Толук биэрии

Толук биэрии диэн айылҕаҕа үөскээн турар тэҥнэһии балаһыанньатын уларыппат туһугар тугу эмэ биэрии ааттанар.

Сахалар былыр-былыргыттан айылҕа сүрүн тутулуктарын билэллэрэ уонна олохторугар туһаналлара билигин улахан интэриэһи үөскэтэн эрэллэр. Биир оннук олус былыргы үгэһинэн толук биэрии ааттаныан сөп.

Толук диэн туох эрэ атыытыгар, төлөбүрүгэр бэриллэр туох эрэ ааттанар. Туох барыта толук биэриигэ туттуллуон сөп. Толук биэрии диэн киһи оҥорор быһыыта айылҕаҕа үөскээн турар тэҥнэһиини аҥар өттүгэр хамсатарын эрдэттэн билэн оннугар түһэрэн биэрэргэ аналланар эбит.

Толук туттуута диэн туох эрэ туһугар тугу эмэ сүтэрии, сиэртибэлээһин аата. Айылҕаҕа туох барыта тугунан эрэ атынынан, тэҥнээҕинэн солбулларын биллэрэр.

Айылҕа былыр-былыргыттан икки өттүттэн олус күүстээх тэҥнэһии балаһыанньатыгар тутуллан турарын сахалар билэллэр. Хайа да өттүгэр аһара барыы айылҕаҕа табыллыбат. Сир Күн диэки чугаһаан хааллаҕына уотунан умайыан, онтон Күнтэн тэйэн бардаҕына космос тымныыта тоҥоруон сөп. Сахалыы үөрэх этэринэн “Туох барыта икки өрүттээх”, «Аһара барыма», «Айыыны оҥорума», «Туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх» диэн быһаарыылар олоххо туттуллаллар. Хайа эрэ өттүгэр аһара барыы, айыыны оҥоруу, халыйыы аҥар өттүн диэки хамсааһыны үөскэтэр. Бу хамсааһыҥҥа эппиэттээн, онно сөп түбэһэр утары хайысхалаах хардары хамсааһыны айылҕа тэҥнэһиигэ тутуллан турарыттан эмиэ оҥороругар тиийэр. Бу дьон оҥорор быһыыларыгар утары хайысхалаах хайаан да үөскүүр хамсааһыны сахалар сэт диэн ааттыыллар.

Сахалар үөрэхтэринэн, олус былыргы кэмнэргэ быһаарбыттарынан киһи оҥорбут быһыытыгар хардары, утары хамсааһын сэт үөскүүрүгэр тириэрдэр. Дьон-норуот үлэлэрин күүһүттэн айылҕаҕа углекислай гаас элбээһиниттэн халлаан сылыйан иһиитэ хотугу уонна соҕуруу полюстарга мунньуллар муустар ууллууларыттан уу элбээһинин үөскэтэн эрэриттэн дьон эрэйдэрэ эбиллэн эрэрин бэйэлэрэ билэр буоллулар. Дьон уһун үйэлээх үлэлэрин түмүгэр айылҕаҕа үөскээбит уларыйыылар, сахалар үөрэхтэринэн сэти үөскэтэн, халлаан сылыйыытыгар, уу элбээһинигэр тириэрдэн эрэллэр.

Киһи оҥорор быһыыларыттан Айылҕаҕа үөскүүр уларыйыылары арай толук биэрии оннугар түһэрэр диэн сахалар билэллэр. Киһи өйүнэн-санаатынан сирдэтинэн салалларынан субу оҥорор быһыытыттан туох содул үөскээн тахсарын эрдэттэн билэн, олору суох оҥорор туһугар аан маҥнай тугу эмэ урутаан оҥоруохтааҕын, толук биэриэхтээҕин быһааран биллэрэр.

