыһан, билсиһэн, киһи киһиэхэ сыһыана кэҥээн биэрэригэр тиийдэҕинэ дьон оҥорор быһыыларын табатык быһаарар кыахтанар.
Ийэлэр санааларыгар оҕолоро кинилэр эппиттэрин курдук оҥороллоро хайаан да наада. Кинилэр бэйэлэрин санааларыгар оҕолоругар куруук үчүгэйи эрэ оҥороллор. Оҕолоро кинилэргэ сымыйалаан кэбистэхтэринэ букатын санаалара түһэн, хомойон хаалаллар. Бу хомолто ордук улаатан иһэр оҕо бэйэтэ эмиэ туспа толкуйдардааҕын аахсыбаттан ордук дириҥиир. Бу кэмҥэ ийэ бэйэтэ улаатан иһэр эрдэҕинээҕи кэмин өйдөөн кэлэн, таба сыаналаан оҕотун быһыытын быһаардаҕына, баҕар киһи оннук улаханнык хомойоро суох да буолуон сөп. Оҕо оҥорор быһыытын төрөппүт урукку, бэйэтэ оҕо эрдэҕинээҕи быһыыларыттан ылан сыаналаатаҕына ордук таба буолар.
Төрөппүттэр оҕолоро тугу оҥорбутун сыаналыылларыгар бэйэлэрэ кыра эрдэхтэринэ тугу оҥорбуттарын таһы-быһа умнан кэбиһэллэр. Бэйэлэрэ сороҕор чараастык таҥна да сылдьыбыттарын букатын умнан оҕолорун аһара таҥыннара сатыыллар, бэргэһэтэ суох оскуолаҕа баран хааллаҕына, улахан айдаан буолар.
Киһи оҕотун урут бэйэтэ хайдах сылдьыбытын курдук сырытыннаран, үлэлээбитин курдук үлэлэтэн үөрэттэҕинэ бэйэтин курдук өйдөөх-санаалаах киһи оҥорор. Бэйэтиттэн сымнаҕастык, маанылаан көрдөххүтүнэ, атаах киһини иитэн улаатыннар. Оҕону кытта өй-санаа тус-туспа барыыта итинтэн саҕаланар, иитии тус-туспа суолунан баран бэйэ-бэйэҕититтэн хомойо сылдьыы элбиир. (2,25).
Туһаныллыбыт литература[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1. Журнал «Крестьянка». N 7 - 8, 1992 г.
2. Каженкин И.И. Киһи быһыыта. - Дьокуускай: РИО ГУ РИМЦ, 2005. - 92 с.