Киһи айылҕаҕа туох эмэ уларытыыны оҥоруон иннинэ, ол уларыйыыга сөп түбэһэр толук биэрэрэ көрдөнөр. Холобур, киһи алааска оттуу кэлэр. Кини оттоон, тыаһаан-ууһаан сири-дойдуну аймыахтаах, олоҕуран турбут айылҕа бэрээдэгэр уларыйыылары киллэриэхтээх. Булчут бултуу кэллэҕинэ, айылҕа булдун аҕыйатарын биллэрэн толук диэн тугу эмэ биэриэхтээх.

Саха дьоно айылҕаҕа оҥорор уларыйыыларын тэҥнээри, толуйаары, сир иччитин уоскутаары, кыыһырдымаары, үөскээн турар тэҥнэһиини оннугар түһэрээри, туох эмэ куһаҕан содулу үөскэтимээри тугу эмэ тэҥнээҕи, сөп түбэһэри толук биэрэллэр. Айылҕаҕа сылдьар киһиэхэ уот оттон уоту, сири-дойдуну аһатыы, бэлиэ сирдэргэ бэлэх-туһах ыйааһын толук биэрии сүрүн, куруук туттуллар көрүҥнэрэ буолаллар.

Киһи Айылҕаҕа оҥорор дьайыылара кэлин, тиэхиникэ күүскэ сайдыбыт кэмигэр олус күүһүрдүлэр, куһаҕан дьайыылара кэҥээтэ. Сир баайын тоҕо хаһан хостоору күөх кырыһы алдьатан, күөх үүнээйилэри суох оҥорон хара буорунан көрдөрүү күн уотуттан сир дириҥник сылыйарын үөскэтэрэ, халлаан сылыйыытыгар сабыдыала улахан.

Айылҕаҕа мутукчалаах ойуурдар аҕыйааһыннара түһэр ардахтар, хаардар аһара элбииллэригэр уонна күүһүрэллэригэр тириэрдэн билигин ууга барааччылары аһына, көмөлөһө сатааһын элбээтэ.

Сир түгэҕиттэн араас радиациялаах ыарахан эттиктэри хостоон таһаарыы ордук улахан содуллаах буолара биллэр. Сир үрдүгэр радиация тарҕаныыта улахан уларыйыылары киллэриэн сөбө быһаарыллыбыта ыраатта эрээри, соҕотох Германия республиката эрэ саҥа атомнай станциялары тутууттан аккаастанна.

Айылҕаттан босхо эрэ диэн аҥардастыы ылыы хаһан да кыаллыбат, табыллыбат. Сир баайын тоҕо хаһан хостооһунтан сир хамсааһыннара үөскүөхтэрин сөп.

Сахалар толук биэрэр үгэстэрэ айылҕаҕа үөскээн турар тэҥнэһии балаһыанньатын уларыппат, хамсаппат туһуттан оҥоруллар олус былыргы үгэс буолар. Бу үгэс киһи айылҕаҕа оҥоруохтаах уларыйыыларын эрдэттэн билэн, туох содул үөскүүрүн быһааран олору суох оҥоро сатыырыгар аналлаах. Айылҕаҕа былыр-былыргыттан үөскээн турар тэҥнэһии балаһыанньата кыратык да аҥар өттүгэр хамсааһына, сыҕарыйыыта таҕыстаҕына утары өттүгэр хардары хамсааһын, сэт үөскүүрүн сахалар билэллэр. Бу хардары хамсааһыны, сэти үөскэппэт туһугар толук биэрии үгэһин тутталлар.

Толук биэрии диэн айылҕаны харыстааһын, хардары хамсааһыны, сэти үөскэппэт буолуу биир көрүҥэ буолар. Айылҕаны харыстыыр санаалаахтар куруук тутта сылдьаллар. Олох сайдан, тупсан иһиитигэр уонна дьон өйө-санаата сайдыытыгар, баҕа санааларыгар сөп түбэһэр, айылҕаны харыстыырга, көмүскүүргэ аналлаах сахалар “Харыстас” таҥаралара сайдан, үүнэн иһэр. (1,98).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. "Харыстас" таҥара үөрэҕэ. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я), 2015. - 128 с.